Bırjandai änşı bar da, Abaidai tyŋdauşy joq…

3817
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/11/a3ffe550201515abdb068c32bb3b630f.jpg

Balasy Qojaǧūldyŋ Bırjan salmyn,

Eşkımge ziianym joq jürgen janmyn.

Kısıge özım degen bas imeimın,

Özım änşı, özım sal, kımge zarmyn?» –

dep qazaq kögınde erkın samǧaǧan, Arqanyŋ aq­beren änşısı, aqyn, sazgerı, aqpeiıldı Al­­lanyŋ arda jaratqan, qazaqtyŋ maŋ­dai­aldy ūly – Bırjan sal. Qoiandy jär­meŋkesın alǧaş aşqandardyŋ bırı Bır­jandy ülgı tūtpaǧan änşı-aqyn joq. Qa­zaq­­tyŋ bas aqyny Abaimen kezdesıp, Abai­­dyŋ «Bırjan-au, özıŋdei qazaqta en­dı änşı tumas» degen sözıne: «Abai, men­dei änşı tuar, bıraq özıŋdei tyŋdauşy tu­mas!» – dep qos talant bır-bırınıŋ qa­dı­rıne jete bılgen. Bırjan, Aqandardyŋ ızın basqan ınılerı bar būl zamanda olardyŋ altyn basyn baǧalar Abaidai bır tyŋ­dau­şyǧa zar bolǧanymyz ötırık emes. 2009 jyly küzde körermenge jol tartqan «Bır­­jan sal» filmınde saldyŋ: «Men bo­laşaqta qazaqtyŋ jaqsy önerpazynyŋ ba­sy tabaldyryqta qalyp, önersız, na­dan­dar törge şyǧyp kete me dep qor­qamyn!» – degen jerı bar. Rasynda, Bır­jan qauıptengen qorqynyşty zar zaman ke­lıp jettı. Arzan qol, jeŋıl än etekten ba­syp, töske örlegen, naǧyz änşı tyŋ­dal­mai tūrǧan uaqytta ne ıstemek kerek? Däs­türlı än önerınıŋ özı tolyqqandy dä­rıp­telmei jatqan qazırgı kezeŋde būrynǧy ötken sal-serılerımızge qatysty tarihi de­rekter bır arnaǧa toǧystyrylmaǧan. Bır ǧana osy Bırjan salǧa qatysty aitsaq, el arasynda «Bırjan men Saranyŋ ai­tysy tarihta bolmaǧan» degen de pıkırler ai­tylyp jür. Ärine, būl aqiqatty būr­malap, bardy joq dei salumen bırdei.

Bırjan – Sara aitysy tarihta bolǧan ba?

Osy aitys turaly kezınde ǧalym Bei­sem­bai Kenjebaev ūzaq aitysqan. Ol: «Bızde būl aitystyŋ kıtap bolyp basylǧan ekı nūsqasy bar. Olardyŋ bırı – «Bırjan sal men Sara qyzdyŋ aitysqany» (1898), ekınşısı «Bırjan sal men aqyn Saranyŋ aitysqany» (1899) dep atalady. Bız ai­tys­tyŋ soŋǧy nūsqasyn Ärıp şyǧarǧan dep bılemız» (Kenjebaev B. HH ǧasyr ba­syndaǧy ädebiet. – Almaty: Bılım, 1993, 181 b.), – degen. Būl pıkırdı Mūhtar Äuezov auyz­şa qoldaǧan. Alaida jazbaşa qol­dauǧa barmaǧan. Ol turasynda E.Ys­ma­iy­lovtyŋ «Bırjan sal» degen zertteuınde: «Any­ǧynda, – deidı Mūhtar Äuezov, – Bır­jan men Saranyŋ aitysy bolǧan, bıraq to­lyq küiınde, alǧaşqy aitysqan jerdegı tüp­nūsqasy tolyq saqtalǧan joq. Keiın köp­şılıkke öz redaksiiasyn aityp beruşı Sa­ra bolady. Al keiın sol Saranyŋ ai­tys­qany da köpke deiın auyzda jüredı. Köp aituşy aqyndardyŋ auzynan ötedı… Osyn­dai aituşynyŋ, eŋ alǧaşqy hatqa tü­sıruşınıŋ bırı – Ärıp» (Kıtapta: Ädebiet jai­ly oilar. «Aqyndyq öner men aqyn­dar turaly». – Almaty: Jazuşy, 1968, 104 b.), – delıngen.

Erlan TÖLEUTAI, öner zertteuşı, änşı:

– Bırjan men Abaidyŋ kezdesuı 1868-69 jyldary bolǧan. Bırjan – Sa­ra aitysy 1969 jyly ötken desedı, se­bebı änşı Abaiǧa Jetısuǧa bara jat­qan jolynda kezdesedı. Bıraq ke­iı­nı­rek­te Abai men Bırjannyŋ Şyŋǧys­tau­dyŋ Barlybai jailauyndaǧy kez­de­suı 1875 jyly boldy deidı. Jazuşy As­qar Süleimenov aǧamyz da «Adas­qaq» romanynda osylai degen. Abai­dyŋ Lermontovtan audarǧan «Men kör­dım ūzyn qaiyŋ qūlaǧanyn» öleŋı 1898 jyly jazylǧan. Būl öleŋ şy­ǧa­ryl­ǧanda Bırjan sal ömırde joq. De­rek­terge süiensek, Bırjan sal eŋ ūza­ǧan­da 1897 jyly ömırden ötken. Kei de­rek aitys 1896 jyly bolǧan, sebebı Sara 1878 jyly düniege kelgen deidı. Olai boluy mümkın emes. Sebebı Tö­re­bai men Sara aitysynda Törebai aqyn­­nyŋ Bırjanmen aitysynyŋ qai jy­ly bolǧanyn, qalai aitysqanyn ait­qan­dy­ǧy saq­tal­ǧan. Törebaidyŋ de­regıne sü­iensek, Sa­ra 1853-54 jyl­dary tu­ǧan bolyp esep­teledı. Menıŋşe, osy de­rektıŋ ja­ny bar. «Bırjan – Sara aitysyn» jazdy de­gen Ärıp aqyn 1924 jyly 62 ja­syn­da qaitys bolǧan. Ai­tys bolǧan kezde Ärıp – 10-12 jas­ta­ǧy bala. Ärıp 1882 jyly Resei-Qa­zaq şekarasyn bölgen kezde sol eks­pe­di­siia­nyŋ qū­ra­mynda bolyp, Saranyŋ öz au­zynan ja­zyp alǧan degen derekter bar. Son­dai-aq būl aitysty tūŋǧyş ret bas­pa­dan şyǧarǧan Jüsıpbek Şaih­släm da būl aitysty Saranyŋ öz auzynan ja­zyp alǧandyǧyn aitqan. Ai­tysta Bır­jan Abaidy «jas jol­barys» dep su­ret­teidı, mūnyŋ özı ai­tys­tyŋ 1869 jy­ly bolǧanyna ai­ǧaq, öitkenı «aitys 1896 jyly bolsa, ol kezde mosqal tar­typ qalǧan Abaidy «jas jolbarys» deu­ge kel­meidı» dep tūr. Aitystyŋ bol­ǧanyna taǧy bır de­rek: jazuşy Säbit Mūqanov Bırjan sal­dyŋ aǧasy Nūrjannyŋ balasy Ah­met­­janmen kez­desıp, tıldeskenın, sol jo­ly Ah­met­jannyŋ Bırjanǧa atqosşy bolyp Je­tısuǧa barǧanyn, aitysty öz kö­zı­men kör­gendıgın aityp bergen. Özım Eş­kı­öl­mes tauynyŋ bauraiyna arnaiy bar­­dym. Orazhan degen kısı aitys bol­ǧan oryn­dy körsettı. Ol jer älı künge de­iın To­ǧyzqūmalaq dep atalady eken. Bır­jan – Sa­ra aitysy bolmaǧan degen­derdı tü­sınbeimın.

Bırjandy «ännıŋ atasy» desek, oǧan deiın qazaq saharasynda änşı-aqyn, saz­ger bolmaǧan degen söz emes. Qazaq mä­de­nietınıŋ qaryştap damyǧan tūsy – HIH ǧa­syr. Än men küidı şyǧar biıgıne jetkızıp, «al­tyn ǧasyr» atanǧan būl kezeŋ Bırjan, Aqan, Abai, Jaiau Mūsa, Tättımbet, Qūr­man­ǧazy syndy qanşama daryndy saŋ­laqty tülettı. Sol däuırdegı sal-serılerdıŋ köş basynda Bırjan tūr. Änşı-aqynnyŋ özı «Ūstazym – Niiaz serı, Segız serı, Olar­dan tälım alǧan Bırjan serı» dep öleŋınde aitqandai, ılgerıde ömır sürgen Segız serı men Niiaz serını özıne ūstaz tūtqan. Mūnyŋ özı bügınde kei bılgışter «ömırde bol­ma­ǧan» dep jürgen kompozitorlardyŋ naq ömır sürgendıgın jäne baǧa jetpes jaqūt jyr­dy qazaqtyŋ qazynasyna qos­qan­dy­ǧyn däleldeidı. Estai aqyn «Sal Bırjan, Aqan serı qasyna erdık» degenındei, Bır­­jannyŋ ınılerı öner jolynda Bır­jan, Aqan aǧalaryn ülgı tūtqan. Änşı ba­ba­la­ry­myzdyŋ änderı osylaişa üzılmei, auyzdan-auyzǧa jetken jaiy bar.

«Būl künde aryq qoidan baǧam tömen,

Üş jüzdıŋ ortasynda Bırjan edım», – dep şyrqaǧan el erkesınıŋ basy tättı, aiaǧy qatty bolǧan ömır jolyn änderı-aq aşyp berıp tūr. Äleumet ardaqtysynyŋ tuys­tary nege qadırıne jete almady? Öz­ge­den bol­mysy da, talanty da erek tuǧan Bır­jandy alaqanda aialai almaǧany qalai? Tyŋdauşysyz qalǧan halyq mūrasynyŋ küiın Bırjan babamyz sonau HIH ǧasyrda sezgen eken ǧoi. Ärısı Segız serı, odan keiın Bırjan sal, Aqandar, berısı Ǧarifolla, Dä­neş, Jänıbekter kö­­zınıŋ aǧy men qa­ra­şyǧyndai saqtap kelgen saf önerdıŋ «aryq qoidai» kün keşkenı – tarihqa qiia­nat, babalar aldynda keşırılmes künädai. Ūlt­tyq mūranyŋ joi­qyny küştı jeŋıl mu­zykanyŋ ta­sasynda ketpeuı üşın jan­keş­tılık, erekşe süiıspenşılıkpen ǧana jür­gen bügıngı ūlttyq än-küidı oryn­dau­şylarǧa taŋym bar. Qazaqty qazaq qylyp kör­setetın jalǧyz belgı – ūlttyq mūranyŋ mär­tebesı ösıp, demeu körmese, ūlt re­tındegı atymyzdyŋ qūryp ketuı ne­ǧaibıl.


Jadyra Jūmakülbai,

«Alaş ainasy».

Pıkırler