Balasy Qojaǧūldyŋ Bırjan salmyn,
Eşkımge ziianym joq jürgen janmyn.
Kısıge özım degen bas imeimın,
Özım änşı, özım sal, kımge zarmyn?» –
dep qazaq kögınde erkın samǧaǧan, Arqanyŋ aqberen änşısı, aqyn, sazgerı, aqpeiıldı Allanyŋ arda jaratqan, qazaqtyŋ maŋdaialdy ūly – Bırjan sal. Qoiandy järmeŋkesın alǧaş aşqandardyŋ bırı Bırjandy ülgı tūtpaǧan änşı-aqyn joq. Qazaqtyŋ bas aqyny Abaimen kezdesıp, Abaidyŋ «Bırjan-au, özıŋdei qazaqta endı änşı tumas» degen sözıne: «Abai, mendei änşı tuar, bıraq özıŋdei tyŋdauşy tumas!» – dep qos talant bır-bırınıŋ qadırıne jete bılgen. Bırjan, Aqandardyŋ ızın basqan ınılerı bar būl zamanda olardyŋ altyn basyn baǧalar Abaidai bır tyŋdauşyǧa zar bolǧanymyz ötırık emes. 2009 jyly küzde körermenge jol tartqan «Bırjan sal» filmınde saldyŋ: «Men bolaşaqta qazaqtyŋ jaqsy önerpazynyŋ basy tabaldyryqta qalyp, önersız, nadandar törge şyǧyp kete me dep qorqamyn!» – degen jerı bar. Rasynda, Bırjan qauıptengen qorqynyşty zar zaman kelıp jettı. Arzan qol, jeŋıl än etekten basyp, töske örlegen, naǧyz änşı tyŋdalmai tūrǧan uaqytta ne ıstemek kerek? Dästürlı än önerınıŋ özı tolyqqandy därıptelmei jatqan qazırgı kezeŋde būrynǧy ötken sal-serılerımızge qatysty tarihi derekter bır arnaǧa toǧystyrylmaǧan. Bır ǧana osy Bırjan salǧa qatysty aitsaq, el arasynda «Bırjan men Saranyŋ aitysy tarihta bolmaǧan» degen de pıkırler aitylyp jür. Ärine, būl aqiqatty būrmalap, bardy joq dei salumen bırdei.
Bırjan – Sara aitysy tarihta bolǧan ba?
Osy aitys turaly kezınde ǧalym Beisembai Kenjebaev ūzaq aitysqan. Ol: «Bızde būl aitystyŋ kıtap bolyp basylǧan ekı nūsqasy bar. Olardyŋ bırı – «Bırjan sal men Sara qyzdyŋ aitysqany» (1898), ekınşısı «Bırjan sal men aqyn Saranyŋ aitysqany» (1899) dep atalady. Bız aitystyŋ soŋǧy nūsqasyn Ärıp şyǧarǧan dep bılemız» (Kenjebaev B. HH ǧasyr basyndaǧy ädebiet. – Almaty: Bılım, 1993, 181 b.), – degen. Būl pıkırdı Mūhtar Äuezov auyzşa qoldaǧan. Alaida jazbaşa qoldauǧa barmaǧan. Ol turasynda E.Ysmaiylovtyŋ «Bırjan sal» degen zertteuınde: «Anyǧynda, – deidı Mūhtar Äuezov, – Bırjan men Saranyŋ aitysy bolǧan, bıraq tolyq küiınde, alǧaşqy aitysqan jerdegı tüpnūsqasy tolyq saqtalǧan joq. Keiın köpşılıkke öz redaksiiasyn aityp beruşı Sara bolady. Al keiın sol Saranyŋ aitysqany da köpke deiın auyzda jüredı. Köp aituşy aqyndardyŋ auzynan ötedı… Osyndai aituşynyŋ, eŋ alǧaşqy hatqa tüsıruşınıŋ bırı – Ärıp» (Kıtapta: Ädebiet jaily oilar. «Aqyndyq öner men aqyndar turaly». – Almaty: Jazuşy, 1968, 104 b.), – delıngen.
Erlan TÖLEUTAI, öner zertteuşı, änşı:
– Bırjan men Abaidyŋ kezdesuı 1868-69 jyldary bolǧan. Bırjan – Sara aitysy 1969 jyly ötken desedı, sebebı änşı Abaiǧa Jetısuǧa bara jatqan jolynda kezdesedı. Bıraq keiınırekte Abai men Bırjannyŋ Şyŋǧystaudyŋ Barlybai jailauyndaǧy kezdesuı 1875 jyly boldy deidı. Jazuşy Asqar Süleimenov aǧamyz da «Adasqaq» romanynda osylai degen. Abaidyŋ Lermontovtan audarǧan «Men kördım ūzyn qaiyŋ qūlaǧanyn» öleŋı 1898 jyly jazylǧan. Būl öleŋ şyǧarylǧanda Bırjan sal ömırde joq. Derekterge süiensek, Bırjan sal eŋ ūzaǧanda 1897 jyly ömırden ötken. Kei derek aitys 1896 jyly bolǧan, sebebı Sara 1878 jyly düniege kelgen deidı. Olai boluy mümkın emes. Sebebı Törebai men Sara aitysynda Törebai aqynnyŋ Bırjanmen aitysynyŋ qai jyly bolǧanyn, qalai aitysqanyn aitqandyǧy saqtalǧan. Törebaidyŋ deregıne süiensek, Sara 1853-54 jyldary tuǧan bolyp esepteledı. Menıŋşe, osy derektıŋ jany bar. «Bırjan – Sara aitysyn» jazdy degen Ärıp aqyn 1924 jyly 62 jasynda qaitys bolǧan. Aitys bolǧan kezde Ärıp – 10-12 jastaǧy bala. Ärıp 1882 jyly Resei-Qazaq şekarasyn bölgen kezde sol ekspedisiianyŋ qūramynda bolyp, Saranyŋ öz auzynan jazyp alǧan degen derekter bar. Sondai-aq būl aitysty tūŋǧyş ret baspadan şyǧarǧan Jüsıpbek Şaihsläm da būl aitysty Saranyŋ öz auzynan jazyp alǧandyǧyn aitqan. Aitysta Bırjan Abaidy «jas jolbarys» dep suretteidı, mūnyŋ özı aitystyŋ 1869 jyly bolǧanyna aiǧaq, öitkenı «aitys 1896 jyly bolsa, ol kezde mosqal tartyp qalǧan Abaidy «jas jolbarys» deuge kelmeidı» dep tūr. Aitystyŋ bolǧanyna taǧy bır derek: jazuşy Säbit Mūqanov Bırjan saldyŋ aǧasy Nūrjannyŋ balasy Ahmetjanmen kezdesıp, tıldeskenın, sol joly Ahmetjannyŋ Bırjanǧa atqosşy bolyp Jetısuǧa barǧanyn, aitysty öz közımen körgendıgın aityp bergen. Özım Eşkıölmes tauynyŋ bauraiyna arnaiy bardym. Orazhan degen kısı aitys bolǧan oryndy körsettı. Ol jer älı künge deiın Toǧyzqūmalaq dep atalady eken. Bırjan – Sara aitysy bolmaǧan degenderdı tüsınbeimın.
Bırjandy «ännıŋ atasy» desek, oǧan deiın qazaq saharasynda änşı-aqyn, sazger bolmaǧan degen söz emes. Qazaq mädenietınıŋ qaryştap damyǧan tūsy – HIH ǧasyr. Än men küidı şyǧar biıgıne jetkızıp, «altyn ǧasyr» atanǧan būl kezeŋ Bırjan, Aqan, Abai, Jaiau Mūsa, Tättımbet, Qūrmanǧazy syndy qanşama daryndy saŋlaqty tülettı. Sol däuırdegı sal-serılerdıŋ köş basynda Bırjan tūr. Änşı-aqynnyŋ özı «Ūstazym – Niiaz serı, Segız serı, Olardan tälım alǧan Bırjan serı» dep öleŋınde aitqandai, ılgerıde ömır sürgen Segız serı men Niiaz serını özıne ūstaz tūtqan. Mūnyŋ özı bügınde kei bılgışter «ömırde bolmaǧan» dep jürgen kompozitorlardyŋ naq ömır sürgendıgın jäne baǧa jetpes jaqūt jyrdy qazaqtyŋ qazynasyna qosqandyǧyn däleldeidı. Estai aqyn «Sal Bırjan, Aqan serı qasyna erdık» degenındei, Bırjannyŋ ınılerı öner jolynda Bırjan, Aqan aǧalaryn ülgı tūtqan. Änşı babalarymyzdyŋ änderı osylaişa üzılmei, auyzdan-auyzǧa jetken jaiy bar.
«Būl künde aryq qoidan baǧam tömen,
Üş jüzdıŋ ortasynda Bırjan edım», – dep şyrqaǧan el erkesınıŋ basy tättı, aiaǧy qatty bolǧan ömır jolyn änderı-aq aşyp berıp tūr. Äleumet ardaqtysynyŋ tuystary nege qadırıne jete almady? Özgeden bolmysy da, talanty da erek tuǧan Bırjandy alaqanda aialai almaǧany qalai? Tyŋdauşysyz qalǧan halyq mūrasynyŋ küiın Bırjan babamyz sonau HIH ǧasyrda sezgen eken ǧoi. Ärısı Segız serı, odan keiın Bırjan sal, Aqandar, berısı Ǧarifolla, Däneş, Jänıbekter közınıŋ aǧy men qaraşyǧyndai saqtap kelgen saf önerdıŋ «aryq qoidai» kün keşkenı – tarihqa qiianat, babalar aldynda keşırılmes künädai. Ūlttyq mūranyŋ joiqyny küştı jeŋıl muzykanyŋ tasasynda ketpeuı üşın jankeştılık, erekşe süiıspenşılıkpen ǧana jürgen bügıngı ūlttyq än-küidı oryndauşylarǧa taŋym bar. Qazaqty qazaq qylyp körsetetın jalǧyz belgı – ūlttyq mūranyŋ märtebesı ösıp, demeu körmese, ūlt retındegı atymyzdyŋ qūryp ketuı neǧaibıl.
Jadyra Jūmakülbai,
«Alaş ainasy».