Qazır qobyzdy narqobyz jäne qylqobyz dep ekıge bölıp jürmız.
Qylqobyz — bügınde jūrtşylyqqa äbden köztanys bolǧan, küi tartuǧa arnalǧan tūrqy şaǧyn aspap. Al narqobyzdyŋ şanaǧy ülken. Sol ülken şanaqtyŋ ışıne aina qondyrylǧan, basyna jezden, iä temırden soǧylǧan şyldyrmaqtar ılıngen, ünı kürkıregen zor, juan bolyp keledı. Derekterge süiensek, narqobyzdy, negızınen, baqsylar şalǧan siiaqty. Baqsy saryny atalatyn tūtas bır janr ǧasyrlar boiy osy narqobyzben oryndalyp kelgen.Al pendenıŋ jan syryn — tüpsız qorqynyşyn, berık senımın, jalǧyzsyraǧan qamyryǧyn, atoilaǧan serpının, ömır men ölım arasyndaǧy tūŋǧiyqqa şomǧan tebırenısın paş etetın qobyz küiı öz mümkındıgınıŋ şyrqau biıgıne, joǧary professionaldyq deŋgeiıne qylqobyz arqyly jetken edı. Būl arada atap aitar bır mäsele — bızge emıs esımderı ǧana jetken könelıktı qobyzşylardyŋ köbı abyz, jyrau, baqsy bolǧandyǧy. Attary qazaq eposyna, aŋyzdaryna arqau bolǧan Sypyra, Ketbūǧalardyŋ jyrau ekendıgın, Qoilybai, Kerbūǧa, Qaraqoja, Şümen, Baubek, Jamansart, Tılekterdıŋ abyz bolǧandaryn şamalaimyz. Qazaqqa Qorqyt küilerı atalatyn qūpiialy, syrly sikldy mirastaǧan Soqyr Nyşan — Nyşan baqsynyŋ önerı qobyzben küi tartu salasyndaǧy soŋǧy dästür boldy. Bıraq, qobyz küiı şynymen türlengen uaqyt, «altyn ǧasyr»- XIX ǧ. edı. Būl kezeŋde Hanqoja, Erden, Düken, arqaly, ūly küişı Yqylas qana qobyz küiın mülde jaŋa tarapqa baǧyttap, ölmes, öşpes mūra qaldyryp ketken edı. Yqylas äuletın qazaq arasynda jetı atasynan qobyzşylar dep ataidy.
Qorqyt äuenın, ejelgı baqsylar sarynyn jerıne jetkıze meŋgergen Yqylastyŋ qobyzy jaŋaşa tynys aşty, küŋırengen dauysy keudesınen keremet syrly küige ainalyp aqtaryldy.
Yqylastyŋ äigılı şäkırtterı degende, jadymyzǧa bel balasy Tüsıpbek, sondai-aq Äbıkei, Sügır küişıler oralady. Osy küişılerden tıkelei därıs alǧan Jappas Qalambaev pen Däulet Myqtybaev — Yqylas önernamasyn nebır auyr ötkelekten aman alyp ötıp, keler ūrpaqqa tabystaǧan abzal jan, ırı qobyzşylar.
Ainalyp ötuge, aitpasqa bolmaityn taǧy bır söz — qobyzdyŋ, qobyz küilerınıŋ taǧdyry haqynda. Qobyz äuelı äsıre dındarlar tarapynan, keiın, Oktiabr töŋkerısınen soŋ qyzyl ökımet tarapynan «jyn şaqyratyn baqsy qūraly» retınde aiyptalyp, köp qudalandy. Joiylyp kete jazdap baryp, şerlı köşpendınıŋ tırı ruhy ıspettenıp, qaita oraldy. Bıraq köp qazyna — sanyn eşkım de sanap bolmas — bır zamanǧy ūlan ǧaiyrdyŋ bır ǧana jūrnaǧy, teŋızdıŋ tamşysy desek kerek-tı. Sonyŋ özı — dätke quat, köŋılge medeu.
Qazaq dästürlı muzykasyn ǧasyrlar bäigesınen ozdyrǧan taǧy bır syrly aspap — sybyzǧy. Tamyljyp, syzyltyp, uıldep qyr köşpendılerınıŋ sansyz buyn, ūrpaǧynyŋ janyn terbegen qazaq sybyzǧysy adam balasy oilap tapqan ürmelı aspaptardyŋ ışındegı ejelgılerdıŋ jäne erekşe äuezdılerdıŋ qatarynan oryn alsa kerek. Sybyzǧynyŋ dästürlı ülgısı qurai ösımdıgınen jasalady, aspapty jasauǧa qara qurai, ögız qurai, qyrly qurai türlerı paidalanylǧan. Sybyzǧyşylar sybyzǧyny quraidan özderı jasap alyp tartqan jäne ony jasau ädıs-täsılderınde ärbır önerpazdyŋ özındık ölşemı, öz qūpiiasy bolǧan. Babymen jasalǧan sybyzǧynyŋ syrtynan jaŋa soiylǧan mal öŋeşınıŋ aq şelımen nemese jas töldıŋ aş ışegımen qaptaidy. Mūndai sybyzǧynyŋ ünı taza, ystyq-suyqtan ainymaidy jäne ūzaq uaqytqa deiın şydaityn bolady. Qurai sybyzǧyny tartqanda oryndauşylar quraidyŋ özegın sumen bürkıp otyrady eken. Sebebı, quraidyŋ ışı keuıp, qaŋsyp ketuıne bailanysty dybystyŋ bırkelkı şyǧuyna, boiauyna kedergı jasaidy. Quraidan jasalǧan sybyzǧynyŋ dybysy äuezdı, jūmsaq, tabiǧi şyǧady. Sondai-aq sybyzǧynyŋ quraidan basqa da aǧaştan jäne jezden jasalǧan türlerı bolady.
Sybyzǧy, bır qaraǧanda, qarapaiym aspap bolyp körıngenımen, ürmelı aspaptardyŋ ışınde dybys şyǧaruy jaǧynan kürdelılıgımen erekşelenedı. Sybyzǧyda müştık bolmaidy, ol — tıske qoiylyp tartylatyn aspap. Sondai-aq dästürlı sybyzǧyşylar küi tartu barysynda üş türlı dybysty ündestırıp otyrady eken. Būl dybystardy känıgı tyŋdauşylar sybyzǧynyŋ ün-dybysy, auyz jaŋǧyryǧy, sybyzǧyşy kömeiınıŋ dauysy dep ajyratady. Ürmelı aspaptarǧa kömei dauysyn qosyp oryndauşylyq Sıbır halyqtarynyŋ qos dauysty än — jyr salu dästürıne jaqyn bolyp keledı. Būl ürdıs qazaqtyŋ sybyzǧyşylyq dästürınde maŋyzdy oryn alǧan. Osy täsıldı sybyzǧyda paidalanǧanda kömei dauysy küidıŋ negızgı tonyn sozyp ūstap tūrady, al sybyzǧynyŋ ünı bolsa, küidıŋ äuenın jürgızıp otyrady.
Sybyzǧyşylyq dästür respublikamyzdaǧy Şyǧys Qazaqstan jäne Batys Qazaqstan öŋırlerınde oryndauşylyq erekşelıkterıne qarai keŋ taralǧan.
Şyǧys Qazaqstan sybyzǧyşylyq dästürı degende, jer betındegı äldeneşe köne örkenietke altyn besık bolǧan, alyp Altai taularynyŋ (A.Okladnikov) bauyrynda qanat jaiǧan eldıŋ keiın zaman yǧymen bır kezdegı ataqonys, qazırgı Qytai, Mūŋǧyliia jerıne ekı bölınıp, qonys audaruy sebeptı, atalmyş sybyzǧyşylyq dästür qazır Qazaqstanmen qatar sol elderde de saqtalyp otyr. Altai öŋırındegı sybyzǧyşylar arasynda sybyzǧy tartysyp, küi jarystyru, öner synasu salty XVII ǧasyrda belgılı bolǧandyǧy jaily derekter bar. Jäne osy bır oqşau ürdıs bertınge, XX ǧasyrdyŋ 50-şı jyldaryna deiın jalǧasyp kelgendıgı, oǧan Tıleke men Jantelı, Şerubai men Mūsa, Ospanǧali men Şanaqtyŋ saiystary aiǧaq bolatyndyǧy anyq.
Şyǧysta keŋ taraǧan sybyzǧylar köbınese üş-tört oiyqty bolyp jasalady, dybystyq obertondarǧa bai, dybys qatarlary majorly lad bolyp keledı. Küilerınıŋ sazy än tektes, bırneşe äuennıŋ qaitalanyluynan qalyptasqan. Būl öŋır küilerınıŋ ırı oryndauşy, jetkızuşılerı — Kälek Qūmaqaiūly, Şanaq Auǧanbaev, Beiılhan Qaliaqparūly, Qūsman Maqmyrza, Talǧat Mūqyşev syndy sybyzǧyşylar.
Batys Qazaqstan sybyzǧyşylyq dästürınıŋ körnektı ökılderınıŋ bırı — sybyzǧyşy Sarmalai. Sarmalai küilerın bızge jetkızgen sybyzǧyşy Ysqaq Uäliev edı. Onyŋ oryndauyndaǧy Sarmalaidyŋ bırşene küilerın ǧalym Ahmet Jūbanov notaǧa tüsırıp, jaryqqa şyǧardy. Būl öŋırdıŋ taǧy bır ökılı Mäkär Sūltanǧalievtıŋ küilerı önertanuşy Bolat Sarybaevtyŋ oryndaluynda jettı. Batys Qazaqstan öŋırınıŋ sybyzǧy küilerınıŋ äuenı baiau bolyp keledı, diapozonnyŋ keŋdıgı, registrlyq mümkındıkterdı meiılınşe paidalanǧany jäne dybys qatary minorly lad sybyzǧysyna oryndaluymen erekşelenedı.
Keŋ taraǧan, bükılhalyqtyq sipat alǧan muzykalyq aspaptar — qobyz, dombyra, sybyzǧydan basqa jetıgen, şaŋqobyz sazsyrnai, adyrna, şerter siiaqty köne aspaptar sirek bolsa da, bügınde halyq arasynda taratylyp jür. A.Levşin, A.Alektorov, A.Eihgorn, S.Rybakov, Ş.Uäliha-nov, Ä.Marǧūlan, A.Jūbanov syndy zertteuşıler köne saz aspaptary turaly qūndy derekter jazyp qaldyrdy. Ataqty aspap tanuşy, ǧalym Bolat Sarybaev 1960 jyldardan bastap qazaqtyŋ ūmyt bolǧan köne saz aspaptaryn qaitadan qalpyna keltıru ısın qolǧa alyp, baǧa jetkısız eŋbekter jasady.
Bügınde halqymyzdyŋ köne saz aspaptary jaŋaşa türlenıp, dästürlı muzykadan öz ornyn aldy.
* * *
Şaŋqobyz — ürmelı-tılşelı aspap. Aspap tūtastai temırden jasalynyp, ekı ūşy süiırlenedı. Ortasynda jıŋışke tılşesı bar, syrt pışını liraǧa ūqsaǧan. Ortasyna bekıtılgen tılşesın sausaqpen şalyp terbelıske keltırıp tartady. Şaŋqobyzdyŋ jūqa aǧaştan jasalǧan köne ülgısı erteden belgılı. Şaŋqobyzdy köbıne qyz-kelınşekter tartqan. Būl aspap türkı halyqtarynda, äsırese Altai tobyna jatatyn türkılerde taraǧan.
Sazsyrnai — X ǧasyrdan berı belgılı aspap. Sazsyranaidyŋ negızgı nūsqasy 1970 jyly köne Otyrar qalasynyŋ eskı jūrtynan tabyldy. Aspap saz balşyqtan küidırılıp jasalǧan, bes dybys oiyǧy bar.
Adyrna — sadaq pışındı bolady. Jebe keletın orta tūsyna deiın şanaq ornatylady. Şanaqtyŋ ekı betıne terı kerılıp salynady. Üstıŋgı bölşekterıne ışekter taǧylady. Işekterdıŋ ekı jaǧynan sausaqpen ılıp tartu arqyly äuen, sazdar oryndalady.
Jetıgen — köne ışektı aspaptardyŋ bırı. Aspaptyŋ köne türın jasaǧanda şaǧyn taqtaidyŋ astyn astauşa etıp oiyp, betıne jetı qyl ışek taqqan. Är ışektıŋ astynda bır-bırden asyq qoiylǧan. Asyq tiektıŋ mındetın atqaryp, küige keltırgende, asyqty ärı-berı jyljytyp otyrǧan.
Şerter — üş ışektı şertpelı aspap. Şanaǧy jalpaq tık būryşty etıp jasalady. Bet qaqpaǧynyŋ jarty bölıgı terımen kerılıp, qalǧan bölıgı qaraǧai qaqpaqpen jabylady. Moiyny qysqa, juandau bolyp keledı.
Saian AQMOLDA,
qobyzşy, zertteuşı,
Talǧat MŪQYŞEV,
sybyzǧyşy, zertteuşı
«Üş qiian» gazetı
