Es bılgennen küişı boludy armandadym
- Aǧa, bıluımşe, äkeŋız däulesker küişı bolypty.Kielı dombyrany serık etuıŋızge äke önerı äser ettıme?
- İä, äkem Täjıbai ömır boiy mal baǧumen ainalysqanymen, dombyranyŋ qūlaǧynda oinaityn küişı, halyq änın äuelete salar änşı, uäjden ūtyluy qiyn aitysker aqyn edı. Ertelı-keş tızesıne otyryp alyp, tartqan küiın tyŋdaudan jalyqpaitynmyn. Es bılgenımnen küişı boludy armandadym. Qyzyǧuşylyǧym sonşama, oŋaşada tiek jasauǧa talpynyp, talai ret sausaqtarymdy jaraqattaǧanmyn. Äkeme kömektesıp, ärı mal baǧumen, ärı üi şaruasymen ainalysqan anam Zaǧipa menı aiap, bäiek bolyp jüretın. Bügınde ortamyzda aqylşy bolyp otyrǧan anam sol künderdı jiı eske alady. Özım üidıŋ ülkenımın. Tört ınım de, jalǧyz qaryndasym da basqa salalarda qyzmet etedı. Al men qarşadaiymnan ükılı dombyrany serık etıp, önerge degen süiıspenşılıgım men adaldyǧymdy jüregımde äldilep kelemın.
- Tuyp-ösken jerıŋız Qytai elı körınedı. Atajūrtqa qaşan oraldyŋyzdar? Odan keiıngı ömır jolyŋyz qalai jalǧasty?
- Ras, men Qytai elınıŋ Qūlja qalasynda düniege keldım. 30-jyldardaǧy aşarşylyq kezınde atalarymyz solai auǧan eken. 1955 jyly Qazaqstanǧa, onyŋ ışınde — äke-şeşemnıŋ kındık qany tamǧan, sol uaqyttaǧy Taldyqorǧan oblysy, Jansügırov (qazırgı Aqsu) audany, Saǧabüien auylyna köşıp keldık. Mektep esıgın alǧaş sol jerde aştym. 8-synypty bıtırgen soŋ, oquymdy Qyzylaǧaş auylyndaǧy mektep-internatta jalǧastyrdym. Ülgerımı jaqsy, qoǧamdyq jūmystarǧa belsene aralasatyn oquşy boldym.
- Otbasyndaǧy äke tälımı — bır bölek. Mektepte de küi önerıne baulyǧan ūstazyŋyz bolǧan şyǧar?
- Saǧabüiendegı mektepte oqyp jürgenımde, Sazanbai degen aǧaiym dombyraǧa äuestıgımdı baiqap, talabymdy ūştai tüstı. Alaida, ol şaqta dombyraǧa qaraǧanda baian aspabyna sūranys joǧary-tyn. Sol sebeptı, oquşy kezımde qolymnan baian tüspeitın. Mektepışılık mädeni ıs-şaralarda än aitatyn mūǧalımderdı baianmen süiemeldep tūrǧandy maqtanyş köretınmın. Mektep-internatty bıtırer jyly gazetten Almatyda respublikalyq estrada-sirk studiiasynyŋ aşylatyny jönınde habarlandyrudy oqydym. Qolyma kuälıgımdı ala sala, eş oilanbastan studiianyŋ dombyra bölımıne qūjat tapsyrdym. Negızı, baian synybyn közdep kelgem. Söitsem, studiiada ondai bölım aşylmaǧan eken. Ärı talapkerlerdı qabyldau ısımen ainalysyp jürgen Güljihan Ǧalieva degen oqytuşy: «Kelbetıŋ de, boiyŋ da sahnaǧa laiyqty eken. Dombyra tarta alasyŋ ba?» — dep sūrady. Tarta alatynymdy aityp edım, «Osynda Rüstembek Omarov degen Qazaqstannyŋ halyq ärtısı bar. Sol kısıden dombyradan bılımıŋdı jetıldır» dep qamqorlyq tanytty. Sonymen, Rüstembek aǧaidyŋ üiınde jatyp, ekı ai dombyradan därıs aldym. Dombyra bölımıne emtihan tapsyrǧan 18 balanyŋ ışınen jalǧyz özım oquǧa tüstım. Al studiiadan keiın Abai atyndaǧy pedinstituttyŋ (qazırgı QazŪPU) syrttai oqu bölımın «muzyka pänınıŋ mūǧalımı» mamandyǧy boiynşa bıtırdım.
- Küi önerı salasynda qanşa jyldan berı ter tögıp kelesız. Eŋbek jolyŋyzdyŋ qandai kezeŋderı sız üşın airyqşa ystyq?
- Studiiany bıtıre sala «Qazaqkonsert» bırlestıgıne qyzmetke alyndym. Jarty jyldai jūmys ıstegen soŋ, äskeri boryşymdy öteuge attanyp, tört jylǧa juyq uaqyttan keiın Almatyǧa oraldym. Joǧaryda aitylǧan Güljihan apaiym «Gülder» ansamblın aşyp jatyr eken. Ūstazymnyŋ şaqyrtuymen sonda auystym. Sonda ömırlık serıgım Ajarkül jeŋgeŋmen tanystym. Ajarkül ol kezderı körkemsöz oqu şeberı-tın. Tabiǧi talantyn ūştau maqsatynda, dästürlı än önerınıŋ saŋlaqtary — Jüsıpbek Elebekov pen Ǧarifolla Qūrmanǧalievten därıs alyp, dästürlı änşılık jolǧa tüstı. Sol sebeptı, 1972 jyly «Qazaqkonsert» bırlestıgıne qaita kelıp, 1995 jylǧa deiın jūp jazbai ter töktık. Osy qaraşaŋyraqta qos halyq ärtısı — Jüsekeŋ jäne Ǧarekeŋmen qyzmettes boldym, önerlerıne qanyqtym, ǧibratty äŋgımelerın tyŋdadym. Jalpy, eŋbek jolymnyŋ barlyq kezeŋı men üşın ystyq. Öitkenı, özım süigen käsıbımmen ainalystym. El aralap, halyqqa önerımdı tartu ettım. Qazır zeinetke şyqsam da, dombyra üirengısı keletın jas örendermen jeke sabaqtar jürgızemın ärı mektepterde ūstazdyq etemın.
- Şäkırt jetıstıgı — ūstaz mereiı. Maqtan tūtar ızbasarlaryŋyz köp pe?
- «Jūldyz» bolyp ketpese de, baiqaularda laureat atanyp jürgen şäkırtterım jeterlık. Negızı, tärbie bolmasa, oqudyŋ jemıstı boluy qiyn. Özım osy qaǧidany berık ūstanamyn. Eŋbegım jemıssız de emes. Şäkırtterım berılgen tapsyrmalarǧa jauapkerşılıkpen qarauǧa daǧdylanǧan. Bır jaǧynan, būl — ūstazdy, ülkendı syilau. Kei balalar sabaqqa kelgende, janyma ünsız tūra qalyp, qoldaryn ūsynatyn. Ädeiı baiqamaǧan bop, «Bırdeŋe sūraǧyŋ kelıp tūr ma?» deitınmın. «Joq, sızben amandasyp tūrmyn ǧoi» dese, «E, onda «Assalaumaǧaleikum!» dep ekı qolyŋdy ber» dep qyzartatynmyn. Osynyŋ özı eleusız närse siiaqty bolyp körıngenımen, tärbie emes pe? Dūrys sälemdesu de — ädeptılık belgısı. Ülgınıŋ ülken-kışısı joq. Qazaq tılın bılmeitın ūl-qyzdaryna dombyra üiretudı sūrap keletın ata-analar da az emes. Sondai balalarǧa tıl men ūlttyq ädet-ǧūrypty qosa üiretıp kelemın. Mūnyma ata-analary da dän riza. Jalpy, synybyma oquşylar 8 jastan bastap qabyldanady. Menen därıs alyp, mektep bıtırgen şäkırtterım — bügınde akademiia studentterı. Akademiiadan tülep ūşqan jastar da kömek sūrap tūrady. Küişıler tobyn qūryp, ülken sahnaǧa şyǧuǧa daiyndalyp jürgen şäkırtterım de bar. Äzırge nasihattauşylary bolmaǧandyqtan, jarqyrap kete almai jatyr. Dūrys nasihat ta tärbienıŋ bır türı. Öskeleŋ ūrpaqtyŋ laiyqty tūlǧalarǧa, önerpazdarǧa elıktegenı jön emes pe? Osy oraida, qazaqy ülgıdegı nasihattyŋ köşbasşysy bolyp jürgen «Jūldyzdar otbasy» jurnalyna alǧysymdy aitqym keledı.
Dombyralarymnyŋ bärın özım jasaimyn
- «Qorjynyŋyzda» qanşa küi bar? Şertpe küi men tökpe küidıŋ qaisysy janyŋyzǧa jaqynyraq?
- Küidıŋ qai türı bolsa da janyma jaqyn. Köŋıl-küiıme qarai, bırde lirikalyq saryndaǧy şertpe küimen syrlassam, endı bırde aryndy, qarqyndy tökpe küimen şabytymdy eselei tüsemın. Jalpy, 130-ǧa juyq küiden tūratyn repertuarymda halyq küilerımen qatar qazırgı küişılerdıŋ şyǧarmalary da, şeteldık klassikalyq tuyndylar da bar.
- Küi «tılın» tüsınu üşın onyŋ şyǧu tarihyn bılu kerek. Balalar äsırese aŋyz tektes küi tarihyn qyzyǧa tyŋdaityn şyǧar?
- Dūrys aitasyz. Şäkırtterıme qandai da bır küidı üiretpes būryn onyŋ şyǧu tarihymen tanystyryp alamyn. Ūiyp tyŋdamaityny joq. Özım Abyldyŋ «Abyl» jäne «Naratu» degen ekı küiın erekşe jaqsy köremın. Abyl — HVIII ǧasyrdyŋ soŋynda Maŋǧystau öŋırınde ömır sürgen küişı. Sol zamanda adailar körşıles türıkmendermen köp taitalasqan. Mal baǧumen ainalysqandyqtan, barymta da jiı bolyp tūrady eken. Kezektı barymtanyŋ bırınde Abyl türıkmenderdıŋ qolyna tüsıp qalypty. Ol jaqta toi qyzyp jatsa kerek, türıkmen şaldarynyŋ bırı: «Tūtqyndardyŋ arasynda dombyra tartatyndary bar şyǧar, syrtqa şyǧaryŋdar, köreiık», — deptı. Ortaǧa şyqqan Abyl ündemesten qolyna dombyrasyn alyp, küi tarta jönelıptı. Küi äuenıne eltıgen jūrt bıraz uaqyt ünsız otyryp qalady. Sosyn ülkenderdıŋ bırı: «Maŋǧystauda Abyl atty keremet küişı bar dep estıp em, sen sol emessıŋ be?» — dep sūrapty. Onyŋ Abyl ekenın bılgen soŋ, küi qūdıretıne bas igen türıkmender küişınıŋ iyǧyna şapan jauyp, mal berıp, qūrmetpen şyǧaryp salǧan eken. «Abyl» küiınıŋ şyǧu tarihy osyndai.
«Naratu» küiı de erekşe jaǧdaida tuǧan. Abyl ömır sürgen auylda Zılqara degen paluan bolypty. Küştılıgı sonşa, bırde qūdyqqa tüsıp ketken nardy jalǧyz özı tartyp şyǧarypty. Osy oqiǧaǧa kuä bolǧan Abyl alyp küş iesıne süisınıp, «Naratu» küiın düniege äkelıptı-mys. Osydan keiın Zılqara da «Naratu» atanypty. Men üşın Qūrmanǧazynyŋ «Serperınıŋ» de orny bölek. Kezınde «Qazaqkonsert» bırlestıgınıŋ ışınen «Serper» atty küi ansamblın qūrǧanmyn. Daǧdarys tūsynda lajsyzdan taratuǧa tura keldı. Sol küidıŋ tolyq tarihy qaǧaz betınde qalmapty. Bıraq küidı oinai bastaǧannan-aq, özımdı ūşy-qiyry joq keŋ dalada jüirık atpen jelge qarsy qūiǧyta şauyp kele jatqandai sezınemın. Küi ortasynda töbege şyǧyp, säl tynystap alamyn da, qaitadan eŋıske qarai şaba jöneletındeimın. Mūny Qūrmanǧazy bır serpılgen kezınde şyǧarǧan bolar dep oilaimyn.
- Özıŋızdıŋ küi şyǧaratyn önerıŋız joq pa?
- Bar. Alaida eşqaisysyn jaryqqa şyǧarǧan emespın. Qazır küilerın özderınen basqa eşkım tartpaityn küişısymaqtardyŋ da bary jasyryn emes. Kerısınşe, Seken Tūrysbekovtyŋ «Aq jauyny» men «Köŋıl tolqynyn» bılmeitın qazaq joq. Mıne, küi degen osyndai boluy kerek! Qazır bıreuler Elbasyna, lauazymdy qyzmet ielerıne arnau küi şyǧarudy ürdıske ainaldyruda. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ elge sıŋırıp jatqan eŋbegı orasan, ol kısı qandai qūrmetke de laiyqty. Degenmen, tyŋdarman jadynda qalatyn şyǧarma bolmaǧan soŋ, bärı beker. Öz basym «küilerım tyŋdarmanǧa jetpei qalady-au» dep qoryqpaimyn. Ünemı ızdenıs pen ruhani tolysu üstınde jürıp, şyǧarmalarymdy şyŋdap, jetıldırumen boldym. Endı paiǧambar jasyna kelgen şaqta, küilerımdı jaryqqa şyǧaratyn kez de jetken siiaqty.
- Dombyrany tapsyryspen şeberlerge jasatasyz ba, älde arnaiy oryndardan satyp alasyz ba?
- Osy uaqytqa deiın şeberlerge dombyra jasatyp körmeppın. Bärın özım jasaimyn. Būl önerdı «Qazaqkonsertte» qyzmettes bolǧan ūstazym Maǧauiia Hamzinnen üirendım. Dükennen satyp alǧan nemese gastroldık saparlar kezınde auyl klubtarynda synyp jatqan jerınen jinap alǧandarymdy öŋdep, qaita jasap şyǧamyn. Süiıktı hobbiım de sol. Aspabyŋ özıŋe ūnasa — jūmysyŋ nätijelı bolmaq. Qazır üide 6-7 dombyram bar. Bırı şertpege, endı bırı tökpe küige, taǧy bırı än aituǧa yŋǧaily.
- Küi nasihatynyŋ älı de kem tüsıp jatqany janyŋyzdy auyrtpai ma?
- Bügınde küişı köp jäne küi önerınıŋ bedelı artyp keledı. Būryn küişılerge qazırgıdei qūrmet körsetılmeitın. Kezınde Ortalyq komitettıŋ hatşysy bolǧan Jangeldin degen aǧamyzdyŋ «būl aspaptar eskırdı, bız Europaǧa, skripka men pianinoǧa moiyn būruymyz kerek» degen sözınıŋ kesırınen qobyz ben dombyra nazardan tys qaldy. Sondai ruhani daǧdarys tūsynda, özı qūrǧan ūlttyq aspaptar orkestrın aman saqtap qalǧan körnektı kompozitor Ahmet Jūbanov aǧamyzdyŋ eŋbegı ölşeusız. Osydan 20-30 jyl būryn auyl-aimaqqa gastroldık saparǧa jiı şyǧatynbyz. Bır auylǧa baryp, avtobustan aspaptardy tüsırıp jatsaq, jastar «Dombyrany qoia tūryŋyz, gitara bar ma? Gitara bolmasa, kelmeimız» deitın. Sodan jarnama qaǧazyna dombyra men gitaranyŋ suretın qatar qoiatyn boldyq. Alaida, konsert kezınde aq ter, kök ter bolyp küi tartyp jatqanda, jastar «boldy, endı gitarister şyqsynşy» dep, jüregımızdı talai auyrtqan. Könenıŋ közın körgen ülkender ǧana dombyranyŋ qadır-qasietın ūǧynatyn. Ol kezeŋnen de öttık-au. Degenmen, älı de myqty küişılerdıŋ özı auylǧa konsert qoiuǧa barsa, halyqty köp jinai almasy anyq. Osy oraida, jas küişılerden Asylbek Eŋsepovtı airyqşa atap ötkım keledı. Auyl jūrtyn tügel jinai alatyn küişı — sol. Bır ǧana «Balalyq şaq» degen küiınen keiın qanşama bala dombyra üirenuge qyzyǧa bastady. Būl — onyŋ myqtylyǧy. Asylbektıŋ jaŋaşyldyǧyn tüsınbeitınder türlı äŋgıme aitady. Ras, «Asylbek küi önerıne «dekko» baǧytyn alyp keldı» deimız. Alaida, sonau 80-jyldary küidı, klassikalyq tuyndylardy estradalyq-simfoniialyq orkestrdıŋ süiemeldeuımen oryndaudy sahnaǧa alǧaş äkelgen men edım. Kezınde radioǧa da jazdyrǧanbyz, arnaiy telefilm de tüsırılgen. Talantty ınım qazırgı tehnikanyŋ mümkındıkterın paidalanyp, sahnada qūlpyrtyp jür.
Jüsekeŋ men Ǧarekeŋe süiıktı ını boldym
- Äigılı Ǧarifolla, Jüsıpbekterdıŋ közın körgen jansyz. Ol kısılerden alǧan ömırlık sabaqtaryŋyz da az bolmaǧan şyǧar?
- Ras, ardaqty aǧalarymnan alǧan ömırlık azyǧym mol. Jüsekeŋ men Ǧarekeŋnıŋ menen 30-40 jastai ülkendıkterı bar edı. Ol kezde 20-21-degı jıgıtpın. Jastyqpen qadırlerın bıle de almaǧan siiaqtymyn. Ǧarekeŋ — Batystyŋ, Jüsekeŋ — Arqanyŋ änşısı-tūǧyn. Ekeuı bır-bırımen äzıl-qaljyŋy jarasyp, qatar jüretın. Jüsekeŋ sabyrly kısı bolsa, Ǧarekeŋ jyldam qozǧalatyn adam edı. Olardyŋ ömır süru daǧdylary da, közqarastary da, halyqpen aralasulary da, tıptı dastarhan basynda özderın ūstau mädenietterı de bızge ülgı-önege boldy. Jüsekeŋ jas aiyrmaşylyǧymyzǧa qaramastan, menı ünemı qasyna ertıp jüretın. Äzıl-qaljyŋy jarasqan aǧa-ınıdei boldyq. Maǧan ūrysqanda köbıne «Ūzyn kısıde aqyl bolmaidy» deitın. Kületınmın de qoiatynmyn. Bırde taǧy da sol sözdı aityp edı, ädeiı «Aǧa, Dınmūhamed Qonaev menen de ūzyn kısı ǧoi, sonda sol kısıde aqyl joq pa?» dep edım, «Öi, tynyş otyr!» dep közı baqyraiyp, şoşyp kettı. «Ol kısıde neŋ bar? Sende şynymen aqyl joq eken ǧoi. Dimekeŋ — erekşe jaratylǧan adam. Endı mūndai söz aituşy bolma!» dep qatty eskertken. Degenmen, sodan keiın maǧan «Ūzyn kısıde aqyl bolmaidy» dep aitpaityn boldy (küldı).
Taǧy bır oqiǧa esıme tüsıp otyr. Gastroldık saparlarda auyl adamdary önerpazdardy qūrmettep kütetın. Jäne dastarhan üstınde mındettı türde 2-3 şölmek tūratyn. Jüsekeŋ ışımdıktı auzyna tatyp ta almaityn, bırden «alyp ketıŋder anany» deitın. Al menıŋ jastau kezım, «anaǧan» asa ket ärı emespın. Bırde bır auylda jastau partorgtyŋ üiınde qonaqta otyrǧanbyz. Jüsekeŋ ädettegıdei «alyp ketıŋder anany» dei berıp edı, men üi iesıne: «Toqtai tūryŋyzşy, menıŋ 100 gramm ışetınım bar edı», — dep edım, şölmegın qysa ūstaǧan jas jıgıt qasyma otyra kettı. Sodan bır stakandy tartyp kep jıberdım. Baiqaimyn, Jüsekeŋ qabaǧy tüiılıp, tömen qarap otyr. Bıraq eşteŋe aitpady. Erteŋıne taǧy bır üige kırgelı tūr edık, Jüsekeŋ bızdı qarsy alyp tūrǧan jas kelınşekten «Kelın, qaraǧym, osy üide araq bar ma?» dep sūrady. Kelınşek «O ne degenıŋız, aǧa, bar, bärı daiyn tūr» dep jık-japar bolyp edı, aǧa menı körsetıp, «myna bır ūzyn qaraǧa jüz gramsyz tamaq batpaidy, osyǧan daiyndap qoiyŋdarşy» degenı. Betımnıŋ oty şyqty. Sol oqiǧadan keiın ūialǧanymnan aşy suǧa jolamaityn bolǧanmyn.
- Ekeuı bır-bır dästürlı än mektepterınıŋ köşbasşylary retınde özara än jarystaryn ūiymdastyruşy ma edı?
- Ekeuı konsertterde öz şäkırtterın alma-kezek sahnaǧa şyǧaruǧa ūmtylatyn. Ol kezde televidenie, radionyŋ pärmenı az, bır mekteptıŋ änın tyŋdaǧan adam ekınşısın tüsıne bermeitın. Bırde Jüsekeŋ Atyrau jaqqa gastroldık saparynda, Bırjan sal, Aqan serılerdıŋ bıraz änderın aityp, kösılıptı. Söitse, aqsaqaldar: «Jaraidy, rahmet, endı qazaqşa än aitşy», — deptı. Soǧan renjıgen Jüsekeŋ sodan keiın batys jaqqa barmai ketıptı. Uaqyt öte nasihat küşeiıp, ekı mekteptıŋ önerpazdary bır-bırımen jaqsy aralasa bastady. Būryn batystyqtar «Adaidy» tartpasaŋ, sahnadan quyp jıbere jazdaityn, qazır «Tättımbettıŋ küiın tartşy» dep sūraityn boldy. Quanatynym, sol ekı mektep öz dästürın älı künge deiın saqtap kele jatyr.
- Balalaryŋyz dombyranyŋ qadır-qasietın qanşalyqty ūǧynady?
- Joǧaryda aityp ötken Jangeldin sekıldılerdıŋ kesırınen, dombyranyŋ baǧasy arzandaǧan tūsta, bızdıŋ de künkörısımız naşarlady. Sol sebeptı, üş qyzymnyŋ da basqa aspaptar boiynşa bılım alǧanyn qalap em. Bügınde sonyma ökınemın. Degenmen, üş qyzym da — konservatoriia tülekterı. Ülken qyzym Gülbahram men kenjem Ainūr — fortepiano synybyn, ortanşy qyzym Gülnara skripka synybyn bıtırgen. Qazır Ahmet Jūbanov, Küläş Baiseiıtova atyndaǧy muzyka mektepterınde oqytuşy bolyp qyzmet etedı. Aldaǧy uaqytta otbasylyq muzyka mektebın aşqymyz keledı.
Sūhbattasqan Mädina SERIKQYZY
