Nūrken ÄŞIROV, küişı: Qazaqşa tüs körmegen adam

- Jaqynda Elbasy Nūr­sūltan Nazarbaev ädebiet pen öner salasyn damytuǧa airyqşa üles qosyp jürgen jastarǧa öz qolymen memlekettık stipendiia tapsyrǧany belgılı. Materialdyq qoldau retınde berılgen syiaqyǧa sız de ie boldyŋyz. Osy qara­jatty qaida jūmsamaq oiyŋyz bar?

- Köpten berı közdep jürgen şyǧarmaşylyq josparlarym bar edı. Ol qarajat oidaǧy maq­satymdy to­lyqqandy jüzege asyruǧa jete qoimaidy. Bıraq äjepteuır jyr­tyǧym jamalyp qalatyn boldy. Memlekettıŋ öner men äde­biet adamdaryna osylai na­zar salyp, köŋıl bö­luı, qam­qor­lyq körsetuı, qana­tynyŋ astyna aluy — quanarlyq jaǧdai. Şa­byt beredı. Oiyŋa — oi qosady. Endı «aldym eken» dep jata bermeisıŋ. Alla būiyrtsa, As­tana men Almaty qalalarynda jaŋa­şa serpınmen konsert qoi­sam deimın. Jalpy, är konsert, ärbır el aldynda oryndalǧan şyǧarma «äiteuır öttı» degen esep üşın emes, tyŋ­dauşyǧa oi salyp, körermendı ruhani bır sa­tyǧa köteru üşın qolǧa al­ynuy qajet dep esepteimın. Mem­leket syiaqy bermese de änşı bolsyn, küişı bolsyn, jazuşy bolsyn bır qalypta ömır sürmeuı kerek. Öz basym aqşanyŋ bar kezınde de, joq kezınde de ızdenısımdı toqtatpai­tynym anyq. Degenmen kışken­tai ǧana köŋıl­dıŋ özı, osylai ül­ken kömegı tiıp jatatyny sözsız.

- «Jaŋa baǧyt ūstanamyz» dep kei küişıler ūlttyq önerdı euro­palandyruǧa äues bolyp kettı. Dom­byraǧa oryndy-orynsyz daŋ­ǧa­za dybystardy qosa beru qanşa­lyqty qajet?
- Özderıŋızge belgılı, Meiram­bek Besbaev qūrǧan «Tartu» toby­nyŋ baǧyty säl özgeşeleu. Bıraq ol jerde sız aitqan daŋǧaza dy­bys­tarǧa jol berılmeidı. Dom­by­ra­nyŋ ünın estradalyq äuenmen üilestırıp, säl-päl körkemdeimız. Öz şeŋberımızden aspaimyz. Men — jeke basymnan ūlttyŋ müddesın, mädenietı men ruhaniiatyn jo­ǧary qoiatyn azamatpyn. Sondyq­tan menıŋ repertuarymdaǧy şyǧar­malar qazaqy reŋkten ajy­ra­maidy dep oilaimyn. Negızınen jeke oryndauda, keide orkestrmen qosylyp, dästürlı küilerdı oryndaimyn. 2000 jyldan berı qarai, Elbasynyŋ qatysuymen ötetın şaralarda Qazaqstannyŋ däulesker küişılerı men äigılı dombyraşylarymen de bır sahna­ǧa şyǧyp jürmız.
- «Tartu» küişıler triosynyŋ naqty ısınen görı, «üştık qūrylady eken» degen äŋgıme köbırek aitylǧan siiaqty…
- Mümkın, toptyŋ jarq etıp körınuıne bır kliptıŋ tüsırılımı qajet bolyp tūrǧan şyǧar. Kez kelgen jaŋa joba jemısın beru üşın kışkene uaqyt kerek. Qūi­ryqty jūldyzdai jarq etıp, bır sätte sönıp qalǧanşa, säulesı alysqa taraityn şūǧyla bolǧanǧa ne jetsın?! Meirambek aǧamyzdyŋ bızge qoiatyn talaby da — osy. Bır şyǧarma jazsaq ta sapaly dünie jasau. Är tuyndynyŋ käsıbi deŋgeiıne mūqiiat köŋıl audarady. Ertelı-keş repertuarymyzdy saraptap-salmaqtaudan jalyq­paidy. Tereŋ män berıp, ūzaq taldap otyrady. Jasyratyny joq, osy talapqa sai kelmegen küilerımız de boldy. Olardy «aqyry jazdyq qoi» dep sapasyz küide halyqqa ūsynǧan joqpyz. Qūdaiǧa şükır, qazırgı taŋda qor­jynymyz qomaqty. Osy uaqytqa deiın ızdendık, ülkendı-kışılı kon­sertterde, memlekettık şara­larda öner körsettık.
Qazır dürkırep tūrmasaq ta, bızdıŋ tanyluymyz bolaşaqtyŋ enşısınde.
- Top qūramyna kelgende Mei­rambektıŋ ataǧyna süienıp, «halyq aldyndaǧy abyroiy bızdı de şy­ǧarady ǧoi» degen senım bolmady ma?
- Bız — ony, ol — bızdı paida­lanudy közdep jürgen jaǧdaiy­myz joq. Ol kısınıŋ dıttegenı — «qai­tsem de tanymal dombyra­şylardyŋ qataryn köbeitsem» degen oi. Ünemı äŋgıme arasynda «Jylyna konservatoriiany qan­şama dombyraşy bıtıredı. Bärıne bırdei jūmys joq. Eş jerge syimai jür» dep jany auyryp otyrady. «Bırıŋ — mektepte sabaq berersıŋder, bırıŋ — orkestrde oi­narsyŋdar. Bıraq senderdei myq­ty dombyraşylar el ışınde eleu­sız qalmauy kerek. Sender ha­lyq­qa qyzmet qylyp, tanyl­saŋdar, tılın, dılın, dının ūmytqan qandastarymyz ben basqa ūlt ökılderınen tym qūryǧanda bır adamnyŋ betın berı būryp, na­zaryn audartsaq — eŋbegımızdıŋ aq­talǧany. Armanym sol» deidı. Bızdıŋ ūstanymymyz bas paida emes, önerge qyzmet etu.
- Sızderdıŋ oilaryŋyzşa, dom­byranyŋ därıpteluı kem tüsıp jatyr ma?
- Qolyna qara dombyra ūstap jürgen ärıptesterımnıŋ, öz qatar­lastarymnyŋ aiaq alysyna qarap, kımnıŋ qalai jūmys ıstep jür­ge­nın syrttai köz jügırtıp, baqy­laudy daǧdyǧa ainaldyrǧanmyn. Bızde myqty oryndauşylar, bı­lık­tı küişıler joq desem qate­lesemın. Qūdaiǧa şükır, barşy­lyq. Bıraq qazaqtyŋ ūlttyq muzykasyn jazatyn kompozi­torlar joqtyŋ qasy. Mäselen, Ahmet Jūbanov, Mūqan Tölebaev, Kenjebek Kümısbekov, Nūrǧisa Tılendievter qazaqtyŋ tılın, salt-dästürın, ädet-ǧūrpyn boiy­na sıŋırıp ösken tūlǧalar. Olar europalyq deŋgeidegı klassika­lyq şyǧarmalardy da jazdy. Bıraq qai muzykasyn alsaŋyz da qazaqtyŋ iısı aŋqyp tūrady. Qa­zırgı tuyndylarda qazaqtyŋ iısı sezılıp, mädenietımız ben tarihy­myzdan syr şertetını sirek. Men ūlttyŋ sanasyn oiatyp, ruhyn köteruge jaramaityn ondai dü­nielerdı qazaqtyŋ muzykasy dep eseptemes edım. Evgenii Bursi­lovskii, Latif Hamididıŋ jaz­ǧan muzykalary qazırgı qazaq kompozitorlarynan äldeqaida artyq. Ūltqa jaqyn. Öitkenı olar qazaqtyŋ muzykasyn büge-şıgesıne deiın zerttegen, qūlaq­taryna sıŋırıp ösken. Sondyqtan qazaqşa oilamaityn, qazaqtyŋ qamyn küittemegen, qazaqşa tüs körmeitın adam qazaqtyŋ muzyka­syn jaza almaidy. «Bügın atymdy şyǧarsam boldy, qalǧany kül bolmasa, bül bolsyn» deitınder köp. Ūlttyŋ müddesı barlyq mäse­lede aldyŋǧy orynda tūruy tiıs. Oǧan bas qatyrmaityndardan qor­qu kerek.
- Sızdı «bırtoǧa jıgıt» dep oi­lap jürsek, ışıŋızde bıraz dünie qainap jatqan tärızdı…
- Bırtoǧa, eşteŋemen şaruasy joq, ainalaǧa sülesoq qaraityn, būiyǧymyn dep aita almaimyn. Kerektı kezınde mınezdıŋ şyǧatyn jerı bolady. Qandai ıs bolmasyn barynşa sabyrly bolyp, aqylǧa salyp şeşuge tyrysamyn. Keide aqylǧa da könbei ketetın kezım bar. Äsırese, ädıletsızdıkke töze almaimyn.
- Ädıletsızdıktı köp köresız be?
- Jönsızdıktı ärtürlı saladan köruge bolady. Qoǧamda ūlt aralyq, ru aralyq, basşylardyŋ jıkke, jerge bölınuı boi körsetıp qalady. Bölınetın qarapaiym ha­lyq emes, bilık basyndaǧylar. Şyǧarmaşylyq baiqaularda ala­lau bar. Qaraptan-qarap küi­dırıp, aidap salatyndardy da kördım. Adamdardyŋ opasyzdyǧy da keide aşyndyrady. Ömırdıŋ joly — būralaŋ. Ol eşqaşan tüzu bolmaǧan. Jaqsylyq pen jaman­dyq, ädılettılık pen ädıletsızdık qatar jüredı. Osyndaida ärkım öz şaruasyn bılse, öz ısımen aina­lyssa deisıŋ. Odan da ūlttyq müd­dege bırıgıp, eldıŋ jaiyn, tıldıŋ mäselesın kötereiık. Balala­ry­myzdy ana tılımızde tärbieleiık. «Basqa tıldıŋ bärın bıl, öz tılıŋdı qūrmette» dep Qadyr atamyz aitqandai, basqa tıldı qabıletıŋ jetıp tūrsa, meŋgergen de artyq etpeidı. Bıraq tılı qazaqşa şyqpaǧan balanyŋ qazaqqa jany aşidy dep olamaimyn.
- Demek, sız şyǧarmaşylyq adamy bolsaŋyz da saiasattan tys­qary qala almaisyz…
- «Sen saiasatpen ainylyspa­saŋ, saiasat senımen ainalysady». Şyǧarmaşylyq adamy qoǧamnyŋ bır müşesı bolǧandyqtan, är­daiym qoǧamdaǧy jaŋalyqtarǧa qūlaǧy türık jüruı kerek. Tek önerdı ǧana emes, dünietanymy keŋ bolu üşın matematikany, fizikany, astronomiiany, himiia, geografiia jäne basqa salalardy özı üşın bılgenı dūrys. Öz tarihyn ǧana emes, düniejüzı tarihyn oqyǧan adamnyŋ bıraz närsege közı aşylady. Keşegı aq Aziada oiyndaryn baqylap otyryp, bıraz oiǧa qaldym.

Dodaǧa tüsken qazaq balasy sausaqpen sanarlyq. Ekı-üş qazaq körgenımızde tuys­qanymyzdy körgendei quandyq. Jaqsy körıp, soǧan janküier boldyq. Osyny baiqaǧan Elbasy «Balalaryŋyzdy sportqa berıŋız­der» dep aşyq aitty. Ärine, bas­qa ūlt ökılderı de abyroiymyzdy asqaqtatty. Bıraq öz namysy­myzdy özgege jyrttyrǧanşa, öz uysymyzda ūstaǧan jaqsy ǧoi.

Kei sportşylarymyzdyŋ elı­mız­dıŋ kök bairaǧyn qalai bol­sa, solai ūstaǧany arqama aiazdai batty. Märege jete salysymen, Tudy qūşaqtap, qūlai ketkenderı de bar. Söz joq, olardyŋ jeŋısı bızge quanyş äkeldı. Bıraq Tudy ūstauǧa jauapsyzdyqpen qaraǧan­dary, sol örekpıgen köŋılımızdı su sepkendei basty. Qandai jaǧdai bolmasyn, ölıp bara jatsaŋ da, Tudy tömen tüsıruge qaqyŋ bol­mauy tiıs. Sondai-aq memlekettık Änūrandy är adam jatqa bıluı mındet. Änūrannyŋ mätının kei jerlerde ekı tılde jazyp qoiǧan. Onyŋ ne keregı bar? Men oǧan qarsymyn. Barlyq ūlt Änūrandy qazaq tılınde jattasyn jäne maǧynasyn bılsın! Ol azdai-aq är jerde ärkelkı aitylady. Eger mätınsız oryndalǧan jaǧdaida bır şumaq pen qaiyrmamen şektelsın nemese arnaiy bekıtılgen tolyq nūsqasy şyrqalǧany dūrys.
- Sızben şyǧarmaşylyq tura­ly köbırek tıldesemız dep oilap edım…
- Men el, jer, ūlt, tılge qa­tys­ty dünielerge bei-jai qarai almaimyn. Jürgen jerımde tek qazaqşa söileimın. Qazaqylyq jaily aitysyp, qyzyl keŋırdek bolyp qalatynym bar.
- Öz janyŋyzdan şyǧarǧan küilerıŋız de patriottyq taqyryp­ta ma?
- Küi — aty aityp tūrǧandai, adamnyŋ köŋıl-küiınen tuyndai­dy. Jalǧyzdyq, qūlazu, mūŋaiu nemese quanyştan. Üi ışındegı ahualǧa da bailanysty. Qo­ly­ma dombyra ūstaǧym kelme­se, özımdı-özım zorlamaimyn. Keide bükıl tırlıgımdı tastap, tapjylmai otyratyn kezderım bolady. Jan rahatyn qos ışekten tabamyn.
- Üiıŋızdegı ahual qan­dai?
- Qūdaiǧa şükır, jaqsy. Tele­didardy köp körmeimın. Mülde qaramaimyn deuge bolady. Oǧan ketırgen uaqytymdy şyǧarma­şylyqqa arnaimyn. Küilerdı notaǧa tüsıremın. Jazyp jürgen tuyndylarym bar. Qaida barsam da, qaǧaz-qalamymdy özımmen bırge arqalap jüremın. Jūmysta da qolym qalt etse, şūqşiia kete­mın.
- Teledidar körmeseŋız, jaŋa­lyqtardan syrt qalmaisyz ba?
- Gazettı jiı oqimyn. Üiden şyqsam gazet alamyn. Qazaq ba­sylymdarynan «Aiqyn», «Jas alaş», «Alaş ainasyn», orys tıl­dı «PRO SPORT» gazetın oqimyn. Keide ǧana üide bolǧanda tanymdyq baǧdarlamalar qarai­myn. Bıraq üide köp bola ber­meimın.
- Üige qonbai qaida jüresız?
- Üige jetsem qonamyn ǧoi… Öz üiıŋ, öleŋ tösegıŋe ne jetsın?! «Er azyǧy men börı azyǧy jolda» dep er adamnyŋ erkın jürgenı dūrys dep oilaimyn. Ūzaq jolǧa şyqpai, bır qalada ainalşyqtap ūzaq jürsem, auyryp qalamyn. Jolǧa şyqqym kelıp tūrady. Tym qūryǧanda Qordai men Tal­dyqorǧanǧa baryp kelemın. Tün­men talaspai, kündız jürgendı ūna­tamyn. Tabiǧatqa süisınıp, är tastan, är jotadan äser aluǧa tyrysamyn. Qara joldyŋ qasietı bar dep esepteimın.
- Er azyǧy jolda ma eken?
- İä.
- Bızdıŋ estuımızşe, sızdıŋ qorjynyŋyzda ekı jüzden astam tuyndy bar. Sahnada küilerdı bır-bırımen şatastyratyn jaǧdai oryn ala ma?
- Ondai jaǧdai kezdestı. Bız robot bolmasa kompiuter emes­pız. Bır än bır änge ūqsap jatady. Sol siiaqty qūrylymy, filoso­fiiasy bır qoldan şyqqasyn kei­de küidıŋ yrǧaqtaryn da bır-bırınen aiyru qiyn. Jiı daiyn­dalyp, özıŋdı qadaǧalap jürseŋ şataspaisyŋ. Bıraq jaŋa jat­taǧan küilerımdı sahnada ūmytyp qalǧan kezım de boldy. Ondai jaǧdaida bıldırmei jıberuge tyrysamyn. Kerısınşe küidıŋ bır jerınen sürınsem, tabanasty ji­nalyp, şabyttana tüsemın.
- Atyŋyzǧa qaraǧanda sız batyr boluyŋyz kerek edı…
- Babamyz Äşır — soǧysta qaza tapqan qazaq jauyngerlerı­nıŋ bırı. Men tuylar jyly äkem Reseide bolyp, Stalingrad şai­qasynda qaza tapqan ūşqyş, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Nürken Äbdırovke qoiylǧan eskertkıştı körgen eken. Sony estıgen äjemız «sol kısıdei batyr bolsyn» dep yrymdaǧan körınedı. Bıraq äkem besıgımnıŋ basyna özınıŋ domby­ra­syn ılıp, küişı bolsyn dep niet etıptı. Söitıp, 4-5 jastan dom­byraǧa bauli bastaidy.
Äkem Nūrǧali — dombyraşy, anam — Syrǧaş än aitatyn önerlı kısıler. Kışkentaiymnan qazaq­tyŋ än-küilerın qūlaǧyma sıŋırıp öskenmın. Keiın mektep qabyr­ǧasynda nota älıppesın üiretken ūstazym marqūm Beket Jetpısov. Bertınde A.Jūbanov atyndaǧy Respublikalyq muzyka mektebın­de Gülperizat Eleusızqyzynan, konservatoriiada professor Ait­jan Toqtaǧanovtan därıs aldym. Ülken küişılerdı ülgı tūttyq, ūs­taz sanadyq. Qazır Taraz qala­syn­da tūratyn Talǧat Oryntaev­tan, marqūm Rysbai Ǧabdiev, Qar­­şyǧa Ahmediiarovtardan, son­­dai-aq şertpe küidıŋ şeberı Janǧali Jüzbaev, qobyzşy-dombyraşy Saian Aqmoldadan üirengenderım bar. Keibırınıŋ közın körmesek te, ün taspasyn tyŋdap, daiyndaldyq. Elıkte­dık.
- Bos uaqytyŋyzda nemen şūǧyldanasyz?
- Dop tebemın. Biliard oi­naimyn. Kıtap oqyǧandy ūnata­myn.

Äŋgımelesken
Qanşaiym BAIDÄULETOVA,

«Aiqyn».