Iýran, Niura jäne Maira… Būl jūmbaqtyŋ syry qaida?

3655
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/11/d499d60ecd18dce8c9b331d08f62778e.jpg

«Maira, Maira, qyzyl tılım saira» dep şyrqaǧan Maira Uäliqyzyn tyŋdauşy qauym qazaqtyŋ änşı qyzy dep bıledı. Zaty tatar bolǧanymen, Maira Şamsutdinova – qazaqtyŋ än qorjynyna qanşama ändı qosyp, ruhaniiatymyzda syrnaimen än salu dästürınıŋ negızın qalauşy retınde qalǧan änşı-sazger. Zamanynda «betımen ketken būzaqy boldy» degen alypqaşpa äŋgımenı qazaq önerın zertteuşı A.Zataevich sözı, eŋ bastysy, qazaq qyzynyŋ pıkırımen sanaspaǧan, qūqyǧyn aiaqqa basqan eskılık saltyna ötkır mınez, ör änderımen qarsy tūryp, äiel teŋdıgın jyrlap ötken Maira beinesınıŋ özı joqqa şyǧarady. Qazaq qoǧamynyŋ äiel zatyn erkınen tys küieuge beruın basynan ötkerıp, zapyranyn än arqyly jetkızgen änşı Mairanyŋ tuǧanyna – 120 jyl.

Maira men Zataevichtıŋ kezdesuı

«Ombydan Semeige qarai Ertıstı jo­ǧary örlep kele jatqan «Leningrad» atty jolauşylar tasityn parohod Pavlodar­dyŋ pristanynan şyqpai jatyp, tömendegı 3-klass kaiutasynyŋ terezesıne äsem, qoŋyr, jūmsaq tembrlı kontralto dauys estıldı. Onyŋ süiemeldeuınde men kütpegen garmonmen qosylyp, qazaq änderın oryn­dady. Bır minut ötpei-aq men de tömenge tüstım. Ainala qamap tūrǧan halyqtyŋ ortasynda jasy 30-dan asa tüsken, aryq­şa kelgen, körıktı, jaǧy säl sopaqtau, ekı ūrty azǧana ışıne kırgen, betınıŋ ūşy qyzyl, qara tory äiel otyrdy. Qūlaǧynda – şyǧys ädetındegıdei ūzyn syrǧa, omyrauynda – bırneşe qatar monşaqtan tızgen alqa. Üstındegı jıbek köilegı, iyǧyna bos salǧan şälı asa jarasyp tūr. Osynyŋ bärınde de bajyraiǧan, «aiǧailap» ersı körınıp tūrǧan eş närse joq, qaita änşınıŋ talǧamynyŋ jaqsy ekendıgı baiqalady. Būdan kelıp men onyŋ käsıpqoi änşı ekenın sezdım. Men onyŋ änın tyŋdadym. Än oryndauda onyŋ josparǧa bırınşı qoiaty­ny: bırşama öktemdık, būiyru, keŋ qūlaş, ot mınez. Qazaqtyŋ men körıp jürgen būiy­ǧy qyzdarynan mūndaidy kezdestırmep edım».

Būl – Zataevichtıŋ 1926 jyldyŋ jazyn­da änşımen kezdesuı turaly jazǧan estelıgı. Özın «Maǧira» dep tanystyrǧan änşı Semeige deiıngı joldaǧy ekı künde qazaq änın jinauşyǧa özınıŋ «Maira», «Baqşa» syndy bes-alty änımen qosa, halyq jäne halyq kompozitorlarynyŋ änderın aityp bergen. Zataevich onyŋ auzynan 13 än jazyp alǧan.

Ekınşı ret A.Zataevich Mairany osy sapardan Omskıge qaityp bara jatqanda Pavlodar pristanynda köredı. Soŋǧy kezdesuınde zertteuşı ony Moskvadaǧy qazaq konsertıne şaqyrady. Alaida hal­qynyŋ ardaqty änşı qyzy sol konsertke qatysa almai, 1929 jyly köksau auruynan köz jūmady.

Zärjannyŋ zary…

Qarşadaiynan muzykaǧa äuestıgı men erekşe qabıletın tanytqan qarapaiym «börık­şı Uäli» men üi şaruasyndaǧy Qati­ra­nyŋ qyzy Maira toǧyz jasynda garmondy bır adamdai tartqan eken. Börık pen kiım tıgıp satyp küneltıp jürgen äke-şeşesı betın qaqpai, erkın ösken jalǧyzynyŋ basyndaǧy mūŋ-şer Baiannyŋ järmeŋkesınde köpşılıktıŋ aldynda än salǧannan bastalady. 13-14-ınde Kerekuge belgılı änşı-garmonşy atanǧan Mairanyŋ Kerekuden tysqary jerde, tatardyŋ bai saudagerı Ǧaripan Tomaşevtıŋ üiınde än saluy feodal Şormannyŋ tūqymy Zärjan bolystyŋ erkınen tys toqaly boluyna itermeleidı.

Akademik Ahmet Jūbanov «Zamana būlbūldary» atty eŋbegınde A.Zataevich sezgen Mairanyŋ betınıŋ ūşyndaǧy säl küreŋdıktı «jai ǧana körınıs emes, ülken qaiǧynyŋ lep beruı» dep jazady: «Maira būl jyldarda ömırde körgen köptegen zorlyq-zombylyqtyŋ nätijesınde auruǧa şaldyǧyp, şarşaŋqyraǧan da, ekınşı ja­ǧy­nan, jaŋa zamannyŋ arqasynda şyǧa­r­maşylyq qūlaşyn keŋ sermeuge şyn mänınde mümkınşılık alyp, jüregı ornyq­qan da kezı bolatyn».

Zärjannyŋ auylynda bäibışe men auyl adamdarynan körgen qorlyǧyn Mai­ra jan serıgı – syrnaiyn tartyp, än qylyp tögedı. Zärjan ölıp, Semeige kelgen Maira janyn tüsıner bır adamnyŋ qajettıgın tüsınedı. Semeide orysşa oqyǧan, özı serı, paluan, kedei Äbılmäjın esımdı adammen tanysyp, sonymen bas qūraidy. Ekeuınıŋ jarasymdy aşyq künderı de köpke sozyl­mai, ötırık jala kesırınen ajyrap tyna­dy.

Dos tūttym, boldym jaqyn, tılıŋe er­dım,

Basqadan senı özgeşe artyq kördım.

Kırşıksız mahabbattyŋ qoiynynda,

Özıŋ bıl, jüregımdı saǧan berdım, –

degen jarqyn künderdıŋ estelıgındei «Baqşa» änı osy tūsta tuǧan-dy.

Maira – Niura nemese Estaidyŋ «Iýrany»

Ataqty Estai änşı özınıŋ «Iýran» änın Mairaǧa arnapty. Būl jaily folklorşy Qazybek Nūralin degen azamat öz estelıgın­de bylai dese kerek: «1910 jyly 20 jas­taǧy Maira Uäliqyzy Şorman tūqymynan şyqqan sol kezdegı qazaq intelligent­terınıŋ bırı Zärjan Bılälovke tūrmysqa şyqpaqşy boldy. Söitıp, Maira naǧaşy jūrtymen qoştasuǧa Aqmolaǧa kelgen. Tap sol kez Aqmola qalasynda qyrküiek järmeŋkesınıŋ qyzǧan kezı eken. Estai da järmeŋkege jinalǧan änşı-aqynnyŋ bırı edı. «Järmeŋkege Kerekuden bır änşı sūlu qyz kelıptı» degen habar jūrttyŋ qūlaǧyna jetedı. Aqyrynda öner saŋlaqtary änşı arumen kezdesedı. Maira äigılı aqyndar aldynda özı sol kezdegı aityp jürgen «Sūlu jirendı» şyrqaidy. Qazırgı «Mai­ra» änınıŋ äuenı bastapqyda osy än bolsa kerek.

Körkem, sūlu beinelı, qazaq änın asqaqtata şyrqaityn osy bır aqsary no­ǧai qyzy Estai aqynnyŋ jüregınen oryn alady. Ol oǧan arnap «Iýran» änın şy­ǧara­dy. Mairanyŋ bürkenşık aty Niurany Estai qazaq qyzdarynyŋ Eran, Güljan, Rauşan attaryna ūiqas etıp Iýran dep alǧan (Estai änderı. Qyzyl Tu. 1998, 26 qaŋtar)».

Maira salǧan sara jol

Ahmet Jūbanovtyŋ «Mairanyŋ jel audarǧan qaŋbaqtai Şorman auylyna baruynyŋ öner jaǧynan ülken paidasy bolady» dep jazuyndaǧy ülken paidasy – Semeide Ämıremen tanysyp, bırge än aituy, Abaidyŋ änşısı Älmaǧambetpen kezdesıp, Abai änderın üirenuı. Ataqty Qoiandy järmeŋkesınde İsa Baizaqov, Qajymūqandarmen qatar öner körsetken Maira Uäliqyzy nebärı 33 jyldyq ǧūmy­rynda ūlttyq muzyka qazynasyn özınıŋ baǧa jetpes ınju-marjandarymen tolty­ryp kettı. Ahmet Quanūly «qazaq halqynyŋ şyn dosy» dep baǧa bergen Alek­sandr Zataevichtıŋ arqasynda Mairanyŋ bükıl änı bügınge jettı. Syrnaimen än aitu dästürı de bır ızge salynyp, damyp kele jatqan jaiy bar. Ämıre, Mädi, Jüsıpbek atyndaǧy än baiqaulary syndy Maira Uäliqyzy atyndaǧy syrnaidyŋ süieme­lınde än aituşylardyŋ baiqauy, jyl saiyn bolmasa da, ötıp tūrady. Būǧan deiın ekı märte ötken halyqaralyq dodanyŋ ötuıne mūryndyq bolǧan – Maira Uäli­qyzy­nyŋ änşılık dästürın jalǧastyruşy ärı zertteuşı Aǧaişa İsaǧūlova.

Aǧaişa İSAǦŪLOVA, änşı, kompozitor, professor:

– Universitetke tüsken künnen Mai­ra Uäliqyzynyŋ atyna qanyq bolatyn­myn. Mairanyŋ syrnaimen än aitu dästürın nasihattasam eken dep jüre­tınmın. Sonyŋ retı 2001 jyly kel­dı. Mai­ranyŋ şyǧarmaşylyǧyn maǧan deiın de qanşama zertteuşı zerttegen. Desek te, äiel zaty retınde ol kısınıŋ än qazynasyn nasihattap, ürdıs retınde jalǧap, zertteude tamşydai bolsyn ülesımdı qossam dedım. Ekı halyqaralyq baiqau ötkızdık. Sol baiqaudyŋ jeŋım­pazdary elımızdıŋ är aimaǧynda syrnaimen, baianmen än aitu dästürın jalǧastyryp jür. Men de Maira apa­myz­dyŋ ūlttyq än önerındegı ızın jal­ǧaudy qal-qaderımşe alyp jürmek­pın.

Mairanyŋ kındık qany tamǧan Kerekude Maira tūtynǧan zattar saqtalǧan mūrajai bar. Maira Uäliqyzynyŋ 95 jyldyq mereitoiyna orai tūŋǧyş ret Kereku jerınde ötken saiysta jeŋımpaz atanǧan termeşı Ümıt Aitmaǧanbetova sol mūra­jai­dy basqaryp otyr.

Ümıt AITMAǦANBETOVA, Maira Şamsutdinova atyndaǧy än-öner mūrajaiynyŋ meŋgeruşısı:

– Maira Uäliqyzy kezınde Zärjan­ǧae tūrmysqa şyǧyp, Reseidıŋ Slav-­ g­rad qalasynda bıraz tūrǧan bolatyn. Sol qalaǧa baryp, Maira apamyz jaily bıraz mälımet jinap keldım. Zärjanǧa jien, Estaidyŋ Qorlanynyŋ nemeresı – 82 jastaǧy Arapa äjeimen jüzdesıp qaittym. Ol kısı Mairanyŋ közın körmegen eken. Degenmen äke-şeşesınıŋ Mairanyŋ änderın tyŋda­ǧany turaly estelıkter alyp qaittyq. Juyrda Semeiden tabylǧan Mairanyŋ fotosuretın Aǧaişa apaiymyz mūra­jai­ǧa äkelıp tabystady.

TÜIIN

Zataevich Mairanyŋ änşılıgı men sazgerlıgın joǧary baǧalai kele, adamgerşılıgı turaly: «Qalai bolǧanda da, men Mairanyŋ körgensızdıgın, şaipaulyǧyn körgen joqpyn, qaita ol ainalasyndaǧylarǧa salmaqty, ūstamdy körındı», – dep Mairaǧa ergen ösektı äşkereleidı. Osy tūsta «Jaqsyǧa söz ılesedı» degen qazaq maqaly eske tüsedı. Qazaqtyŋ qai jaqsysynyŋ, qai ardaqtysynyŋ ömırıne üŋılsek te, sözge qalmaǧan bırı joqtyǧyn baiqaimyz. Bıraq, bır şükır deitınımız, Mairanyŋ änşılık dästürı bügınde jalǧasyn tabuda. Aǧaişa İsaǧūlova apamyz Qazaq memlekettık qyzdar pedagogikalyq universitetınde dästürdı jalǧap jürse, T.Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasynda Erlan Rysqali, Astanadaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınde Klara Tölenbaevalar syrly syrnai ünın öşırmeuge atsalysyp keledı. Ūlttyq muzyka tarihynda airyqşa eŋbek sıŋırgen Maira syndy saŋlaqtarymyzdy özımız barynşa tanyp, keiıngı buynǧa tanyta alsaq, odan asqan paryz bolmas…


Jadyra JŪMAKÜLBAI,

«Alaş ainasy».

Pıkırler