Alla Taǧala qazaqqa basqa halyqtarda kezdese bermeitın nebır ǧajaiyp öner türlerın tartu etken. Özıŋız oilap körıŋızşı, buyrqanyp-būrsanyp suyryla söilep ketse, qarasözdıŋ qaharymen nebır han-sūltandardy qamystai qaltyratyp, meiırlenıp mekırene söilep, bükıl jan älemınıŋ jyluy men şuaǧyn tıl ūşynan tögıldırgende ordaly jylanǧa bi biletken şeşendık, qajet sätte qaptaǧan qalyŋ jauǧa qarsy sermelgen aq semserdei almas jyrdy aǧyl-tegıl aǧyndatatyn suyrypsalma aqyndyq, erdıŋ qūnyn ekı auyz sözben şeşıp tastaityn tapqyrlyq siiaqty ǧajaiyp öner türlerı qazaqtan basqa qai ūltta bar? Osy küngı qazaq şonjarlaryn tılıne tabyndyryp qoiǧan orysta bar ma, älde älemdegı eŋ bır jūtaŋ tıl bolsa da aǧylşyn tılın bılmeitın adamdy adam dep eseptemeitın aǧylşynda bar ma? Mūndai tektı de kielı öner türlerı orysta da, aǧylşynda da atymen joq! Al küi önerı şe? Küi janry bar halyq – älemdegı eŋ bır sezımı sergek, oiy ūşqyr, jan düniesı öte bai halyq.
Küi önerı – qazaq halqynyŋ eŋ basty ruhani bailyǧynyŋ, jan dünie bailyǧynyŋ eŋ bır kielı, qasiettı türı. Būrynyraqta Aral-Şalqar öŋırınde auyldaǧy ırılı-uaqty toi-tomalaqtarda, şal-şauqannyŋ basy qosylyp bır üide mäslihat, mäjılıs qūryp otyrǧanda solar ortaǧa auyldyŋ bır küişısın aldyrtyp, küi tyŋdaityn. Būl aimaqta ekınıŋ bırı derlık ne dombyramen än salyp, ne küi tartatyn. Sonda sol şaldardyŋ ışındegı eŋ bır äu dep än salmaityny, dyŋ etkızıp dombyra tartpaitynynyŋ özı (dombyrada oinaidy emes) älgı küidıŋ yrǧaǧyna berılıp, közın tars jūmyp alyp, anda-sanda «beu, düniia-ai» dep qoiyp, endı bırde ekpındetken, dauyldatqan, jauǧa qarsy attandaǧan ereuıl küilerge elırıp, otyrǧan ornynan qopaŋdap türegep kete jazdaitynyn talai körgenbız. Onyŋ syryn endı ǧana tüsınıp jürmız. Söitsek, küi degenıŋız qazaqtyŋ bükıl tarihynyŋ şejıresı, jürek lüpılınıŋ jazbasy (kardiogrammasy), jabyrqasa mūŋdasy, jadyrasa syrlasy eken ǧoi.
İä, küi – qosyla almai şermende bop ötken qos jürektıŋ ökınış pen öksıkke toly üzdıkken ünı, qaiǧy-qasıretke duşar bolsa, zary men mūŋynyŋ, azattyq pen erkındık (täuelsızdık, egemendık emes) üşın qan keşıp, jan berıp, jan alysqan arpalysqa toly sätterınıŋ eŋ şeber, eŋ bır syrly şejıreşısı bolyp kelgen edı. Al qazır şe?
Qazır qazaqtyŋ qazan ūstaǧany qaisy, qalam ūstaǧany qaisy, dombyra ūstaǧany qaisy, köseu ūstaǧany qaisy ekenın ajyratu mümkın bolmai qalǧan, attynyŋ sözın jaiau söilegen myna zamanda küi qandai küige tüstı? Būryn küidı orysşa oqyǧan, orysşa tärbielengen, jany qazaqqa jat mäŋgürtter ǧana tüsınbeidı, solar ǧana küi tyŋdamaq tügıl, ony mazaq qylady dep küiınetınbız. Qazır şe?
Qazır nebır ūly oi-sana men ūşan-teŋız ūlaǧatqa toly, öne boiy mahabbattyŋ möldırlıgınen, adamzat ataulymen bırge tuyp, bırge öletın zar men mūŋnan tūratyn, şabyttansa şartarapqa şadyman şattyqtyŋ şuaǧy men şūǧylasyn şaşyp, är aluan küige tüsıretın osynau ūly önerdıŋ öz elındegı jaǧdaiyna qarap otyrǧanda ūrpaǧyna ökpelı danagöi qariia köz aldyŋyzǧa keledı. Öitkenı küi-ataŋyz bügınde özınıŋ eŋ jaqyn syrlasy, janyn ūǧar eŋ jaqyn mūŋdasy qazaq dep atalatyn basty tyŋdarmanynan aiyrylyp barady. Onyŋ eŋ basty sebebınıŋ bırı – bügınde Qazaqstannyŋ bükıl öner sahnasyn «erınbegen etıkşı boladynyŋ» kerıne keltıru bolyp otyr. Qazır töŋıregımız Batys Europa elderınıŋ, Amerikanyŋ yŋ-jyŋ, u-şu, daŋǧyr-dūŋǧyrynan qūlaq tūndyryp tūr. Ol az bolǧandai, Qazaqstan telearnalarynda körsetılıp jatqan «Ekı jūldyz», «Bır jarym jūldyz» siiaqtylarǧa qarap otyryp, qazaq özınıŋ ūlttyq önerınen, ūlttyq mädenietınen, ūlttyq sanasynan, tılınen mülde ajyrap bara jatqan joq pa eken degen de oiǧa ketesıŋ. Olardy öner turaly körsetılım – tok-şou degennen görı qazaq önerıne jasalyp jatqan qiianat deuge bolady. Būlar turaly äŋgıme öz aldyna. Äŋgıme qazaq ūltynyŋ basqalardan özgeşelıgın paş etıp, nebır halyqaralyq ūly dumandarda Qūrmanǧazy atyndaǧy orkestr ünımen aspan astyn dübırge toltyratyn küi qūdıretınıŋ ornyn teledidarda, radioda qazaqtyŋ jan düniesıne, ūǧymyna, tärbiesıne jat muzyka basyp bara jatqany turaly.
Aitpaqşy, osy orkestr būryn qazaqtyŋ Qūrmanǧazy atyndaǧy ūlt aspaptar orkestrı dep atalatyn, qai adamnyŋ oilap tapqanyn kım bılsın, ol qazır halyq aspaptary orkestrı dep atalady.
Qazırgı uaqytta qazaqtyŋ ūly mädeni mūrasy – küi önerınen alystap bara jatqanymyz zamana şyndyǧyna ainalyp otyr. Eger qazaq ūlty özınıŋ atategınen qanyna sıŋgen küi önerınen būdan ärı osylai alşaqtap, būdan ärı Batystyŋ näzık sezımnen, ordaly oidan jūrdai daŋǧaza, dabyra önerın teledidar, radio arqyly älı de şyrqata berse mäŋgürt ūltqa ainalady. Radio men teledidar arqyly ärtürlı merekelerde, toi-tomalaqta «Saryarqany», «Köŋılaşar» men «Adaidy» bır-ekı ret orkestrmen dübırletıp öte şyǧu önerdı nasihattau emes. Ol qazaqty aldarqatu ǧana, ärı ketse, ekzotikalyq bır sättık körınıs qana. Iаǧni qazaqtyŋ ūlttyq mädeni mūrasyn ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp, sol ūrpaqtyŋ qazaqy jan düniesın basqamen bylǧamaudyŋ bır joly küi önerın keŋınen nasihattau boluy kerek. Jüzdegen, myŋdaǧan jyldar boiy, tıptı berırekten bastaǧannyŋ özınde Qorqyt baba ǧūmyr keşken däuırden bermen qazaqtyŋ janserıgı bolyp, ärbır quanyşy men renışınıŋ, armany men müddesınıŋ, jürek lüpılınıŋ jazbasyndai bolyp kele jatqan qobyzben, dombyramen tartylatyn är küidıŋ şyǧu tarihy bar ekenın de bügıngı ekı qazaqtyŋ bırı bıle bermeidı. Ony aitamyz-au, bügıngı qazaqtar dombyra tartady, qobyz tartady demei, dombyrada, qobyzda oinaidy dep orysşadan tūp-tura tärjımelep söileitın masqaraǧa ūşyrady. Mysaly, «Balbyrauyn» degen küidı Qūrmanǧazy Braun degen älde graftyŋ, älde dvoriannyŋ balyna arnap şyǧarǧan eken degen soraqy «tarihty» taratyp jürgender de – osyndai özı de, sözı de budandastyrylyp ketken qazaqtar. Şyndyǧynda, ol kädımgı «balbyrau», «balbyratu» degendı ǧana bıldıredı. Qūrmanǧazynyŋ är küiınıŋ derlık tarihy, keiıpkerı bar. Mysaly, «Köbık şaşqandy» küi atasy alǧaş ret Kaspii teŋızın (Hazar teŋızı) körgende şyǧarǧany turaly derek bar. Al «Qairan şeşem» men «Aman bol, şeşem, aman bol» orys sarbazdary qol-aiaǧyn kısendep alyp bara jatqan sättegı «senı osyndai küige salyp qoidym-au» degen anasyna degen aiauşylyqtan tusa, bır jaǧynan, «myna käpırlerdıŋ aldynda nege köz jasyŋdy körsetesıŋ?»– dep jaǧynan şapalaqtan tartyp jıbergen anasynyŋ qajyrlylyǧyna, namysqoilyǧyna degen zor rizaşylyqtan tuǧan eken.
Al kökıregınde jaryq tüsetın syzaty bar pende tyŋdap otyrǧanda ara-tūra bır kürsınıp qalmai tyŋdai almaityn «Nar idırgen» küiın bıreuler halyqtykı, bıreuler Estörenıkı deidı. Būl küi turaly kezınde jazuşy Tahaui Ahtanov aŋyz ızımen äŋgıme jazǧan. Būl küidegı botasyz qalǧan, sütı sualǧan, özı de sualyp, tırı tulaqqa ainalǧan qara nardyŋ şerlı qūsasy, şynymen jauqazyndai jelbıregen jastyq şaǧym myna qausaǧan küişı şaldyŋ astynda janşylmaq pa dep küige iıgen nardyŋ emşegın qysyp, sütın şyǧarmai tūrǧan qyzdyŋ qara būlttai qaiǧy-qasıretı, aqyrynda şaldyŋ qolynan dombyrany alyp, jas jıgıttıŋ küidı jalǧastyra jönelgenın körgen qyzdyŋ sausaǧynyŋ arasynan süttıŋ sauyldai jöneluı – bärı-bärı qolmen salǧan surettei köz aldyŋnan ötıp jatady. Jäne küişıler zamanynda özı tartyp otyrǧan küidıŋ är sätın äŋgımelep te otyratyn bolǧan. Mysaly, Aral, Şalqar öŋırınde marqūm Baqyt Basyǧaraev, Mergenbai Nauanov degen küişıler söitetın. Äsırese, «Jem suynyŋ tasuy», «Şynyaiaq tastar», «Adai» küilerın tartyp otyryp: «Mıne, tolqyn jaǧalaudaǧy jarlauytqa soǧyp jatyr, mıne, bır uys topyraq suǧa şolp etıp qūlap tüstı» nemese «Adaidyŋ» üşınşı bölımıne kelgende «al endı adailar men orys äskerlerı qyrylysyp jatyr» dep ara-tūra aityp qalyp otyratyn edı.
İä, küidı qazaqtyŋ ekınşı tılı dese de bolady.
Küi – mahabbat, küi qūldyqtyŋ zary men mūŋy, azattyqtyŋ, erkındıktıŋ jarşysy. Küi bırde «Saryjailaudyŋ» salqyn sabat, jasyl jazirasy bolyp kösılse, bırde «Sylqyldaq» bolyp ükısı būlǧaŋdaǧan būraŋbel boijetkendei sylaŋ qaǧyp şyǧa keledı. Al nebır ot auyzdy, oraq tıldı şeşen, dılmarlar, Şyŋǧys hanǧa balasy Joşynyŋ ölımın estırtuge tılı jetpegende «aqsaq qūlan şoşyǧan, han iem-au, han iem, tüsınbeisıŋ be osyǧan» dep estırtıp bergen de «Aqsaq qūlan» küiı edı ǧoi.
Qazanǧaptyŋ «Şynyaiaq tastar» degen küiı bar. Ol bylai: Qazekem bır üide meiman bolyp, dastarqan basynda küi tartyp otyrady. Şai qūiyp otyrǧan kelınşektıŋ küige äbden eltıgenı sondai, küişınıŋ kesesıne şai qūiudy ūmytyp, dombyraǧa telmırıp otyra beredı. Sonda dombyraşy küiden jaŋylyp qalmaiyn dep alaqanyn dastarqannyŋ üstıne qoiyp, «şai qūi» degendı ymdap tüsındırıptı. Ol qaşan qolyn dastarqanǧa qoiyp, qaityp äkep ışekterdı qaǧysyn jalǧastyrǧanǧa deiın dombyranyŋ ünı üzılmei, küidı perne üstındegı sausaqtary jalǧastyra bergen eken. Küi sodan «Şynyaiaq tastar» atalypty.
«Erınbegen – etıkşı, ūialmaǧan – öleŋşı» bolǧan myna zamanda men küişımın dep sahnaǧa şyqqandardyŋ köpşılıgı är küidıŋ oryndalu erekşelıgı bar ekenın eskermei, notaǧa tüsken, sıresken küiınde oryndap şyǧady da, küidıŋ reŋı būzylyp, şyraiy şyqpai qalady. Oryndalu erekşelıgı degenımız küişı küidıŋ är bölımın, är sätın jürekpen, bükıl jan sezımımen tüsınıp, ılıp qaǧatyn jerde ılıp, kürep qaǧatyn jerde kürep alyp, qajet jerınde su jorǧany sipai qamşylaǧandai qoly şanaqqa tier-times qyp, qysqasy, küidıŋ är tūsyn soǧan säikes aluan-aluan qaǧyspen oryndar bolar edı. Qazırgı küişılerge qarap otyrsaŋ, onyŋ bırı joq. Jappai sabalau, şanaqtyŋ betın öşı bardai soqqylau, tyrnalau. Būl, äsırese, DEKOşylarǧa tän. Keibır konservatoriia bıtırgen dombyraşylardyŋ özı «Kökıl» men «Domalatpaidy» sabalap, tyrnalap tartyp otyrǧanyn körgende älde küişıge, älde olardyŋ ūstazyna, älde notasy tüspegırge renjırıŋdı bılmei qalasyŋ. Ädılın aitsaŋyz, būl ekı küi «Adai», «Saryarqa», «Jekpe-jek» siiaqty edıreŋdep tūrǧan küiler emes. Būl ekeuı – tyŋdaǧan jannyŋ jüregın syzdatyp, sai-süiegın syrqyratyp, qaidaǧy-jaidaǧysyn qozǧaityn, öte syrşyl, öte mūŋdy, nebır armanşyl keudenı ah ūrǧyzatyn tereŋ oiǧa qūrylǧan syrbaz küiler. Ekınşıden,
bügıngı küişıler küidıŋ būrynǧy öz atauyn älde ädeiı, älde bılmestıkpen būrmalap ataityn boldy. Mysaly, Qazanǧaptyŋ «Tory attyŋ bögelek qaǧuyn» olar «Boz jorǧanyŋ bögelek qaǧuy» dep jūrttyŋ qūlaǧyna sıŋırıp jıberdı. Al «Qyz Jıbek» filmındegı N.Tılendievtıkı delınıp jürgen «Jekpe-jek» dep atalyp jürgen küi – bız bıletın «Küi şaqyrys» degen küidıŋ säl özgertılgen türı.
Aita bersek, küi tarihy, küi taǧdyry turaly äŋgımenıŋ şet-şegı joq. Bır ǧana Dina Nūrpeiısovanyŋ küilerın osy töŋırekte tügendep şyǧu üşın talai-talai ǧylymi da, körkem de dünieler jazyluy mümkın. Al Qazanǧaptyŋ 62 «Aqjeleŋı» – tūtas bır tarih.
Jastaiymyzdan dombyra tartyp, el ışındegı küişılerdıŋ äŋgımelerın tyŋdap, bır-ekı orkestrge qatysqanymyz bolmasa, bız bılıktı muzyka mamany emespız. Bızdıŋ aitpaǧymyz, bügınde qazaqtyŋ ūlttyq, iaǧni dästürlı önerınıŋ, onyŋ ışınde küi önerınıŋ qadırı ketıp bara jatqanyn jūrtşylyqtyŋ, öner adamdarynyŋ qaperıne salu ǧana. Onyŋ basty sebebınıŋ bırı Qazaq elı Reseiden azattyq alǧan on toǧyz jyldan berı zamanymyzdyŋ teledidar, radio siiaqty eŋ quatty aqparat qūraldarynda negızınen orys jäne europalyq öner tuyndylary nasihattalyp, ūlttyq öner tek ekzotikanyŋ bır körınısı retınde qalyp bara jatqandyǧynan bolsa kerek. Al Qūrmanǧazy atyndaǧy memlekettık konservatoriiadan bastap, muzyka mektepterıne deiın köbıne-köp skripka, fortepiano siiaqty batystyq muzyka aspaptaryna küiden görı köbırek köŋıl bölınetını – jasyruǧa kelmeitın jait. Japoniiada ana tılın bılmeitın adam japon dep eseptelmeidı. Al bız qazır qazaqşa bılmeitın qazaqqa mūnyŋ qalai desek, ekstremist, separatist atanyp ketemız be dep qorqatyn boldyq. Mūny aityp otyrǧan sebebımız, būryn küidı qazaqşa bılmeitın orystıldı qazaqtar tüsınbeitın edı. Al bügıngı jas örenderımız ūlttyq dästürlı mädenietten alşaqtap, bıryŋǧai daŋǧaza, batystyq, orystyq ülgıdegı muzykaǧa ǧana den qoiyp, küi ataulyǧa mūryn şüiıre, tıptı jatyrqap qaraityny – öte qorqynyşty jaǧdaiat. Öitkenı jastaiynan qazaqy dästürlı än men küidıŋ käusarynan susyndamai, şeteldıŋ daŋǧyr-dūŋǧyryn tyŋdap ösken jastardy qazaq halqynyŋ bolaşaǧy deu – ülken qate. Olardan öz ūltyn, öz elın süietın şynaiy ūltşyl, otanşyl azamattar şyqpaidy. Jäne mädeniet ataulynyŋ bärı bırdei paidaly, mädeniet bırın-bırı baiytady deu – baryp tūrǧan jymysqy saiasat. Sebebı qai halyq köp, qai memleket küştı bolsa, sol halyqtyŋ, sol memlekettıŋ mädenietı özı kelgen ekınşı bır memlekettıŋ mädenietın jūtyp qoiady. Bız tügıl, alpauyt Amerikanyŋ özınde özge bır eldıŋ mädenietın uaǧyzdau, nasihattau memlekettık satqyndyq dep esepteledı.
Sonda bızge jol bolsyn?..
Myrzan KENJEBAI,
«Ana tılı».
