Ädette, «Küi – qazaqtyŋ jany» deimız. Al Qūrmanǧazyny küi atasy retınde tanimyz. Oǧan negız de joq emes. Qūrmanǧazy – adamzat mädenietıne küi atty teŋdessız mūra qosqan qazaq halqynyŋ asa körnektı küişı-kompozitory.
Şyǧarmalaryna küllı däuır tynysyn arqau etken ol – öz kezeŋınıŋ ūly küreskerı de. İsatai men Mahambet köterılısıne arnap şyǧarǧan eŋ alǧaşqy «Kışkentai» küiınen bastap, «Kısen aşqan», «Türmeden qaşqan», «Köbık şaşqan», «Būqtym-būqtym», «Qairan şeşem», «Kedei zary», «Qyzyl qaiyŋ – Serper», «Adai», «Saryarqa» tärızdı küilerınıŋ qai-qaisysy da – Qūrmanǧazynyŋ zamana qasıretın, qoǧam şyndyǧyn jan-jüregı men aqyl-oi tezınen ötkıze bılgendıgınıŋ aiǧaǧy. Jalpy, Qūrmanǧazy şyǧarmaşylyǧy qazaqtyŋ bolmysymen, arman-oiymen tıkelei astasyp jatyr. Al körnektı muzyka bılgırlerınıŋ küişı şeberlıgıne qatysty pıkırı «Qūrmanǧazynyŋ şyǧarmaşylyǧy men oryndauşylyǧyn älı künge deiın eşbır küişı qaitalai alǧan emes» degenge saiady.
«Qūrmanǧazynyŋ oryndauşylyǧy qandai edı?» – degen saualǧa orai şäkırtı Dina: «Dombyrany qaiysşa ileitın», – dep jauap bergen eken. Al Qūrmanǧazynyŋ özı bolsa, «Menıŋ oŋ qolymdy, Dinanyŋ sol qolyn bır adamǧa berse, şırkın!» dep arman etken eken.
Ärine, Qūrmanǧazynyŋ köp küiı bızge Dinanyŋ arqasynda jettı. Degenmen sol Dinanyŋ da: «Keibır küilerın öz därejesınde jetkıze almadym», – dep aǧynan jarylǧany bar. Mūnyŋ bärı Qūrmanǧazynyŋ sirek kezdesetın muzykalyq daryndy jan bolǧandyǧyn körsetedı. XIX ǧasyrdaǧy orys jurnalisı Nikita Savichev aitpaqşy, eger europalyq bılım alǧanda, ol muzyka älemındegı eŋ alyp jūldyzǧa ainalar edı. Kezınde Ahmet Jūbanov ta Qūrmanǧazynyŋ küilerın orkestrge tüsırse, onyŋ kez kelgenı simfoniialyq şyǧarma retınde tyŋdalatynyna eş kümändanbaǧan.
Qysqasy, Qūrmanǧazy – basqa küilerın bylai qoiǧanda, bır ǧana «Saryarqasynyŋ» özı küllı qazaqtyŋ pasportyna ainalǧan ūly tūlǧa. Al onyŋ ömırı, adami bet-beinesı, quanyş-küiınışı haqynda bız ne bılemız? Tarihqa säl şegınıs jasasaq, Qūrmanǧazyny eŋ alǧaş zerttep, mūralaryn jinaqtau ısıne meilınşe den qoiǧan Ahmet Jūbanov eken. Ol kısı batys öŋırındegı köneköz küişılerdıŋ köpşılıgıne jolyǧyp, Qūrmanǧazy küilerınıŋ şyǧu tarihyn täptıştep jazyp ketken. Alaida küişı-kompozitordyŋ ömırı auyzekı aitylǧan äŋgımelerge qūrylǧandyqtan, naqty derekter joqtyŋ qasy. Tūrmys tauqymetın jastaiynan tartyp, bala kezınen baidyŋ malyn baǧuǧa mäjbür bolǧan jarly jıgıttıŋ ūly küişı deŋgeiıne köterılu aralyǧyndaǧy ösu, örleu, kemeldenu kezeŋı mülde būlyŋǧyr. Otbasy, ūrpaǧy, tuǧan-tuysy jönındegı mälımet te joqtyŋ qasy. Ömırbaianynyŋ bızge belgılı betterıne üŋılgende baiqaitynymyz – Qūrmanǧazynyŋ ünemı quǧyn-sürgınde bolyp, türmeden-türmege tüskenı. «Sonda ne üşın qudalanǧan?» degende: «Üstem tap ökılderı «ūry», «būzaqy», «el arasyna ırıtkı saluşy» dep aiyptaǧan. Qūrmanǧazynyŋ jürgen jerınde İsatai men Mahambetke qatysty äŋgımeler aityp, olarǧa arnap şyǧarǧan küiın tartatynyn ūnatpaǧan» degendei nanymsyzdau uäjder aitylady. Al Qūrmanǧazy bolsa özınıŋ 73 jyldyq ǧūmyrynyŋ jartysynan köbın abaqtyda ötkızedı, şyǧady, qaita ūstalady, aqtalady, qaita quǧyndalady. Osy derekterdı hronologiialyq tūrǧyda tızbelep aitatynymyz bolmasa, bız küişı ömırındegı ärbır oqiǧanyŋ jai-japsaryna, sebep-saldaryna jıtı üŋıle bermeimız. Äitpese Qūrmanǧazynyŋ tuǧan topyraǧy men aidauda, qamauda bolǧan jerlerın aralap, iaǧni Orynbor, Orda, Astrahan abaqtylarynyŋ mūraǧattaryn ızdestıruge äbden bolar edı. Alaida muzykatanuşy ǧalymdar qarajat tapşylyǧyna bailanysty būǧan mümkınşılıktıŋ joq ekendıgın aitady. Bıraq eŋ bastysy – «osyny qolǧa alu qajet-au» degen bastamaşy toptyŋ da bolmai jürgenı anyq. Sonyŋ esebınen ūly küişıge qatysty bükıl äŋgıme estuşısın ertegıdei elıtedı. Sodan da «arqasynda taidyŋ jalyndai jaly bolǧan», «saqaly beluaryna deiın jetetındıkten, dombyra tartqanda, ony qolyna orap alatyn», sondai-aq, «Qūrmanǧazynyŋ aqyndyǧy, mergendıgı men paluandyǧy da keremet-tūǧyn» degen tärızdes sözder de aŋyz ben aqiqattyŋ arasynda qalyp otyr.
Mūnyŋ syrtynda Qūrmanǧazy beinesınıŋ kino men körkem ädebiette, derektanu ǧylymynda, beineleu men müsın önerınde keiıptelu jaǧy da kemşın soǧyp jatyr. Iаǧni küişınıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty ensiklopediialyq jinaqtar, körkem şyǧarmalar, körkem jäne derektı filmder, küilerınıŋ taqyryby boiynşa salynǧan kartinalardyŋ sany da, sapasy da auyz toltyryp aitarlyqtai emes. Mysaly, osydan bıraz jyl būryn «Qūrmanǧazy» atty derektı film tüsırgen rejisser Satybaldy Narymbetov: «Ūrpaqtaryn taba almadyq. Ömırıne qatysty mardymdy derekter de joq bolyp şyqty. Aqyry fantaziiaǧa süienıp, Qūrmanǧazyny tek obrazdar arqyly aşuǧa tura keldı», – deidı.
Bır pıkır
Kärima SAQARBAEVA, Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konservatoriiasy halyq muzykasy fakultetınıŋ dekany:
– Qūrmanǧazy mūrasyn nasihattauǧa jūmyla kırıskenımız jön. Mysaly, teledidardan ūly küişı mūrasy jönınde tūraqty habarlar berılıp otyrsa, küilerı tügelımen radio, teledidar qoryna däulesker küişılerdıŋ oryndauynda jazylsa, halyq aspaptary orkestrıne tüsırılse, leksiia, konsertter jiı berılıp tūrsa, bolaşaq ūrpaqqa jeter edı. Jalpy, Qūrmanǧazy küilerınen jyl saiyn jeke konsert ūiymdastyryp, jiı nasihattap tūrǧan abzal.Bızdıŋ oryndalmai jürgen bır armanymyz – konservatoriianyŋ aldynda Qūrmanǧazynyŋ eskertkışı tūrǧyzylsa deimız…
Tüiın
Taǧy bır taŋǧalarlyq jait, kompozitor esımın ielengen bıldei bır konservatoriia, ataǧy dardai orkestr bar Almatyda Qūrmanǧazyǧa tūrǧyzylǧan bırde-bır eskertkış joq. Küişı eskertkışı bükıl Qazaqstan boiynşa tek bır ǧana Atyrau qalasynda tūr. Al Astrahandaǧy eskertkışın qaisybır jyly Elbasymyzdyŋ özı bas bolyp baryp aşyp qaitqandyǧy esımızde. Küllı qazaq «küi atasy» dep tanityn Qūrmanǧazyǧa meilı Almatydan, meilı Astanadan, tıptı elımızdıŋ ärbır ırı qalalarynan bır emes, ondaǧan eskertkış tūrǧyzsaq ta, artyqtyq etpes edı. Ökınışke qarai, bızde äzırge ondai niet bolmai tūr. Ainalyp kelgende, osynyŋ barlyǧy Qūrmanǧazydai ūly tūlǧany ūrpaǧynyŋ tanyp-bıluıne meilınşe kedergı boluda…
Roza Raqymqyzy
«Alaş ainasy».
