Qazırgı taŋda qazaqstandyqtar kez-kelgen toiynda ūlttyq bi bileudı dästürge ainaldyrǧan. Sonyŋ ışınde jiı kezdesetını – lezgin biı. Jalpy lezgin biı Kavkaz halyqtaryna tän. Iаǧni, şeşender, inguştar, osetinder men qaraşai-balqarlar, gruzinder jäne armiandardyŋ ata-babasynan berı kele jatqan öner.
Būl bidı bükıl älem jaqsy bıledı desem, artyq aitqandyq emes. Onyŋ äuenı de, qimyly da erekşe. «Lezginnıŋ» tarihyna toqtalyp keteiın. Erte kezderı Kavkaz jerı arqyly Europa men şyǧys elderınıŋ arasyn bailanystyratyn sauda bailanysy jürgen. Būl aimaqqa kelgen europalyq saudagerler, saiahatşylar jergılıktı halyqtyŋ biın körıp qairan qalsa kerek. Ol kezde olar özderın «lezginder» dep ataǧan. Kündelıktı küibıŋ tırşılıkten qoldary bosai qalsa änın aityp, biın bileitın tau halqynda ūlttyq öner az emes. Degenmen, köbınese jastar jinalyp, jyldam ärı tez qimyldy talap etetın biden özara jarysqan. Qyzdar jaǧy bäseŋ, sypaiy qimylymen körgen közdı bauraityn bolǧan. Bidıŋ qai-qaisysy bolmasyn belgılı bır mazmūnnan qūralatyny belgılı. «Lezgin» de tau halyqtarynyŋ salt-dästürınde erekşe oryn alatyn bürkıttıŋ qimyldarynan bastau alǧan. Jıgıttıŋ aiaǧynyŋ ūşymen jürıp, ekı qolyn jaia qimyldauy ūşuǧa daiyndalyp otyrǧan maŋǧaz qūstyŋ keipın tanytady. Mysaly, gruzinder bidı «kartuli» dep ataidy. Iаǧni «kard» lezginderdıŋ tılınen audarǧanda «qūs» degen maǧynany bıldıredı eken. Kavkaz ūlttary üşın bürkıt kielı qūs. Bidıŋ özınen-aq, ūlttyq namys, täkaparlyq sezılıp tūrady. Qūs patşasy atanǧan bürkıttıŋ qyraǧylyǧy men şapşaŋdyǧy, qaisarlyǧy däl osy lezgin biınde somdalady eken. Ertede ūlttyq salt-dästür boiynşa kavkazdyqtar qyzdaryn qatty ūstaǧan. Sondyqtan boijetkender köbıne toi-tomalaqta ǧana jıgıttermen tanysady eken. Jiyn-toida jıgıt özıne ūnaǧan qyzdy bige şaqyrady. Bilep jürıp ortadan şyqpaqşy bolǧan qyzdyŋ aldyn jıgıt orap alady. Bıraq, jıgıt qyzǧa qolynyŋ ūşyn da tigızbeuı kerek. Ondai jaǧdaida qyz jaq ony öltıruge deiın barǧan körınedı. Būl – dästürdı būzǧany üşın jasalǧan jaza körınedı. Atalarymyzdyŋ aituy boiynşa, soǧysqa attanyp bara jatqan jauyngerlerdı jıgerlendıru üşın de osy bi bilengen desedı.
Lezgin biınıŋ äuenınıŋ özı adamdy erıksız tartady. Sondyqtan bolar kezınde Glinka özınıŋ «Ruslan jäne Liudmilasynda», Rubinştein «Äzäzılınde» adamnyŋ boiyndaǧy qanyn qyzdyratan «lezgindı» qoldanǧan eken. Bügınge deiın lezgin äuenı ülken sūranysqa ie. Bızdıŋ barlyq merekelerımız ūlttyq bisız ötpeidı. Özımızden keiıngı ūrpaq ta ony jalǧastyra beredı degen senımdemın.
QARAŞAI HALQYNYŊ JŪMBAQ ERTEGISI: ALYP ÖGIZ
Būryn myna bızdıŋ jerde basy Mäŋgı Tauda mūz jalasa, qūiryǧy tömengı Bestauda şybyn-şırkei qoryǧan bır alyp ögız, qanattaryn qaqqanda aspandy japqan bır zor qūs, kün şyqqanda saqalynyŋ tübıne bır otar köleŋkelep saialaityn alyp teke bolǧan eken.
Bır jaŋbyrly künı osy alyp qūs älgı ögızdı tekenıŋ müiızıne qonyp otyryp asap jegen eken. Otar qoidy baǧyp, tekenıŋ saqalyna panalap otyrǧan jas jıgıt jaŋbyr toqtaidy ma dep aspanǧa qaraǧan kezde alyp ögızdıŋ jauyryny salbyrap, onyŋ közıne tüsken eken. Ol közın uqalaǧanda jauyryn jerge qūlap tüsken-dı. Jauyrynnyŋ jalpaq üstıne köşıp kelıp el qonystanady. Bır tülkı tımıskılep jürıp, jauyrynǧa tap bolyp, ony kemırıp jemek bolǧanda, tünımen eldı ärı-berı qozǧaltyp mazalapty. Bır künı jūrt jiylyp, sol tülkını öltıredı. Olar qūlap jatqan tülkı terısınıŋ üstıŋgı jaǧyn soiady. Astyŋǧy jaǧyn audaryp soiuǧa şamalary kelmeidı. Jaŋa tuǧan säbiı bar bır qatyn tülkını audaryp, kelesı jaǧynyŋ terısın sydyryp soiyp alady. Tülkı terısınıŋ üstıŋgı jaǧynan düiım el bır-bır tülkı tymaq ıstep kiedı, al astyŋǧy tūtas terısınen älgı säbige bır tymaq ta şyqpapty. Sonda būlardyŋ qaisysy alyp? Naǧyz alyp ögız be, älde qūs pa, teke me? Äitpese jıgıt, tülkı, qatyn, säbidıŋ qaisysy eŋ ülken dep oilaisyŋ?
BAŞQŪRT HALYQ ERTEGiSI: JABAIY HAIUANATTARDYŊ PAIDA BOLUY
Būrynǧy zamanda bır kempır men şal bolypty. Olardyŋ bır de-bır balasy bolmapty. Olar asqan bai bolǧan: qoralary toly mal, kürkelerı toly qūs bolǧan. Bır künı olardyŋ üiıne jolauşylar toqtaǧan. Ol kısıler özderı ruhani joldy mūrat tūtqan äulie jandar eken.
Saraŋ bai men bäibışe jolauşylardy nemen syilaimyz dep aqyldasqan. «Myŋ siyrdyŋ bırın soisaq, 999 qalady, qoi soisaq ta mal sany kemidı. Mysyq soisaq oŋdy bolady» dep şeşken. Sonymen mysyq soiyp, qazan asyp äzırlep qoiǧan. Qonaqtardy asqa şaqyrǧan. Sol kezde qonaqtar «Soiǧan närsenıŋ basyn körsetpeseŋder, astaryŋdy auyzǧa salmaimyz» dep şart qoiǧan. Aqyry mysy qūryǧan kempır men şal mysyqtyŋ basyn körsetuge mäjbür bolǧan. Sol arada äulieler «Bütın maldaryŋ senderdıŋ emes halyqtyŋ igılıgıne būiyrsyn!» dep dua jasap, bata qylǧan. Bata aitysymen oryndalǧan. Qarau bai men kempırdıŋ bükıl maldary qoŋyr aŋǧa, al qūstary jabaiy qūsqa ainalyp, qorany tas-talqan etıp būzyp şyǧyp, aidalaǧa qaşyp ketken.
Sol künnen bastap qoŋyr aŋdar: elık, qūralai, arqar, būǧy,qūlan, sonymen bırge tüz qūstary: üirek, qaz, qūr, duadaq sekıldı jabaiy aŋ-qūstar paida bolǧan, olar beitanys jandarǧa azyqqa ainalǧan.
Vaha SURHAEV,
«Vainah» şeşen-inguş mädeni ortalyǧynyŋ töraǧasy,
«Dala men qala».
