«Tılge şeşen, änge bai…»

3564
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/11/2924af2f5dc372f4d9fb076fa28f111d.jpg

Qazaqtyŋ dästürlı än önerı tarihynda özındık orny bar tūlǧalardyŋ bırı — Moldabai.Moldabai 1858 jyly düniege kelgen. Tuǧan jerı Aqtöbe uezınıŋ Börlı bolystyǧynyŋ üşınşı auyly, būl — qazırgı Märtök audany aumaǧyndaǧy jer. Ol jylqy jyly tuǧandyqtan, ata-anasy atyn Jylqyşy dep qoiypty. Bır öleŋınde ol: «Orynbordyŋ aldynda taǧalaǧan jorǧadai» dep, özın jorǧaǧa teŋegenı bar.

Moldabaidyŋ äkesı malşy bolǧan. Al atasy Torǧai dombyraşy, tılge şeşen, tauyp söileitın ötkır tıldı adam bolypty. Qonaqjai Tor-ǧaidyŋ üiınde änşı, küişı —  önerlı adamdar jiı bas qosady eken. Sol ortada ösken Moldabai jastaiynan malşylyqqa emes, önerge boi ūrady.

Moldabai — serı bolǧan adam, ünemı qasyna 20-25 jıgıt ertıp, oiyn-toida jürgen. Moldabaidyŋ Jeljetpes degen aty, jüirık tazysy men qyran bürkıtı bolǧan. Jeljetpes iesı än salyp kele jatqanda, aqyryn jürıp, än äuenımen qozǧaluǧa üirengen eken.

Moldabai mūrasy — qazaq än önerınıŋ qazynasy. Būl — kün ötken saiyn öz qūnyn joimaityn, kerısınşe, baǧasy şaryqtap, qymbattai tüsetın qazyna.

Bız üşın Moldabai beinesı sazger, serı, al eŋ aldymen änşı-oryndauşy retınde asqaq. Onyŋ taza, syŋǧyrlaǧan dausy el jadynda qalǧan.

Sonymen qatar, onyŋ dausy erekşe keŋ diapazondy, küştı bol-ǧan eken. Märtök audanyndaǧy Qoibasy tauy men audan ortalyǧy arasynda ülken qyrat bar. Ol
«Besteŋge» atalady. Bır bai kısı jolda kele jatyp, bes teŋge aqşasyn qyr basynda joǧaltyp alypty. Keiın ızdegenımen, aqşa tabylmaǧan. Sonan qyrat «Besteŋge» dep atalyp ketken körınedı. Sol qyr basyna şyǧyp, taŋerteŋ Moldabai dombyrasymen än salǧanda, änşınıŋ dausy tömendegı auyl-aimaqqa estıledı eken de, siyr sauǧan kelınşekter, şarualaryn qoia qoiyp, änge qūlaq türısedı. Būl — qariialardan estıgen äŋgıme.

Änşı retınde Moldabai tek tabiǧat bergen dausymen ǧana erekşelenbegen, sondai-aq  oryndauşylyq täsılı de bölek, öz stilı bar änşı bolǧan. Änşılık önerımen Moldabai Orynbor järmeŋkesınıŋ mänın de, sänın de keltırgen.

Moldabaidyŋ sazgerlıgıne kelsek, kezınde onyŋ köptegen änderı el arasyna keŋ taraǧan dep şamalaimyz. Bıraq keiıngı alasapyran zamanda köpşılıgı ūmytylǧan. Bızge «Qoişynyŋ änı», «Bestospa», «Susar-ai», «Moldabai» sekıldı sausaqpen sanarlyq tuyndylary ǧana jetıp otyr. Qalǧanyn ızdep, jinastyrumen öner zertteuşılerı ainalysady dep senemız. Moldabaidyŋ taǧy bır qyry — ol aitysker aqyn da bolǧan. Onyŋ Altyn degen qyzben aitysy jönınde derekter qalǧan.

Moldabai ataqty küişı Qazanǧappen kezdesken, sondai-aq Äbılqaiyr han ūrpaǧy, küişı Qambar Medetovpen de tyǧyz dostyq qatynasta bolǧan desedı.

Moldabaidyŋ atyn än tarihynda qaldyrǧan şyǧarmasy — «Moldabai» änı ekenın jūrt jaqsy bıledı. Moldabai — basqa tuyndylary ūmytylyp, köpşılıkke beimälım qalǧan tūsta da osy bır ǧana änmen önerde, el jadynda saqtalǧan daryn.

«Moldabai» — erekşe än, oinaqy, köŋıldı än. Mysaly:

«Täŋırberlı Moldabai

Malǧa jarly bolsa da,

Aitar sözge kelgende,

Tılge şeşen, änge bai» — dep, özın tanystyryp bastaǧan tūstan-aq bır erekşe şuaqpen, jylylyqpen tyŋdarman janyn baurap alady.

Ötken ǧasyrdyŋ 50-60-jyldarynda «Moldabai änı» el auzynda aitylatyn, «Qazaq änderı» degen jinaqqa ärdaiym engızıletın. Özımız talai estıdık, äuenın de üirengenbız. Qazırge deiın sol äuen ūmytylǧan joq. Bıraq bügınde būl ännıŋ sahnalarda, mädeni şaralarda bolmasa, jiyn-toilarda köp aitylmaityny ökınıştı. Qazırgı än jinaqtaryna da enbei qalyp jatady.  Moldabaidyŋ änın kezınde änşı Äli Qūrmanov (1901-1969 jj.) bükıl qazaq arasyna taratty. Ol Moldabai änın erekşe ekpınmen, oinaqy, bai mimikamen, erkın türde oryndaǧan. Al dombyra qaǧysyn da san türlı ädıske salyp, oinaqşyta tartyp, tyŋdauşylaryn qyzdyra aitqan. Ol Moldabaidyŋ «Moldabai», «Susar-ai», «Qoişynyŋ änı», «Bestospa» änderın oryndaǧan. Tenor dauysty Äli Moldabaidyŋ änın aitqanda körermender du qol şapalaqtap, änşını sahnadan jıbermei, ändı qaita-qaita aitqyzady eken.

Qazaq KSR-ınıŋ eŋbek sıŋırgen artisı Äli Qūrmanovtyŋ oryndauynda jazylyp alynǧan Moldabaidyŋ bırneşe änı oblystyq tarihi-ölketanu muzeiı qorynda saqtauly. Atap aitqanda, Äli Qūrmanovtyŋ oryndauynda kinotaspaǧa, sondai-aq, dybys taspaǧa jazylǧan änder saqtalǧan. Būlardyŋ arasynda Moldabaidyŋ «Moldabai», «Qoişynyŋ änı» änderı bar, al taǧy bırneşe ännıŋ avtory körsetılmegen. Bälkım, ol änder de — Moldabaidyŋ änderı bolar? Äzırge būl jaǧy belgısız.

Ataqty änşı, termeşı, jyrşy Äli Qūrmanov  1901 jyly Şalqar  audanynda tuǧan. Ol — Qūrmanǧazy atyndaǧy orkestrdıŋ alǧaşqy qūramyndaǧy dombyraşylardyŋ bırı. 1936 jyly Mäskeude ötken qazaq ädebietı men önerınıŋ onkündıgıne qatys-qan. Sol jyly oǧan Qazaq KSR-ınıŋ eŋbek sıŋırgen artisı ataǧy berıldı. Äli Qūrmanov repertuarynda Mūhittyŋ, Qyzyl änşınıŋ, Bataqtyŋ Sarysynyŋ, t. b. änderı bolǧan. «Älidıŋ ötkır termesı, qoldaryn neşe saqqa jügırtıp, oinaqşytyp, dombyrany qaǧuy, än oryndaǧandaǧy şyǧarmaşylyq erkındıgıne bailanysty, Mäskeu tyŋdauşylarynyŋ aiyzyn qandyrdy», — dep jazdy Ahmet Jūbanov.

Änşı Jüsıp Seiılov te (1901 — 1971 jj.) — Moldabai şyǧarmalaryn nasihattauşy, oryndauşy retınde ülken eŋbek sıŋırgen jan. Ol Qarabūtaqta düniege kelgen. 1962 jyly Qazaq KSR-ınıŋ eŋbek sıŋırgen artisı ataǧyna ie boldy. Ahmet Jūbanov Jüsıptıŋ änşılık, oryndau-şylyq şeberlıgın joǧary baǧalap, «…qyzyp ketkende Ǧarifolladan da ozyp ketetın» degen.

Qazır «Moldabai» änın oryndauşylar arasynda ataqty änşı Bekbolat Tıleuhandy erekşe aitu kerek. Onyŋ erekşelıgı — Qazaqstannyŋ qai öŋırınıŋ de — batystyŋ, şyǧystyŋ, oŋtüstıktıŋ, Arqanyŋ — änşılerın atap otyryp, olardyŋ änderın naqyşyna keltırıp, är aimaq mektebınıŋ erekşelıkterıne sai şeber oryndaidy, tyŋdarmanyn bır aimaqtan ekınşı aimaqqa saparlap, auyldan-auyldy aralap jürgendei äserge böleidı. Men «Moldabai» änın Bekbolattyŋ oryndauynda bırneşe ret tyŋdadym.  Bekbolat bırde dausyn joǧary köterıp, bırde tömendetıp, qolyn da, dombyrasyn da oinaqşytyp, «Moldabai» änın bastai jönelgende, äp-sätte-aq baurap alyp, ännıŋ, oryndauşynyŋ jetegınde kete barasyŋ…

Bır joly onyŋ «Moldabai» änın Aqtöbedegı Studentter saraiynda ötken konsertte oryndap, jūrtşylyqty dür sılkındırgenı esımızde.

«Moldabai» änın aqtöbelık talant-ty änşı Qoianbai Tobaǧabylov ta jaqsy oryndaidy. Sol sekıldı qazır būl ändı sahnaǧa alyp şyǧyp jürgen  jas änşıler de bar.

Moldabai 1923 jyly kenetten qaitys bolǧan desedı. El auzynda qalǧan äŋgımege sai, Moldabai bır jiyn-toidan keiın auylyna auyryp qaitady. Üiıne kelgen soŋ juynyp-tazalanyp, auyldastaryn, jaqyndaryn şaqyryp qoştasady. Al kün ūiasyna batqan şaqta änşı baqiǧa attanypty.

Änşı bır kezde ülken toidan qymbat, aq tüstı jıbek oramal äkelgen eken. Altyn tüstı jıppen, arab qarıpterımen Qūran sözderı jazylǧan sol oramaldy ömırınıŋ soŋǧy künıne deiın ūqyptap ūstap, qasterlı mülıktei saqtaǧan desedı. Ömırınıŋ soŋǧy saǧattarynda qasynda bolǧan tuys-qandaryna: «menı jerlegende, dombyramdy Qūran sözderı jazylǧan aq jıbek oramalǧa orap, qasyma salyŋdar» dep ösiet aitypty. El auzyndaǧy Moldabai turaly derekterdı jinap jürgen märtöktık ölketanuşy Elena Oniskovanyŋ aituynşa, tuystary änşınıŋ soŋǧy tılegın oryndaǧan. Änşı Qoibasy tauynyŋ qoinauynda jerlengen, qazır būl — Märtök audanynyŋ Baitorysai selolyq okrugıne qarasty jer.

Bügınde Moldabaidyŋ beiıtı tabylyp, bıletın jandardyŋ aituy bo-iynşa orny belgılendı. Eger sol jerde arheologiialyq qazba jūmystary jürgızılse, beiıtten dombyra şyǧuy tiıs. Sonda Moldabai jerlengen jer būltartpastai derekpen däleldenedı.

Moldabaidyŋ ata-tegıne kelsek, Tamanyŋ Täŋırberlısınen taraidy. Atasy Torǧai, Moldabai jäne onyŋ ūly Jienşora, nemeresı Esenaman, şöberesı Mūrat — beseuı de änşı-önerpaz. Jienşora änşılıgı jaǧynan äkesımen teŋdes öner iesı bolǧan. Esenaman suyryp salma aqyn, änşı-dombyraşy bolǧan eken. Mūrat ta än salǧan, dombyra tartqan. Ol  Ūly Otan soǧysynda qaza tapqan. Osymen Moldabai şejıresı toqtaidy.

Joǧaryda men märtöktık ölketanuşy Elena Oniskovanyŋ esımın atap kettım. Moldabai turaly qazır bızge belgılı derekterdıŋ basym bölıgı — osy Elenanyŋ jiǧan-tergenı. Ol — būrynyraqta audandyq kıtaphanada, al keiın audandyq gazette ıstei jürıp, eşkımnıŋ tapsyrmasynsyz, öz qyzyǧuşylyǧymen Märtök tarihyn zerttegen adam. Jüregı taza, elge, jerge adal, ūlty poliak Elenany Märtök tarihynyŋ bılgırı desek, artyq aitqandyq emes.

Märtöktık därıger Jaqsat Qarylǧaşov ta —  öz betımen ızdenıp, Moldabai turaly bıraz derek jiǧan adam. Al taǧy bır märtöktık ölketanuşy Mälık Janǧaliev Moldabai beiıtı basyna belgı qoidy.

Öz basym «Moldabai» änın bala künımnen bılıp ösken jandardyŋ bırımın. Ūlym Däurendı ūiyqtatqanda da, ünemı dombyramen osy ändı aituşy edım. Bıraq özım süiıp aitatyn būl ännıŋ avtory bızdıŋ jaqtyŋ adamy dep oilamappyn. Moldabaidyŋ tek änı bolmasa, özı turaly derekter mülde jaryqqa şyǧarylmaǧan ǧoi. 1992 jyly menı qyzmet ornyma märtöktık aqsaqal Seiıtqali Janǧaliev ızdep keldı. Moldabaidyŋ Märtök öŋırınde ömır sürgen jan ekenın, ruy Tama ekenın, oǧan tuys bolyp keletın jandardyŋ bügınde Märtökte tūratynyn alǧaş sol kısıden estıdım. 1996 jyly osy derekterdı belgılı sazger, öner zert-teuşısı İlia Jaqanovpen bölıstım. İl-aǧaŋ Moldabaidy zertteu ısın şūǧyl türde qolǧa aldy. Ol kısımen Märtökke bırneşe ret bırge bardyq, bıledı degen adamdarmen jolyǧyp, köptegen derekter, mälımetter jinady. Änşı beiıtınıŋ basynda boldyq. İlia Jaqanov keiın de Märtökke qaita-qaita kelıp, köp ızdendı. Söitıp, «Altyn Orda» gaze-tıne Moldabai änşı turaly kölemdı maqala jariialady. Būl — Moldabai turaly eŋ alǧaşqy kölemdı maqala edı.

Aqtöbe  oblystyq tarihi-ölketanu muzeiı Moldabai esımın este saqtau, onyŋ mūrasyn nasihattau baǧytynda bırneşe şara  ūiymdastyrdy. Degenmen, qazaq än önerı tarihynda özındık orny bar Moldabai mūrasyn zertteu jäne nasihattau, esımın mäŋgı este qaldyru maqsatynda onyŋ atyna köşeler, nysandar beru, Moldabaiǧa arnalǧan tarihi-tanymdyq, mädeni keşter, kezdesuler, basqa da şaralar ūiymdastyru ısın köpşılık bolyp qolǧa alatyn uaqyt keldı dep bılemız.


Erkın QŪRMANBEK,

Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı.

 

Pıkırler