– Dästürlı änşılerdıŋ estrada änşılerıne qaraǧanda joly auyr. Tez tanyla qoimaidy. Būnyŋ syry nede dep oilaisyz?
– Būnyŋ syry köp. Tarqata aitar bolsaq, pälenıŋ basy osy «dästürlı än, dästürlı änşılık» degen ataudan bastalady. Qazaq būryn eşqaşan dästürlı än demegen, jai ǧana än deitın, nemese «qoŋyr än» deitın, keide mynau Arqanyŋ änı ǧoi, mynau Jetısudıŋ saryny, ia bolmasa, mynau Kışı jüzdıŋ tökpe änderı ǧoi dep qana aitylatyn. Qarapaiym jūrttyŋ änge degen erteden bergı tanym-tüsınıgı osyndai edı. Halqymyzdyŋ ekı myŋǧa tarta än men küiın jinaǧan A.V. Zataevich te «Qazaqtyŋ 1000 änı» degen. Al myna öner, mädeniet salasynda jürgender būl änderdı halyq jäne halyq kompozitorlarynyŋ klassikalyq änderı dep baǧalady. Mūndai atau bergen keŋes zamanynda elımızdıŋ mädeniet salasyn basqarǧandar: Iliias Omarov, Jeksenbek Erkınbekov, Özbekälı Jänıbekov, qazaqtyŋ tūŋǧyş muzykatanuşysy Ahmet Jūbanov, qazaq muzykasyn zerteuşı A. G. Erzakovichter edı. Iаǧni, sol zamanda qazaqtyŋ klassikalyq änderı dep därıptelıp, älemdık märtebege ie bolǧan änderımızdı elımız täuelsızdıkke ie bolǧan tūsta bıreuler «dästürlı än» degen qitūrqy atau tauyp berdı. Sol-aq eken, qazaq änderı men küilerınıŋ tördegı basy qaitadan esıkke süireldı. Būl orys tıldı qauymnyŋ qazaq änın mensınbei qarauyna äkelıp soqty. «Tradisionnaia pesnia» dep folklorlyq deŋgeige tüsırıp tastaǧan soŋ, kım kerek qylsyn? At-tonyn ala qaşa bastady bärı. Äsırese, myna dübärä jastar dästürlı degen sözge öş. Barlyǧy orys bolǧysy, europa bolǧysy keledı būl zamannyŋ jastary, äiteuır qazaqqa ūqsamasa bolǧany. Al joǧaryda aty atalǧan aqyldy aǧalarymyz bılgen osynyŋ bärın, barlyǧy orys bolǧysy kep jatqan ol kezde de olarǧa da oŋai bolǧan joq. Ol kısıler mädeniet saiasatyn tereŋ tüsıngen adamdar edı. Osylaişa qazaqqa qyryn qaraǧan sol zamannyŋ özınde memlekettık jiyndardaǧy saltanatty konsertterde qazaqtyŋ halyq änderı europanyŋ klassikalyq muzykasymen terezesı teŋ boldy. Al mynau radioefirlerde halyq muzykasyna, iaǧni ūlttyq klassikaǧa basymdylyq berıldı, qazaq baspasözınde de osy saiasat ūstanyldy. Üşınşı kezekte estrada änşılerı tūrdy. Olar da öz ornyn bıldı. Olardyŋ halyq änderın oryndauşylardyŋ aldyn qiia baspaǧany, ärdaiym eldıŋ kielı önerıne qūrmetpen qaraǧany mälım. Al qazır ne boldy? Tıptı estrada deuge kelmeitın, ne sözınde maǧyna joq, ne muzykasynda män joq, jamyrap öŋşeŋ şuyldaq jūldyzdar şyqty. Qazaq qoǧamy eşqaşan da tura mūndai deŋgeide tobyrlyq mädeniettıŋ yqpalyna tüspegen bolatyn. Ūlttyŋ özegıne tüsken osynau qauıptı virus qazaq jastarynyŋ tübıne jetetın türı bar. Adamnyŋ tūlǧalyq bolmysyn qalyptastyratyn, onyŋ bolmys-bıtımıne kısılık reŋk beretın qasiet – ūlttyŋ ana tılı men muzykasynda jatyr. Tıldı tereŋ bılgen adam ötken tarihyn bıledı, salt dästürın saqtap, ata-baba jolyna qūrmetpen qaraidy. Al ūlttyq muzyka adam janyn baiytady, köŋıl kökjiegın keŋeitedı, sana-sezımın jabaiylanudan saqtaidy, ūltyn ögeisıp ketuıne jol bermeidı. Al bız bolsaq, tobyrly mädeniettıŋ tuyn köterıp, ūlttyq muzyka önerın küresınge tastadyq. Būryn orys tıldı qauym, orys tıldı qazaq jastary ūlttyq önerge belgılı deŋgeide qūrmetpen qaraityn. Qazır osynyŋ bırı joq. Onyŋ üstıne telearnalar halyq änderın nasihattaudy mülde doǧardy dese bolady. Aragıdık bır aşylyp, bır jabylyp jatqan habarlardyŋ sapasy syn kötermeidı. Mazmūnyn tapsaq, formalyq jaǧynan aqsap jatamyz nemese kerısınşe. Jurnalisterde ūlttyq muzyka jönınde tereŋ ızdenıs joq. Älı künge deiın ūlttyq än-küi önerın jūrtşylyqqa jetkızudıŋ kıltın taba almai jatyrmyz. Osydan soŋ, qazaqtyŋ dombyra ūstaǧan änşısı qaidan tanylsyn.
– «Tobyrlyq önermen» küresu üşın ne ısteu kerek? Ūlttyq muzykaǧa degen qūrmettı qalai oiatamyz?
– Jalpy, araqpen, naşamen küresken siiaqty, tobyrlyq önermen tyiym salu arqyly küresu eşqandai nätije bermeidı. Tek dūrys mädeniet saiasatyn jürgızse bolǧany. Mysaly, tobyrlyq muzykany täubesıne keltırudıŋ bır-aq joly bar: ol fonogrammamen än aitudy zaŋ jüzınde retteu. Mäselen, örkeniettı elderde fonogrammamen än aitu qylmys bolyp sanalady. BAQ- dary arqyly oqyǧanym: Germaniiada fonogrammamen sahnaǧa şyqqan änşını abaqtyǧa jabatyn zaŋ küşıne enıptı. Mäskeudıŋ eks-merı Iýrii Lujkov myrza «ölı dauysqa» toqtau salǧyzyp kettı. Äzırbaijanda sol eldıŋ mädeniet ministrı, özı de ataqty änşı Polat Būlbūloǧly fonogramma qoldanuǧa mülde tyiym salǧyzdy. Moldava, Qytai, Pribaltika elderınde fonogrammamen än saldym degenşe «tırı ölıkpın» dei ber. Batys elderınde fonogrammamen än salady degen jaman ataqtan narkoman körınedı degen äldeqaida abyroily. Jalpy, özın özı syilaityn adam jasandy dauyspen än aitylatyn konsertterge barmaidy. Örkeniettı elderde solai. Sol siiaqty özın naǧyz änşı sanaityn önerpaz da jasandy dauysqa jügınbeidı.
– Estrada änşılerı elımızde «tırı dauyspen» än aitatyn konsert zaldary joq degen uäj aitady. Sosyn süiemeldeitın ansambl men orkestr joq deidı.
– Bos söz bärı. Özderınıŋ kem talantyn bürkemeleu üşın aitylǧan syltau ǧoi. Kazırgı änşılerdıŋ fonogrammaǧa bauyr basyp alǧany sonşalyq, emızıksız ūiyqtamaityn bala siiaqty. Sonda ne, ömır boiy Respublika saraiy siiaqty sahnalardan än aityp kele jatqan düldül men būlbūldar: Bibıgül Tölegenova, Qairat Baibosynov, Älıbek Dınışevter, sızdıŋşe aqymaq pa? Olar eşqaşan qazaqtyŋ konsert zaldary jaman dep aitqan emes. Bibıgül, Roza apalarymyz qyrmandardyŋ basynda, şopandardyŋ fermasynda konsert qoiǧan. Özın naǧyz änşı sanaityndar zal taŋdamaidy. Änşıde eŋ bastysy äuezge bai, boiauy qanyq dauys boluy kerek. Al jaŋaǧy uäj dauysy joqtardyŋ, fonogrammaǧa senıp alǧan aramtamaq änşılerdıŋ oilap şyǧarǧan mifterı. Al, ansambl men orkestrge qarap tūrǧan eşteŋe joq. Barlyq şeteldık änşıler «minus»-pen aita beredı. Tek dauys «jandy» bolsa boldy. Bızdıŋ änşılerımız masqara bolǧanda sol «minus»-tyŋ özımen aitpai jatyr ǧoi. Barlyǧy mikrofonǧa «plius»-ty qosyp alady da auzyn jybyrlatyp, dybys zoraitqyştaǧy «ölı dauysqa» ılesedı de otyrady. Menıŋ köterıp otyrǧanym «plius» mäselesı, ändı «minus»-pen aituǧa eşkımnıŋ qarsylyǧy joq.
– Fonogrammany toqtattyq deiık. Odan ärı ne bolady?
– «Su aǧady, tas qalady» degendei, naǧyz özıne özı sengen änşıler ırıktelıp şyǧar edı. Qazırgı sahnada jürgen änşılerdıŋ 90 – 95 paiyzy änşılıkpen qoş aitysar edı. Üiır-üiırmen jöŋkılıp jürgen sany bar sapasy joq toptardan arylar edık. Būrynǧydai änşını dauysyna qarap baǧalauǧa mümkınşılık tuar edı. Änşılerımızdıŋ deŋgeiı ösıp, muzykalyq mädenietımız alǧa basar edı. Önerpazdar naǧyz sahna stihiiasyn sezınıp, körermen men änşı retınde şynaiy qarym-qatynas ornar edı.
– Sonymen estrada änşılerımen fonogramma qazaqtyŋ muzyka mädenietıne qandai zardaptar äkelıp otyr.
– Būl jerde kınälı estrada änşılerı emes, zardapty fonogrammadan tartyp otyrmyz. Fonogramma bızdı ändı tüisınu, änşını sezınu läzzatynan aiyruda. Öŋdelgen dauysqa daǧdylanyp alǧanymyz sondai, jandy dauyspen aitylǧan qandai ändı bolsyn qabyldai almaityn küige jettık. Öitkenı, «tırı dauys» kompiutermen öŋdelgen «ölı dauystai» mınsız dep aita almaisyŋ. Mäselen, dombyraşy änşıler fonogrammamen aitatyn änşı aityp ketkennen keiın sahnaǧa şyqsa, körermen salqyn ǧana qabyldap jatady. Al eger dombyraşy önerpazben bırge estrada änşısı «tırı dauyspen» sahnaǧa şyqsynşy: körermen qoldy dombyraşy änşıge qattyraq soǧar edı. Bır sözben aitsaq, fonogrammamen än aitu, sonyŋ nätijesınde «şöp te öleŋ, şöŋge de öleŋ» boluy, «ölı dauysqa» qūdaiyndai senıp alǧan jasandy jūldyzdardyŋ tym köbeiıp ketuı ūltymyzdyŋ talǧamyn būzdy. Al talǧamy būzylǧan ūlttyŋ tartatyn taqsyretı – ädıletsız soǧysta jeŋılgen eldıŋ qasıretıne para-par.
– Desek te, «tobyrlyq mädeniettıŋ» ökılderınıŋ aiy oŋynan tuyp tūr. Barlyq marapat, syi qūrmet solardyŋ üstınde, ülken konserttık zaldar solardyŋ enşısınde, BAQ-darynyŋ künı-tünı jarnamalaityny, özıŋız aitqandai «ölı dauys» ökılderı bolyp kettı.
– «Aqşa sanalyp jatqanda, muzyka qūiryǧyn qysady» degen sisiliia mätelı bar.Tobyrlyq önerdıŋ töŋıregınde jürgenderdıŋ şynaiy önermen eşqandai bailanysy joq. Olardyŋ bar maqsaty tobyrǧa özderınıŋ talǧamsyz dünielerın qandai jolmen bolsyn tyqpalap, olardyŋ qaltasyn qaǧu. Önerge önerpaz ömırın arnaǧanda ǧana baryp, öner öz älemın aşady, özınıŋ tylsymyna boilauyna mümkındık beredı. Şämşıler nege qoǧamnan oqşau ömır sürdı, nege garajda tūrdy. Öitkenı ol önermen ǧana betpe-bet qaldy, ışındegı ruhani älemımen ǧana arpalysyp, auyr tolǧanystar keştı. Sonyŋ nätijesınde özınıŋ ǧajaiyp änderın tuǧyzdy. Fridrih Nisşe degen oişyl «Jalǧyzdyqqa qarai qaşyŋdar» degen. Jany jalǧyz, sol jalǧyzdyqtyŋ taqsyretın tartyp, özın tobyrdan oqşaulaǧan önerpaz ǧana kemel öner tudyra almaq. Şämşı ömırınıŋ ǧibraty osynda. Al Şämşını garajda tūrǧyzuǧa mäjbür etken sol tobyr Şämşı ölgennen keiın ǧana ony kökke köterdı. Būndaidy qazaq «Ölı – tırınıŋ azyǧy» deidı. Qazır Şämşıler joq. Olardyŋ ornyn «konkurstyq änder» jazatyn kompozitorlar basty. Olar «boqşasyn botaly tüie qylyp» jas änşılerge satady. Jas änşılerdıŋ kökeiın aqşa tesıp bara jatqan prodiuserlerı ol änsymaqty körıngen jerge tyqpalap barlyq BAQ-tar arqyly, konsertter arqyly «ainaldyrady». Ärine, älgı änder men änşılerdıŋ kem-ketıgın bıldırmei jıberetın fonogramma ıske qosylady. Osylaişa bızde şou-industriianyŋ «damyp» jatqan jaiy bar. Bızde önerge memlekettık tūrǧydan män berılmeidı. Ükımettık deŋgeide jalpy mädeniettıŋ, onyŋ ışınde degradasiiaǧa ūşyrap, halyqty özımen bırge qūrdymǧa tartyp bara jatqan būqaralyq mädeniettıŋ jäi-küiıne eşqandai saraptama jasalmauda. Osy mäselenıŋ barlyǧy ūlt mädenietın sauyqtyruǧa degen konsepsiialyq közqarastyŋ bolmauynan tuyp otyr.
– Osyndaidy körıp otyryp qandai küi keşesız? Änşı, önertanuşy retınde sızdı ne tolǧandyrady?
– Menı tolǧandyratyn qazaq önerı, onyŋ ruhaniiaty osylai baǧyt-baǧdarsyz kete berse, ne bolady degen oilar. Qazır «tobyrlyq mädenietpen», onyŋ basty qaruy – fonogrammamen ulanǧan bır buyn ösıp şyqty. Ylǧi jasyq, teksız muzyka tyŋdap ösken ūrpaqtan halyqtyŋ qamyn oilaityn, eldıŋ bolaşaǧyn kökseitın azamat şyqpaityny belgılı. «Qūlaqtan kırıp boidy alar, jaqsy än men tättı küi» deidı Abai. Halyq muzykasyn tyŋdap öspegen, qūlaǧyna jaqsy än men küi sıŋıp, ol boiyn alyp jan düniesı nūrlanbaǧan, tektı önerge ruhani älemı qanaǧattanbai ösken ūrpaqtan ne ümıt, ne qaiyr! Qazır şeteldık tobyrlyq mädeniettıŋ şylauynda ösken, jat dınnıŋ jetegınde jürgen, sanasy küŋgırt, düdämaldau dını bar jastar bilıkke qarai aǧyluda. Özın özı tanymaityn, ömırınde bır ädebi şyǧarma oqyp körmegen, ruhani älemı ala-qūla olar qazaqty qaitıp oŋdyrady? Kezınde Şäkärım atamyz bır sebeptermen «Alaş Ordadan» köŋılı qaitqan soŋ, «Qoş, jūrtym» degen öleŋ jazyp: «Qazaqtyŋ jainar dalasy, jetıler oqyp balasy; Şoşytatyn menı sol – olardyŋ kündes, talasy» dep ah ūrǧan edı. Aqyry Ä. Bökeihanovtai bır kösemnıŋ ainalasyna ūiymaǧan, oi-pıkırınde bırauyzdylyq bolmaǧan keibır qazaq ziialylary bilıkke jetu üşın qazaq memleketın bölşektep, qazaqtan bölınıp, Türkıstan memleketın qūramyz degenge deiın barysty. Sol qazaq ziialylarynyŋ alauyzdyǧynan, äsıre bilık qūmarlyǧynan 32-şı jyly alapapat aştyqqa ūşyrap qyrylyp qaldyq. 37-de bır-bırın satyp, taǧy da jaqsylaryn oqqa boilap bergen sol intelegensiianyŋ qarasy mol satqyn bölıgı edı. Osyndaida Asqar Süleimenov aǧamyzdyŋ «älemdegı eŋ satqyn intelegensiia qazaq pen türkımen ziialylary» degen sözı erıksız eske tüsedı. Qazır Abai, Şäkärımdı şoşytqan alauyzdyq qaita atqa mındı. Aqyryn oilaudyŋ özı qorqynyşty. Taqauda Qytaiǧa bardym. Bır ülken konsertte qytai qazaqtaryna dombyramen qymyz turaly bır ändı qytaişa aitqyzyp, ony orysşa «Konskoe moloko» dep habarlap masqara jasady. Sondaǧy qyrǧyzdarǧa qazaqtyŋ biı — «Qara jorǧany» bilettı. Onda da qazaqty qytailandyru prosesı jürıp jatyr. Qazaqtyŋ tılın, önerın qorlaudyŋ jymysqy saiasatyn közımmen köruge tura keldı. Bıraq üş bırdei telearna künımen qazaqşa habar taratyp tūrǧanynyŋ kuäsı bolǧanda erıksız qairan qaldym. Täuelsız elımızde memlekettık tılde habar taratatyn älı de bırde-bır telearnanyŋ bolmauyna kım jazyqty? Elımızdegı jekemenşık telearnalar jastarymyzdyŋ basyn joǧaryda aitqan tobyrlyq mädenietke bırjola bailap beru üşın belgısız bır jasyryn küşterdıŋ yqpalymen aiar saiasat jürgızıp jatqandai äser qaldyrady. Erteŋ osyndai dübärä ideologiianyŋ taqsyretın tartatyn taǧy da qazaq halqy bolmaq. «Jasyŋda qyljyŋ bolsaŋ, qartaiǧanda myljyŋ bolarsyŋ» deidı halyq danalyǧy. Qazır öŋşeŋ jıŋışke dauyspen qiqyldap- şiqyldap än aitatyndar qaptap kettı. Qazaq «Äiel dauysty erkekte quat bolmaidy, erkek dauysty äielde ūiat bolmaidy» deidı. Ylǧi quatsyz, ynjyq änderdı «äiel dauysty erkek änşılerden» tyŋdap ösken jastyŋ süiegı de, sanasy da, ruhy da jasyp ketedı. Erteŋ er köŋıldı, jarqyn mınezdı, tau suyndai tasqyndaǧan qairaty bar, saŋqyldap söileitın sal mınezdı jastarǧa zar bolamyz. «Kögıldır» degen päle osyndai «şiqyldauyq änşılerden» bastalady. Qazırgı şou-industriianyŋ maŋaiyndaǧy «qyztekelıktı» qoldaityn toptar bar degen sybystar şyǧuda. Sūmdyq emes pe! Osyndai oilar meŋdeidı, jastardyŋ tobyrlyq mädeniettıŋ qūrsauynda qalyp, «qyljyŋ» önerdıŋ qyzyǧymen ömırlerın öksıtıp jatqany menı tolǧandyrady.
– Sızdıŋşe estrada önerınen qoǧamǧa keletın paida az ba, sonda?
– Olai desek, aqiqattyŋ auylynan alys keter edık. Elımızde keŋes kezınen qalyptasa bastaǧan, Roza Rymbaeva men Maqpal Jünısova siiaqty asqaq talant ielerı biık beleske kötergen estrada önerın ūlttyq estrada deŋgeiıne köteruge talaptanyp, osy salada jap jaqsy nätijege jetken önerpazdar bar. Mäselen, Ramazan Stamǧaziev, Batyrhan Şökeev, «Muzart» toby, Qaraqat Äbıldina, Karina Abdulina, Meruert Tüsıpbaeva, Toqtar Serıkov, Bauyrjan İsaev, Janar Aijanova, Lūqpan Joldasov, Altynai Jorabaeva, Aigül Maqaşeva, Saiat Medeuov, Aqbota Kerımbekova, Ūltu Qabaeva, «Ūlytau» toby, Dosymjan Taŋatarov, Jūbanyş Jeksenūly, Seiıl Aiaǧanov, Gauhar Qaspaqova, Gülbarşyn Tergeubekova, Aigül İmanbai, Baian Nūrmyşeva, Beibıt Seidualieva, Roza Älqoja, Jazira men Janbolat jäne t.b. Osy aty atalǧan önerpazdar elımızdıŋ ruhani keŋıstıgınen şeteldık jäne orys estradasyn yǧystyryp şyǧardy dese de bolady. Būlardyŋ arasynda da ışınara «jılıgı tatymaityn» jeŋıl änder aityp qoiatyndary kezdesedı. Dei tūrsaq ta, elımızdegı ūlttyq estradanyŋ negızgı şoǧyry osy önerpazdar der edım. Ökınıştısı, būl änşılerdıŋ dauystaryna laiyqtap, qūlpyrtyp, türlendırıp än jazatyn kompozitorlar joqtyŋ qasy. Änşılerdıŋ köpşılıgı aǧa buyn kompozitorlardyŋ änderın oryndau arqyly ǧana jūrtşylyqtyŋ ıltipatyna bölenıp jür. Kompozitorlarymyzdyŋ köpşılıgı Şämşı, Äset, Äbılahat, Nūrǧisa aǧalarymyz siiaqty naǧyz önerpazdardyŋ salǧan jolyn mansūqtap, jat eldıŋ arzan qoldy önerın ülgı qylyp jürgen sebeptı de ūlttyq muzyka önerı daǧdarysqa tüsıp otyr. Al endı ärtürlı şeteldık muzykalyq aǧymdarǧa boi aldyryp, qazaqtyŋ qarapaiym dybystaryn, onyŋ töl äuenderın köpe-körneu būrap aityp, ne qazaqşa ne orysşa, ne şetelşe emes, qoiyrtpaq ändermen «jūldyz» atanyp jürgenderden şynynda da qazaq mädenietıne keletın paida joq.
– Özıŋız de än jazasyz. Bır estıgenım bar, bır joly änşı Seiıl Aiaǧanov bır änıŋızdı Almaty studiiasyna äkelıp jazdyrypty. Sonda aranjirovşik Seiılden «būl kısı konservotoriia bıtırgen be» dep sūrapty. «Joq» dese, «muzykany käsıbi kompozitorlarşa jazady eken» dep taŋdanypty. Jaqsy änderıŋız bar, sol änderıŋızdı kımder oryndap jür?
– Rasynda da menıŋ kompozitorlyq bılımım joq, Sondyqtan ändı sirek şyǧaramyn. Köbısı lirikalyq änder. Denı Mūqaǧali şyǧarmalaryna jazylǧan. Abaidyŋ, Şäkerımnıŋ sözderıne jazǧan ırı änderım de bar. Ol änderdı bas dauysty ǧajap änşı Erbol Aitbaev, ataqty tenor, ülken jürektı änşı Erkın Şükımanov oryndaidy. Sondai-aq Abzal Quanyşūly, Töleutai Serıkov syndy belgılı änşıler, basqa da köptegen dombyraşy önerpazdar aitady. Bıraq, dombyra süiemelımen aitatyn änşılerdıŋ nasihaty tömen bolǧandyqtan ol änderdı efir arqyly köpşılık esti qoiǧan joq. Menıŋ «Sen jäne men» degen änımdı tūŋǧyş oryndap, atymdy jūrtşylyqqa alǧaş tanys etken änşı, aktrisa Meruert Tüsıpbaeva. Keiın būl änge klip te tüsırıldı, ol köptegen telearnalardan körsetıldı de. Mūqaǧali aǧamyzdyŋ sözıne jazǧan «Iаpyr-ai» atty änımdı Maqpal Jünısova özınıŋ konsertterınde oryndap, keiın kompakt diskısıne qosty. Būl üşın qazaqtyŋ aiauly qyzdary Maqpal men Meruertke ärdaiym rahmet aitamyn.
– Sızdı jūrt dästürlı änşı retınde de köp tanymauy mümkın. Şetelde bolypsyz. Şeteldıkter qazaqtyŋ önerın qalai baǧalaidy eken?
– Tanymauy mümkın emes, mülde tanymaidy deuge bolady. Jasymyzda Qaraǧandydan ūzap şyǧa almadyq. Tek 1990 jyly Taşkent qalasynda ötken «Qazaqstan jäne Orta Aziia jastar festivalıne» qatysyp, laureat atanyp, özbek halqynyŋ batasyn alǧanym bar. 1992 jyly Samarqand festivalıne öner körsettım. 1993 jyly Almatyda ötken «Jıgıttıŋ sūltany» baiqauynda laureat atanǧanym sol kezdegı körermennıŋ esınde bolar. 2007 jyly Europanyŋ qaq törı – Vilnius qalasynda ötken älem halyqtarynyŋ etnofestivalınde öner körsettım. Būl festivalge qatysuyma mümkındık jasaǧan muzykatanuşy Säule Öteǧalieva men änşı Säule Jämpeiısovaǧa rizaşylyǧymdy bıldıremın. Bır aptaǧa sozylǧan festival künderınıŋ bırınde sol qalanyŋ zäulım saraiynda jeke konsert berdım. Söitıp, öz elımde bere almaǧan konserttı jat elde berdım… Festivaldıŋ bır sätın Europaǧa resmi saparmen kelgen japon imperatory Akihito Hirohito kelıp tamaşalady. Ol kısı menıŋ aziialyq bolǧan soŋ ba, ornynan köterılıp kelıp, myŋdaǧan körermennıŋ köz aldynda qolymdy aldy. Janynda Litvanyŋ prezidentı bar, ekeuı de jūbailarymen. Bızder tılmaş arqyly äŋgımelestık. Menıŋ Qazaq elınen kelgenımdı bılgende, jüzı nūrlanyp, «qazaq halqyn bılemın» degende töbem kökke jetkendei boldy. Ärine, älemdegı eŋ myqty memlekettıŋ bırı sanalatyn Japon elın 2600 jyldan asa bilep kele jatqan asyl tektı äuletten şyqqan imperatormen jüzdeskenım, az-kem äŋgımeleskenım menıŋ ömırımdegı ūmtylmaityn zor oqiǧa. Osy festivalde Litva ūlttyq arnasy menı italiandyq änşılermen bırge festivaldıŋ eŋ üzdık önerpazy dep tanyp, tıkelei efirde öner körsetu qūrmetıne ie boldym. Sonda baiqaǧanym europalyqtardyŋ qazaq önerıne degen qūrmetı ǧajap. Tıptı sol joly menı Vilniustıŋ merı qabyldap, Qazaq elı men Litva elınıŋ arasyn mädeni tūrǧyda jaqyndasuyna üles qosqanyma rizaşylyǧyn bıldırdı. Ol kısı Baltyq elderı boiynşa qazaq elşılıgın de osy kezdesu ışınde boluǧa şaqyrdy. Būl sapardyŋ kuäsı bolǧan sol kezde elşılıkte qyzmet ıstegen Aian degen qazaqtyŋ jaqsy azamaty qazır Astanada ministrlıkte ısteidı. Sol joly Europa radiosy «Älem muzykasynyŋ altyn qoryna» menıŋ oryndauymda onşaqty än jazyp alyp kettı. Sol siiaqty fransuzdardyŋ da qazaq önerıne degen nietı tüzu. Biyl qazaq muzykasyn zerteuşı Gzave Allez atty dosym Fransiianyŋ Parij qalasyndaǧy ataqty BUDA MUSIQUE studiiasynan Tättımbet küilerınıŋ myŋdaǧan tirajben kompakt diskısın şyǧardy. Tūsaukeserın Almaty qalasynda ötkızdık. Konsertı Astana qalasynda öttı. Qazır Tättımbet küilerı jazylǧan kompakt- disk Europa, Amerika, Japoniia elderıne taralyp jatyr. Būl üşın Gzave Allez myrzaǧa rahmet! Kezınde ol menı Qaraǧandyǧa ızdep kelıp, Tättımbet küilerın jinauǧa kömektesuımdı ötıngen bolatyn. Ärine qol ūşymdy berdım. Nätijesın biyl körıp jatyrmyz. Sol siiaqty nemıster men aǧylşyndardyŋ da qazaq önerıne qyzyǧuşylyǧy zor. Osy oraida qazaq muzykasyn Angliiada nasihattap, jüielı eŋbekter jazyp jürgen muzykatanuşy Saida Däukeevanyŋ eŋbegın joǧary baǧalaimyn.
– Ǧajap öner iesı Estai turaly maqalaŋyzdy oqyǧan edım. Sol däuırlerdegı öner ielerınıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy jönınde zertteuler jasap jürgen körınesız...
– Halqymyzdyŋ änşılık önerınıŋ tarihy, ol änderdı düniege äkelgen ūly tūlǧalardyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteumen E.A. Böketov atyndaǧy Qaraǧandy Memlekettık Universitetınıŋ tarih fakultetınde oqyp jürgende bastadym. Äuelı halqymyzdyŋ baqsylyq önerıne zer salyp, älemdegı şamanizm tarihyna üŋılıp, büge-şıgesıne deiın aqtaryp baiqadym. Keiın toqsanynşy jyldardan bastap, halqymyzdyŋ än önerı tarihyn zertteudı qolǧa aldym. 2006 jyly «QazAqparat» baspasynan aqyn Ǧalym Jailybai aǧamnyŋ alǧysözımen «Baianauyldyŋ dästürlı än önerı» degen kıtabym jaryq kördı. Būl kıtabyma qaraǧandylyq mesenat bauyrym Janbota Kärıpbaev qarjylai qoldau körsettı. Sız aityp otyrǧan Estai aqynnyŋ būryn eş jerde jaryq körmegen änderımen kompozitordyŋ öz ömırı turaly tyŋ derekter osy kıtabymda alǧaş ret jariialandy. Sol siiaqty kompozitorlar Mūstafa Bürkıtbaiūly, Jaiau Mūsa, Jarylǧapberdı, änşıler Qali Baijanov, Saparbek, Balabek Erjanovtar, Jünıs Şäimerdenov jäne t.b. halyq än önerınıŋ qairatkerlerınıŋ önegelı ömırı men şyǧarmaşylyǧy atalǧan kıtaptyŋ mazmūnyna arqau boldy. Menı Bırjan sal, Qūrmanǧazydan bastap, Mädi, Sary Bataqūly, Ämıre, İsa siiaqty qazaq halqynyŋ ūly mädenietın jasaǧan tūlǧalardyŋ qasırettı taǧdyrlary tolǧandyrady. Olardy keiıngı ūrpaqtyŋ ūmytyp bara jatqany janyma batady. Būryn ol kısıler tudyrǧan än küilerdı qazaq halqy tüsınetın, sezınetın, süietın. Olarǧa degen halyq jüregınde qūrmet sezımı bolatyn. Qazır osynyŋ bırı qalmai barady. Ūlttyq än küiden qol üzgen, töl önerın jatsynǧan halyqtyŋ jany öledı. Jany ölgen halyqta nūrly keleşek joq. Osy maqsatta: qazaqtyŋ ūly önerpazdarynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna önerdıŋ sabaqtastyǧy, ūrpaqtyŋ jalǧastyǧy tūrǧysynan qarap eŋbektenıp jatyrmyn. Alla jazsa ol eŋbekterım jaryq köredı degen oidamyn.
– Sızdı Qaraǧandy şeneunıkterınen quǧyn körgen soŋ, Almatyǧa keldı deidı…
– Būl ūzaq äŋgıme. Qysqarta aitsam, 1996 jyly Qaraǧandyda jastardyŋ BOTA (Bılımpazdar, Oişyldar, Tapqyrlar, Alǧyrlar) intellektualdy klubyn qūrdym. Keiın tört klubtan tūratyn ülken ortalyqqa ainaldy. Būl jolda maǧan jan aiamai kömektesken qarymdy qalamger, jurnalist, marqūm Martbek Toqmyrza, filosof, abaitanuşy Omar Jälel jäne qazırgı Jaiyq Bektūrov atyndaǧy muzeidıŋ meŋgeruşısı Jadyra Jūmai degen apaiym edı. 1994 jyldan bastap, Martbek dosym Qaraǧandy telarnasynda «Bız janbasaq…» atty avtorlyq baǧdarlamasyn aşty. Ol kezde men QarMU-dyŋ jastar ısı jönındegı komitetınıŋ jetekşısı edım. Martbektıŋ «Bız janbasaq»-ǧyna universitettıŋ estı, sergek studentterın qatystyratynmyn. Ol uaqytta respublika telearnalarynda bıryŋǧai eldık mūrattardy köteretın mūndai tok şou janryndaǧy baǧdarlamar älı joq edı. Tıkelei efirde ötetın atalmyş habardan oblys şeneunıkterı kädıgımgıdei seskenetın. Tıptı, sol kezdegı oblys äkımınıŋ orynbasary telefonmen habarlasyp, habardy toqtatyŋdar dep, döŋ aibat jasauǧa deiın barǧany este. Sol jyly BOTA nyŋ janynan «Bılgenge marjan» degen teleoiynnyŋ jobasyn jasap, Martbekke berdım. Martbek ol oiyndy türlendırıp, jainatyp jıberdı. Men tünımen otyryp är oiynǧa varianttarymen eseptep jüz sūraqtan daiyndaitynmyn. Sūraqtar älemdık ädebiet, tarih, filosofiia, jaǧrafiia, qazaq dünietanymy, muzyka önerı jäne t.b. bolyp kete beretın. Oiyn qyzyqty ötu üşın demeuşıler tartyp aqşa tıgetınbız. Bırneşe turdan tūratyn oiynda student jastar, joǧarǧy synyp oquşylary, memlekettık mekeme qyzmetkerlerı qatysyp baqtaryn synaityn. Jeŋgender kädıgımgıdei aqşalai jülde aluşy edı. Tıptı, közı aşyq oqu oryndarynyŋ basşylary osy oiynda jeŋımpaz bolǧan mektep oquşylaryna arnaiy grant bölıp, oquǧa qabyldaǧan kezderı de boldy. Oiynnyŋ tartymdy bolǧanynan ba, oblys audandaryna deiın, tıptı körşıles Pavlodar oblysyna şeiın qanat jaidy. Aqyn Quanyş Maqsūtov kezdeskende «Erlan, senıŋ būl oiynyŋ Resei telearnasynyŋ «Chto, gde, kogda» oiynan forma jaǧynan ūtylǧanymen mazmūn jaǧynan basyp ozdy» deuşı edı. Būdan basqa ortalyqta «Azamat» jas saiasatkerler kluby boldy. Ony qazırgı beldı jurnalist Besboǧda Altai basqarsa, «Dılmar» jas jurnalister klubyn belgılı jurnalist Tölen Tıleubai jetekşılık ettı. «Şynar» qyzdar klubyn Guljaina Nūrmaǧanbetova, Qalima atty qaryndastarymyz jürgızdı. Keiın būl qyz-jıgıtter universitetterın bıtırgen kezde oryndary jaŋa ızbasarlarmen tolyǧyp otyrdy. Osylaişa oblystyq, qalalyq deŋgeide ıs şaralar ūiymdastyryp, Alaşorda ardagerlerıne, elımızdıŋ basqa da qoǧam, öner qairatkerlerıne arnalǧan türdı jiyndar, poeziia men muzyka keşterın ötkızetınbız. Keiın būl ortalyqqa saiasatkerler köz tıge bastady. Tıptı ülken opozisiialyq partiianyŋ bır kösemı ökılderı arqyly kelıssöz jürgızıp, köp qarjymen satyp almaqşy bolyp ta kördı. Bilık ainalasynda jürgen partiialardyŋ ışınen de «qūda tüskenı» bar. Bıraq «Saiasattan alys jürgennıŋ özı saiasat» dep Şandor Petefi aitpaqşy, ortalyqtyŋ töraǧasy retınde özım ondai kelısımderge barmadym. Keiın belgısız sebeptermen bızdıŋ ısımızge türlı tosqauyldar qoiyla bastady. Ortalyq Jaiyq Bektūrov atyndaǧy oblystyq jasöspırımder kıtaphanasynyŋ ışınde bolatyn. Kıtaphana direktory G Bekbalaqova Mäskeude oqyǧan öte mädeniettı kısı edı. Ol kısıge oblystyŋ mädeniet şeneunıkterı E. Töleutaidy ortalyqtan ketıru turaly şart qoidy. Ylǧi joǧarydan nūsqau alǧan ol kısı jūmysqa jylarman bolyp keletın. Mäsele şielenıstı sipat alǧan soŋ, özım qūrǧan ortalyqtan ketuge şeşım qabyldadym. Söitıp 2001 jyly respublikalyq «Altyn Orda» gazetınıŋ bas redaktory, aqyn, kösemsöz şeberı Meiırhan Aqdäuletov aǧamnyŋ şaqyruymen Aqtöbege kettım. 2003 jyly oblys äkımı Kamaltin Mūhamedjanovtyŋ qoldauymen, qamqorşy aǧam, aqyn Serık Aqsūŋqarūlynyŋ aralasuymen sol kezdegı oblystyq telearnanyŋ basşysy Äbdıjappar Äbdäkımov aǧam menı jurnalistık qyzmetke şaqyrdy. Sol tūstaǧy oblys äkımı K. Mūhamedjanov halyqşyl, qarapaiym, el üşın köptegen baiandy eŋbekter ıstei bılgen jūrtqa jaily jaqsy äkım boldy. Köşede ketıp bara jatsam kölıgımen toqtap, menen Qaraǧandy jastarynyŋ mäselesı jönınde sūraityn, oblystyŋ kei ruhani mäselerı jönınde de pıkır bölısu üşın qabyldauyna da şaqyrdy. Jurnalistık synǧa da könterılı boldy. Keide efir arqyly synap jatqanymyzda qyŋq demeitın. Būl kısı äkım bolyp tūrǧan kezde Qaraǧandyda salystyrmaly türde aitar bolsaq, bırşama deŋgeide demokratiia, jariialyq boldy. Men ol kezde oblystyq telearnadan «Ūly dala şejıresı», «İslam taǧlymy», «Yrym syrlary», «Jansarai» atty habarlar daiyndap, tıkelei efirde «ÜT» atty avtorlyq baǧdarlamalar jürgızdım. Keiın oblys basşylary ekı ret auysty. Jaŋa basşylyqtar öŋır ziialylaryna, onyŋ ışınde qazaqtyŋ talantty jastaryna ışterı jylyǧan joq. Qaita olardyŋ jandaişaptary soŋymyzǧa şyraq alyp tüstı. QarMU bızdıŋ būrynnan süienışımız edı. Äuelı quǧyn sol jaqtan bastaldy. Universitet qabyrǧasynan BOTA ortalyǧynan bırge kele jatqan jurnalist ūstazdar Martbek Toqmyrza men Meiramhan Jäpek alastatyldy. Ūstazdaryn qorǧap studentter ereuılge şyqty. Sol kezdegı «Nachnem s Ponedelnika» gazetınıŋ bas redaktory Didar Amantaidyŋ bızdıŋ jazǧan maqalalarymyzdyŋ üzdıksız jariialanuyna mümkındık bergenınıŋ arqasynda universitet basşylyǧy keşırım sūrap, Martbek pen Meiramhandy qaita jūmysqa aldy. Bıraq, köp ūzamai, «ÜT» habarynyŋ tūraqty ekspertı abaitanuşy Omar Jälel quǧyndalyp, Astana asuǧa mäjbür boldy. Osydan keiın kezek maǧan keldı. Būl jolda olar televidenie direktory B Düisetaevtyŋ şolaq belsendılıgın paidalanyp otyrdy. Keiın joǧarǧy jaqqa şyǧyp, pärmen alǧandar aqyry «ÜT» baǧdarlamasyn japqyzyp tyndy. Maidannyŋ ekınşı kezeŋı 2009 jyly bastaldy. Būl kezde efirde menıŋ «Oibezben» atty avtorlyq baǧdarlamam jürıp jatqan-dy. Taǧy da sol atyşuly Düisetaev būl baǧdarlamamen jabu üşın neşe türlı qūityrqy äreketterge bardy. Būl maidan, B. Düisetaev degen telearna basşysynyŋ halqymyzdyŋ aiauly jazuşysy Mūhtar Maǧauindı disident dep, tūŋǧyş ǧaryşkerımız, halqymyzdyŋ qaharman ūly Toqtar Äubäkırovty oppozisioner dep, olar turaly jasalǧan şaǧyn siujetterdı efirge şyǧaruǧa tyiym salǧany üşın jäne «dombyra degen eskılıktıŋ qaldyǧy, ony nasihattauǧa bolmaidy» dep, masqara mälımdeme jasap, «Jansarai» baǧdarlamasyn japqyzyp tastaǧan sol Düisetaevtyŋ dülei äreketterınen soŋ, şielenıse tüstı. Aqyry Düisetaevtyŋ tılegı aiaq astynan qabyl boldy. Būnyŋ aiaǧy 2010 jylǧy Qaraǧandy jurnalistikasynyŋ tarihyndaǧy qazaq tıldı jurnalisterdı jappai quǧyndaudyŋ eŋ ırı soraqy oqiǧasyna jalǧasty. Öz basym, menıŋ janymdaǧy jas jurnalister qauymy osy nauqannyŋ qūrbandyǧyna şalyndy. Būnyŋ barlyǧy respublikalyq BAQ jazyldy. Közı qaraqty qauym būl jönınde habardar. Söitıp jiyrma jyl boiy Qaraǧandy öŋırındegı ruhani-mädeni maidandaǧy küresımız osylaişa baiansyz aiaqtaldy. Kezınde «KarLagtyŋ» otany bolǧan Qaraǧandy öŋırın otarşyldyq dertınen aryltamyz, otarşyldyq, reseişıldık sana etınen ötıp, süiegıne jetken būqara jūrttyŋ sanasyn säulelendıremız degen maqsattarymyz köz aldymyzda küirep tüstı. Qaraǧandynyŋ köz aldymyzda ūlttyq qūndylyqtardy qaita ögeisi bastaǧanyn, qazaqtyŋ qaitadan orysşa söilei bastaǧanyn, barlyq salada ūlttyq sanasy bar azamattardyŋ şettetılıp, olardyŋ ornyna ne orys emes, ne qazaq emes, öŋşeŋ qūlqynnyŋ qūldary qaptai bastaǧanyn közımızben körgen soŋ, ne şara! Osyndaida būlaryŋ ne deitın aldymyzda aǧamyz bolmaǧany, eldıŋ sözın söileitın bır estiiar aqsaqaldyŋ qalmaǧany bızdı tüŋıldırıp jıberdı. Eldık dästürınen aiyrylǧan jūrttyŋ kısılıgı ketıp qalady eken. Myna parodoksqa qaraŋyz: Täuelsızdık alǧanymyzǧa jiyrma jyl bolyp qalsa da, Qaraǧandy şeneunıkterı, äkım qaralary älı künge deiın ūltşyldyqpen küresıp, el erteŋı alaŋdatatyn ärbır estı azamattyŋ, oily jastyŋ adymyn tūsap, «etekbastylyq» jasaudan tanar emes. Sondai künderde auruy äbden asqynǧan Martbek Toqmyrza dosym qaitys boldy. Martbektı şetelde emdetıp, ömırın saqtap qalamyz degen oiymyz ıske aspady. Oblysymyzdyŋ sol kezdegı äkımı, qazaqtyŋ bailyǧyn soryp, milliarder atanyp jatqan ölkemızdegı alpauyt kompaniialardyŋ basşylary bızdıŋ respublikalyq basylymdar arqyly kömek sūrap jazǧan hattarymyzǧa mūryndaryn şüiıre qarady. Osylaişa Martbekten aiyryldyq. Qaraǧandydaǧy soŋǧy on jyl ışındegı bolǧan osy oqiǧalardy bolaşaqta bır eŋbegıme arqau etu oiymda bar. Keleşek ūrpaq özınıŋ bolaşaǧyna, tılıne, önerı men mädenietıne qarsy bolǧan, osy jolda äldekımdermen ymyralasyp, öz ūltyna satqyndyq ıstegen, halyqtyŋ talantty ūldary men qyzdaryna qiianat jasaǧandardy bıluı kerek. Täŋır jazsa, olardyŋ atyn atap, tüsın tüstep qaǧaz ben tasqa öşpestei etıp basyp ketermız. Jetı atasyna deiın, tüp-tūqiianyna deiın babalarynyŋ jasaǧan teksızdıgıne ūrpaqtary ömır baqi qorlanyp, ūialyp ötsın. Äitpese, būlardyŋ özınde ūiat joq qoi.
– Almaty sızdı qalai qabyldap jatyr?
– Almatyǧa keluıme qazaqtyŋ körnektı qalamgerı Didar Amantai sebep boldy. Jaǧdaidyŋ barlyǧyn körıp otyrǧan ol: «Ereke, büite berse, senı myna Qaqabailar öltırıp tastap jürer, Almatyǧa kel, şyǧarmaşylyǧyŋmen ainalys» dedı. Qiyn-qystau künderı basyma ıs tüskende qol ūşyn bergen Didar dosyma öle-ölgenşe rizamyn. Kezınde Maraltai aqyn ömırden tüŋılgende, onyŋ keudesınde ümıt otyn oiatqan osy Didar edı.
Men mūnda özıme, şyǧarmaşylyǧyma tynyştyq ızdep keldım. Kökeide köptegen oilar bar. Äzırşe, myna kışkentai bölmemde jūmystan kelgen soŋ, tünnıŋ bır uaǧyna deiın jazu jazyp, jūmys ısteimın. Janymda jan joldasym — dombyram ǧana bar. Keide şer qysyp, tün ortasy bolsa da Ükılı Ybyrai, Jaiau Mūsa, Baluan Şolaq, Mädi änderın aityp, jalǧyzdan jalǧyz otyryp küŋırenemın. Köbınese:
Nesıbemdı jazypty menıŋ tüzden,
Küder üzıp qoiypty el-jūrt bızden.
Oqta-tekte qairan el eske tüsse,
Şymyrlap jas şyǧady ekı közden – dep İmanjüsıptıŋ änın aityp aruaqtanamyn… Sosyn qaita qaǧazǧa üŋılemın.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Erǧali Baqaş
