Ertede qazaq özınıŋ ūlttyq mädenietın, ädebietın, önerın asa qasterlep, közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap otyrdy. Keŋınen taraǧan «Edıge», «Qarasai-Qazi», «Qobylandy», «Alpamys», «Qyrymnyŋ qyryq batyry», «Er Tarǧyn» jäne basqa da qissa-dastandardy, ertegı, aŋyzdardy auyzekı jattap, sauyqşyl, önerpaz ata-babalarymyz toi-dumandarda, aitys-tartystarda halqyna qyzmet jasaǧan.
Tarihqa jügınsek, Syr öŋırınıŋ bır şetı Aral teŋızı aimaǧynan «Jüzden jüirık, myŋnan tūlpar» talai-talai tereŋ oişyl, dılmar, şeşender, jeztaŋdai änşı, sal-serıler, küişıler, jyraular köp şyqqan. Aitalyq, Espembet, Molda Bäiım, Nūrtuǧan, Sūltan, Qarasaqal Erımbet, Nūrmaǧambet Qoşanūly, Qūljan Kelımberdıūly, Smaǧūl İsaūly syndy aqyn ata-babalarymyzdyŋ asyl mūralary halyqtyŋ ruhani när alatyn şejırelerıne ainalǧan. Bügıngı keiıpkerımız – jyrau Rysbek Äşımov osy önerge jasynan aralasqan, el ışınde «Araldyŋ Qara jorǧasy» atanǧan Qyzylorda oblysy, Aral-Qazaly öŋırınde qalyptasqan Nūrtuǧan şaiyr jyraulyq mektebınıŋ ökılı, nasihattauşysy. 1986 jyly japon zertteuşısı Minoru Morito myrzanyŋ KSRO halyqtary folkloryna arnaǧan üş lazerlık diskısınıŋ bırıne dausy jazyldy. 1990 jyly BŪŪ janyndaǧy «IýNESKO» ūiymynyŋ şeşımımen «Altyn tabaqqa» (Zolotoi disk) Almas Almatov, Şamşat Tölepovalarmen bırge dausy jazylǧan qazaqstandyq üş jyraudyŋ bırı. 1993 jyly Sankt Peterburgte, 1994 jyly Saha elınde, 1996 jyly Almatyda ötken LORD halyqaralyq ǧylymi-öner konferensiialarynda talai ret joǧary därejede öner körsetıp, tyŋdauşylaryn taŋ qaldyrǧan. Bügınde Aral audandyq muzeiınde qyzmet atqaryp jürgen qarapaiym tūrǧyn. Sätı tüsıp, aǧamyzdy äŋgımege tartyp, jyraulyq önerdıŋ bügıngı hal-ahualy turaly sūraǧan edık.
– Rysbek aǧa, kım-kımnen de esıterımız jyraulyq öner – ekınıŋ bırı ūstana bermeitın auyr jol. Sol auyrlyqty mynadai almaǧaiyp zamanda alyp jüru qalai tiıp jatyr?
– Jyraulyq – qanymyzǧa sıŋgen qasiettı öner. Asqanǧa tosqau boldy, tosylǧanǧa demeu berdı. Ony töl tarihymyzdan, ruhani älemımızden eş uaqytta bölıp tastai almaimyz. Bala künımızden aǧa buyn jyrau-termeşılerdıŋ önerın tamaşalap, olardy tyŋdap östık. Eseie kele tälım aldyq. Ūstazdarym marqūm Qappar Jarmaǧambetov, Äbılhan Mahanovtar edı. Äsırese, Äbılhan aǧamyz bala künımnen osy önerge baulyp, talai sahnalarǧa şyǧardy, bolaşaqqa qanat bıtırdı. Sonan berı osy önermen barar jerımızge baryp, nanymyzdy tauyp, şyǧar şyŋymyzǧa şyǧyp otyrmyz. Qai öner de oŋai emes. Al jyraulyq dästürge keletın bolsaq, onda bütın bır qazaq halqynyŋ tarihy, ruhy, salt-dästürı, fälsafasy, ömırlık tūjyrymdary t.b. bar qasietterı jatyr, sonysymen qūndy. Halqymyzdyŋ asyl mūrasy, kie qonǧan qymbat jädıgerımızdı şamamyzşa nasihattap, osy öner jolyndaǧy basqa da maitalmandarmen bırıgıp, jyr-terme keşterın ötkızıp tūramyz. Bıraq, halyqtyŋ qyzyǧuşylyǧy az. Qynjylatynymyz, kezınde toi-tomalaq, dumandar bolǧanda jyraular öner körsetıp, kezek-kezegımen taŋǧa deiın jyr aitqan, osylai el mereiın kötergen. Är toidyŋ därejesı sol toiǧa baratyn jyraudyŋ deŋgeiımen ölşengen. El aǧasy bolǧan, jasy ūlǧaiǧan, ülken jyrau kelse, ol auylǧa bükıl qazaq jinalyp, toidyŋ auqymdy, keŋ kölemde ötıletını sezılgen. Qazır sol dästürdıŋ tony terıs ainalyp ketkendei. Bügınde jyrau emes, qandai estradalyq änşı keledı, merekenıŋ de därejesı soǧan sai bolady. Arnaiy dästürlı än-jyr keşterınde bolmasa, qoǧamda bızge, jyraularǧa degen qūrmet azaiyp kettı. Halyq köbınese jeŋıl, sekeŋdegen estradalyq änderge nazar audaryp, sanasyn ulaǧan şeteldıŋ dauylpazdai düŋk-düŋk etken äuenınıŋ qūly bop barady. Ony qoia bersek, äzılımen eldı küldıremız dep talai jastarymyz arzan külkıge, tereŋıne üŋılmei jeŋıltek oiǧa berılıp jatyr. Qaitpek kerek, önerdıŋ oty öşpesın dep sol körşı-kölem, aǧaiyn-tuystyŋ arasynda aityp jürmız. Bylai el aralap, salt boiynşa basqa aimaqtarǧa baryp öner körsetu – däl bügıngı künı bızge arman ǧana. Jetpıs jyl dınımız ben dılımızden aiyrdy degen KSRO-nyŋ kezınde mūndai küi keşpegen edık. Bızdı aparyp-äkelıp, jaǧdaiymyzdy jasap, qoldau bıldıretın ökımet joq, onyŋ üstıne bızdı tyŋdaǧysy kep otyrǧan el de joq. Halı naşar, nanyn äreŋ tauyp jep otyrǧan elge nemızdı aitamyz? Otbasynyŋ jaǧdaiyn oilap, basy qatyp jürgender senıŋ jyryŋdy qaitsın?! Qaryn toisa, köŋıl jailansa, sonda baryp jūrt sauyq ızdeidı, köŋıl köteredı, jyr tyŋdaidy.
– Dästürlı än-jyrymyzdyŋ qazırgı taŋda nasihaty qai deŋgeide?
– Adam künıne ekı-üş ret tamaqtanbasa, qarny aşady ǧoi, sol sekıldı jyrdy da ärdaiym tyŋdap, ruhani azyqtanyp otyru kerek. Sebebı, jyrda joǧaryda aitqandai halqymyzdyŋ bar bolmysy körınıs tapqan. Eger jyr-termenı qazaq ylǧi tyŋdap otyrsa, qanyna sıŋıp, ruhani baiidy. Al, jylyna bır-ekı konsert berıp, sonymen şektelıp qalsaq, onda jaǧdai basqa, kerısınşe, sanadan öşe bastaidy, tüsınık joiylady. Bügınde ne köp – änşı köp. Keibıreulerı osy jyraular şyǧarmalaryn jaŋa ülgıde estradamen oryndap jür. Köŋılge jaǧymdy bop, närın ketırmei jatsa, qoldaimyz, ol da dūrys şyǧar. Bıraq, aitqannyŋ jönı osy eken dep daŋǧyrlatyp, qadırın ketırıp jatsa, ärine, oǧan qarsymyz. Aita ketetın bır närse, kezındegı jyrau ata babalarymyz tegın adam bolmaǧan. Moldadan hat tanyp, keruenge ılesıp, el aralap, mūsylmanşa sauatty bolǧan. Dın islamnyŋ elge jaqsy taraluyna zor yqpal etken. Tolǧaulary arqyly Qūrandy täfsırlegen. Mysaly, Qarasaqal Erımbettıŋ (Erımbet Köldeibekūly) şyǧarmalaryn qaraŋyz. Maǧynasy sondai kürdelı, ekı üş qaitara oqymai tüsıne almaisyz. Arab parsy sözderı mol qoldanylǧan, şyǧarmaşylyǧynyŋ köbı derlık mūsylmanşyldyqqa, Qūran aiattaryna arnalǧan. Tolǧaularyn aityp, ne tyŋdap otyryp-aq bırşama mūsylmanşa sauat aşuǧa da bolatyndai. Erımbet qadim jolyn tūtynǧan täfsırşıl şaiyr. Ol özınıŋ tolǧau, dastan, qissalary arqyly Qūran Kärim aiattary men paiǧambar hadisterın tarihtap, maǧynasyn tüsındırıp, taratyp-tarmaqtap, ony ünemı ūlttyq ūǧymǧa sai ūlaǧattap otyrǧan. Al endı, sol Erımbettı bılesıŋ be dep sūraşy bıreuden, arnaiy oqyǧan ne osy önerdegı jan bolmasa, bärı bırdei tūşymdy jauap bermeidı. Tıpten, baiaǧysyn qoiyp, bügıngı küngı jyraulardy sūrasaŋyz da jarytyp eşteŋe aita almaidy. Mynau naǧyz tökpe termenıŋ maiyn tamyzyp jürgen, Nauryzbek jyraudyŋ töl şäkırtı Öserbai jyrau, kielı Maŋǧystaudy sol Ösekeŋmen bırge dürkıretıp jatqan Ūzaqbai, Jetkızgen jyraular, keiıngı Ädılbek, Amanqostar, myna bızdıŋ Syr men Aral-Qazalynyŋ düldılderı marqūm Bekūzaq, qazırgı ınısı Aibek Täŋırbergenovter, marqūm Sūraǧan jyrau, taza kömeimen aitatyn Almas Almatovtyŋ janyndaǧy Jienbai, Särsenbai jyrau, Nartai mektepterınıŋ qanşama ökılderı, bärı-bärı öz ainalasyna ǧana tanymal, olardyŋ eşkım halın sūrap, jaǧdaiyn jasap jatqan joq.
– Özıŋızdıŋ daiyndap jatqan töl şäkırtıŋız bar ma? Otbasyŋyzda jiı jyr aitasyz ba?
– Otbasymda özım de, ūlym da jiı aitamyz. Bız qazaq yrymşylmyz ǧoi. Men de yrymdap bır ūlymdy Nūrtuǧan dep atadym. Äzırge el aldyna şyǧyp jürgen joq. Būiyrtsa, alar asuy älı alda, tomaǧasy sypyrylǧaly jür. Manaǧy aitqanymdai, qoldan kelgenşe şaqyrǧan jerlerde dombyramdy da aparyp, aityp jürmız. Sondai jerlerde balamdy da aitqyzamyn, eldıŋ batasyn alyp jür. Jalpy, Nūrtuǧan jyr mektebı dep üiırme de aştym. Köbısı eseiıp, alǧan sabaǧymen el arasyna sıŋıp kettı. Keibıreulerı jaryqqa şyǧyp ta jatyr. Solardyŋ bırı – Astanadaǧy Elmūra Jaŋabergenova. Därıs alyp, maşyqtanyp jatqan talai şäkırtterım bar. Al, özımnıŋ töl şäkırtım retınde balamdy daiyndap jatyrmyn. Aitpaǧym, är qazaq elıne, ūltyna özınşe qyzmet etse, bastysy sol emes pe?! Ükımetten kömek kütıp otyra bergenşe, özı de bırdeŋege talaptanǧany dūrys qoi. Äiteuır, qazaq qazaqtyǧyn joǧaltpasa, önerımız de, jyrymyz da joǧalmaidy dep senem. Menıŋ bılerım, tübınde qazaq qazaqşa söileidı, baqşa-mūratyna jetedı. Käne, osyǧan qol jaiyp, bata qylaiyq. Äumin!
- Äumin, aǧa, äŋgımeŋızge rahmet!
Ūly dalanyŋ airyqşa talanttary el basyna kün tuǧanda Abylaiǧa aqylşy bolyp, arnasynan asqan Tūrsyn handy ötkır tılımen jolǧa qoiǧan, Kene hannyŋ aibaryn tolǧauyna arqau etıp, aştyq pen zobalaŋǧa tap kelgen soǧys jyldarynda «Leningradtyq örenım» dep, öşken eldıŋ ruhyn qaita tületken edı ǧoi! Altyn bastary ardaqtalyp jürdı emes pe sonda el ışınde?! Bodandyqtan azat bolyp, öz aldyna el bolǧan keremet zamanda nege tarihymyzdy qaita tırıltpeske, nege qiqulatyp, arqany qozdyrǧan qūdırettı önerdı ūlyqtamasqa, ūrpaǧymyzdy nege ūttyq närmen käusaryn qandyrmasqa? Oilanaiyqşy, aǧaiyn.
Erbol AMANGELDIŪLY
