«Qara jorǧa» biıne kımder köz alartuda?

Berık Sūltanovtyŋ «Şyndyq» portalyna jariialanǧan «Qara jorǧa» — qazaqqa qasıret» maqalasy bırden eleŋ etkızdı. Aidyŋ, künnıŋ amanynda «Qara jorǧa» biındei asyl mūramyzdy jerden alyp, jerge salǧan maqala mazmūny qanyŋyzdy qaradai qainatady.

«Qara jorǧa» babalarymyzdan qalǧan jädıger emes. Ūrpaǧyna bidı mūra qylatyndai, babalaryma ne körınıptı? Sonda ūrpaǧyna ösiet eter dünielerı bolmaǧany ma?» — dep kösıledı avtor. Qyrandai qalqyp, tolqyndai terbelıp, jorǧadai taipalyp, bilenetın «Qara jorǧa» qazaqtyŋ bükıl bolmysyn köz aldyŋyzǧa äkeledı. Bidıŋ ön boiynda örlık, erlık, sūlulyq, syrbazdyq, asqaqtyq, biıktık jatyr. Ol — sondyqtan da qazaq biınıŋ, tıptı qazaq mädenietınıŋ brendı boluǧa tatityn qūndy dünie. Endeşe, ūlttyq biı­mız babalardan qalmaǧanda, aspannan salbyrap tüse qalyp pa? Būdan ärı ol qazaqta «Qara jor­ǧanyŋ» bolmaǧanyna közben körgendei-aq kepıldık bere kelıp, «Adamzattyŋ baqytty ömır süruı üşın tüsırılgen Qūran-Kärımde Alla taǧala: «Zinaǧa jolamaŋdar!..» — deidı. Zina jasau bylai tūrsyn, sol jolǧa alyp baratyn bükıl jolǧa jolamauymyzdy Alla bızge būiyryp tūr. Al «Qara jorǧa» — zinaǧa alyp baratyn joldardyŋ bıregeiı. Sebebı, bi barysynda qyz ben jıgıttıŋ bır-bırıne öte jaqyn bolatyny dausyz. Qyzdyŋ tal şybyqtai būralǧanyn, jyly külkısın, oinaqtaǧan közın körgen kez kelgen erge şaitannyŋ jaman oi salatyny aidan anyq. Ol oidyŋ qan­dai ekenı barlyǧymyzǧa aian! Älem­der­dıŋ Rabbysy bolǧan Alla zinaǧa ty­iym salsa, bız Allaǧa qarsy şyǧyp, bıreu­lerdıŋ: «Qoi dese de qoimaŋ-dar!» — degen sözın basşylyqqa aluymyz kerek pe?» — dep dalaǧa laǧady.

Qūdai-au, Äulieaǧaşty örtedı, sä­lem saluǧa bolmaidy dep, kelın men ata-enenıŋ arasyna jık saldy, ärtürlı terrorlyq äreketterge bardy, endı kelıp atadan mūraǧa qalǧan «Qara jor­ǧaǧa» auyz salǧany ma äsıredınşıl­derdıŋ? Eŋ soraqysy — mūndai tüsınık­tegılerdıŋ jyldan-jylǧa artyp kele jatqany.

 Oǧan dälel — Berık Sūlta­novtyŋ jeke blogynda qaita jariia­lanǧan älgı maqalany terısteudıŋ ornyna, qoştauşylar köbırek töbe kör­setıptı. «Bidı eŋ alǧaş jyndar şyǧar­ǧan. Jyndardan adamdar üirengen. Baqsy, şamandardyŋ jyn şaqyrǧan kezde esten aiyrylyp, selkıldep bilei­tınderı sondyqtan. Keibır dın ǧūlamalarynyŋ pıkırınşe, bi bilegen adamdy jyn sılkılep tūrady», — dep pıkır bıldıredı Quanyş esımdı oqyrman. Baqsynyŋ ızgılık üşın küresıp, emdık, ruhani ūstazdyq qyzmetter atqarǧanyn Keŋes ükımetı saldarynan ūmyta bas­taǧynyn bügıngı jastar qaidan bılsın. Keŋes ükımetı paidalanǧan ruhani otarlau saiasaty dıni aǧymdar arqyly jalǧasyn tabady dep kım oilaǧan. «Būl bi — qazaqty qūrtqysy kele­tınderge taptyrmaityn dünie. Qazaq «Qara jorǧany» bilese, altyn uaqyt­taryn bosqa ötkızedı, boidaq jıgıtter özderıne auru tabady. Söitıp, bılımge degen qūştarlyq azaiady. Tastandy balalar köbeiıp, jasandy tüsık jasatu artady», — dep bır tüiıptı jurnalist Berık Sūltanov.

Keibır şipajailar men emhanalar «Qara jorǧanyŋ» densaulyqqa myŋ da bır em ekenın tüsınıp, sauyqtyru ädısı retınde paidalana bastaǧany köpke mälım. «Qara jorǧa» — 13288 adamnyŋ bileuımen Ginnester kıtabyna jazyl­ǧan, Qytaidaǧy Şyŋjaŋ ölkesınde oquşylar dene şynyqtyratyn bige ainalǧan, Germaniiadaǧy qazaqtardyŋ ūlttyq erekşelıgıne balanǧan, qala berdı, sauyq-dumannyŋ sänıne ainal­ǧan qazaq biı. Bügınde osy «Qara jorǧa» biın küllı Qazaqstan halqy toi-duman körıgıne ainaldyrdy.

Mūndai ūlttyq önerımızdı «bılımge qūştarlyqty joiady», «jasandy tüsık artady» dep qara küie jaǧu dıni körsoqyr bolmasa, sanaly adam aitatyn söz be? Aitpaqşy, bırınen-bırı maqala köşırıp basyp, bır-bırıne sılteme jasap, «jarnamalaǧan» «Uaǧyz», «Şyn­dyq», «Namys», «Asyl ar­na», «Dın islam», «Mälımetter» tä­rız­dı saittardyŋ qai-qaisysynan da qazaqqa qarsy, ūlttyq müddemızge qai­şy ideialardy tabuǧa bolady. Oǧan taǧy «azamattyq jurnalistikany» jeleu etıp kün saiyn tolyǧyp jatqan Berık Sūltanovtyŋ blogy tä­rızdı internettegı jelılerdı qo­syŋyz. Jastar, negızınen, internetpen jūmys jasaityndyqtan, missionerler dıni ekspansiialaudy osy baǧytta jūmyl­dyrǧandy jön dep tapqanǧa ūqsaidy. Blogşy bolamyn dep boq­şaǧa ainalyp bara jatqan jastardy körıp jürmız. Qazaq ruhaniiatyn tüp-tamy­rymen joiu­dy maqsat tūtqan äsıredınşılderdıŋ internettegı bassyzdyq­taryna tosqa­uyl qoiu kerek. Dıni aǧymdar özderıne berılgen barlyq mümkındıktı asyra paidalanyp jatyr. Al bız missionerlerden qor­ǧa­nudyŋ qamyn oiladyq pa? Äi, qaidam…

QİLY QİSYN

Duman ANAŞ, «Almaty Aqşamy» gazetınıŋ qyzmetkerı:

Dıni fanatizmnıŋ däs­tür­ge qol saluy — qauıp­tı tendensiia. Öz basym, qazaqta «Orteke», «Buyn» siiaqty bilerdıŋ bolǧanyn etno­graftardyŋ auzynan estıgenım bar. «Qara jorǧa» osy bilermen ündes. Onyŋ üstıne, ūltymyzdyŋ sal-serıler syndy ülken muzy­kalyq instituty boldy. Olar­dyŋ dauysy Kökşenıŋ şyŋdary­nan ary asyp şyrqalǧanda, albyrt jastyŋ bärı oily keiıpte bas şūlǧyp, tyŋdap otyrdy dei alasyz ba?.. Iаǧni är ūrpaqtyŋ öz jasy bar, öz jasamysy bar. Jas qai kezde de jastyǧyn ısteidı. Onyŋ tūla boiynda jaratylystyŋ zaŋdylyǧy bar. Eger būl zaŋdylyqqa moiyn­sūn­basaq, onda bız köbeimes edık. Kö­bei­mesek, el bolmas edık. Son­dyq­tan «Qara jorǧa» biın zinaqor­lyq­qa aparady degen — jaŋsaq ūǧym. Būl — qazırgı «adasqaq» aǧymdardyŋ yŋ­ǧai­yna qarai ılkımdeu üşın ja­zyl­ǧan, öte qarau niettegı jazba. Qazır adamdardyŋ özın-özı tappai, qūnarly dünienıŋ közın bılmei, estu, köru daǧdysy boiynşa ǧana el-jūrt ışındegı osyndai jekelegen jandardyŋ sözıne qūlaq asuy baiqa­lady. Öte qauıptı tendensiia. Älihan Bökeihanov turaly Qoşke Kemeŋ­gerūly: «Ol öz serıkterın tatardyŋ dıni fanatizmınen qūtqara bıldı», — dep aitady. Bızde HH ǧasyr basynda islamnyŋ auqymynda tatar fana­tizmı bolsa, qazır HHI ǧasyrda būl fanatizmnıŋ esebıne jetuden qal­dyq. Jäne onyŋ saltymyzǧa, dästü­rımızge qol sala bastaǧany qorqy­nyşty. Jastardy sanany ulaityn älgındei äreketterden qorǧai bıluı­mız kerek.

Aigül BOLATHANQYZY, jurnalist:

Bır qynjyltarlyq när­se — dındı halyqtyŋ däs­türı men saltynan joǧary qoiyp jürgenımız. «Mū­syl­man bolu üşın aldymen arab bolu kerek» degen tüsınıktıŋ qa­zaq jastarynyŋ arasyna den­degenı sonşa, jastarymyz qa­zaqtyq qalpynan ajyrai bastady. Ony künde körıp te jürmız. Tıptı sol hidjab kiıp jürgen qa­raközderımızdıŋ özı ekıge bölınıp alǧan ba dersıŋ. Olai deitınım — bıreu­lerı türlı tüstı aşyq matadan tıgılgen kiımder kise, endı bıreulerı tek qara tüstı kiım kiınedı. Būl endı — öz aldyna bölek taqyryp. Keibır dındarlarymyz «Allaǧa se­rık qosu» dep, kelın sälemıne qar­sy­lyq tanytqany bylai tūrsyn, qa­siet­tı dombyramyzǧa, ūlttyq öne­rımızge «köz alarta» bastady. Olar­dyŋ tüsınıgınşe, dombyra — şaitan­nyŋ aspaby, qazaqta öner bolma­ǧan. Qazaq tek bes uaqyt namazdan bas kötermegen eken… Osyndai közqaras endı «Qara jorǧaǧa» da kelıp jettı. Sonda qalai, «Qara jorǧany» bilegender­dıŋ barlyǧy tastandy balalardyŋ köbeiuıne sebep pe eken? Älde olar taŋnyŋ atysy, künnıŋ batysy bi bileuden qoldary timeidı dep oilai ma? Meilı, «Qara jorǧany» qoialyq, «Qyz quuymyz» şe? Jüirık atqa mıngen şabandoz jıgıttıŋ quyp jetıp qyz betınen süietının ne dei­mız sonda? Demek, būl kısılerdıŋ tüsınıgınşe, olar da, keşırıŋızder, jasandy tüsıktıŋ köbeiuıne jol beretınder ǧoi. Sol sebeptı ait­qymyz kelgen närsenı adamǧa oi salatyndai qisynǧa süienıp aitsaq eken.

Mädi Kerımsal.

«Obşestvennaia pozisiia»

(proekt «DAT» № 43 (80) 01 jeltoqsan  2010 jyl.