Keide elınıŋ erteŋın oilap, qūlşynyp jürgen azamattarǧa qarap, boiyŋda äldebır maqtanyş sezımı ūialaidy. Būl – qazaǧym dep jüregı lüpıldegen ärbır jannyŋ kökeiındegı tılek. Osy oraida Qazaqstan Jastar odaǧy syilyǧynyŋ laureaty, akter, telejürgızuşı Azamat Satybaldy: «Nege älsızbız, qorqaqtaumyz? Babalarymyzdyŋ ısın jalǧastyrar myna bızder emespız be!?» – deidı. «Särsenbılık sūhbatta» aitqan oi elegıne qarap, sızdıŋ de: «Äi, azamat!» – derıŋız sözsız…
– Äŋgımemızdıŋ älqicsasyn eŋ jaqyn adamyŋyzdan – jaryŋyz, «Tarlan» syilyǧynyŋ iegerı, aktrisa Nazgül Qarabalinadan bastasaŋyz… Nazgüldıŋ qandai qasietın joǧary baǧalaisyz?
– Ärine, kırşıksız taza adam bolmaidy. Öitkenı bärımız perışte emes, pendemız. Al Nazgüldıŋ adaldyq qasietın, er mınezdılıgın joǧary baǧalaimyn. Ol ūnamasa da, ömır süru üşın, dıttegen maqsatyna jetu jolynda «köke» dep, jaǧalasyp jüretınderdıŋ qatarynan emes. Jaqtyrmaityn adamnyŋ janynda jürıp, özın aldaǧysy kelmeidı. Demek, bıreudıŋ aldynda ötırık külıp «oinamaidy», sondyqtan onyŋ adamǧa degen realistık közqarasy ūnaidy.
– Qalai oilaisyz, äielıŋız sızdı maqtan tūta ma, älde sız äielıŋızdı maqtan tūtasyz ba?
– Jalpy, men äielımdı maqtap, äielın maqtan tūtatyn er jıgıtterdıŋ qatarynan emespın. Äiel, ol – äiel. Menıŋ qabyrǧamnan jaralǧan. Äiel – menıŋ joǧymdy toltyryp, baryma «täube» dep otyratyn adam. Ony alǧa salyp, äielımnıŋ atymen ataq şyǧarǧym kelmeidı. Men üşın äiel – jan jarym, balamnyŋ anasy. Sondyqtan būl ömırde äiel küieuın maqtan tūtuy kerek dep oilaimyn.
– Endeşe, «erkek myqty bolǧanymen – osal, äiel näzık jaratylǧanymen – myqty» keletının qalai ūǧynasyz?
– Ärine, qily tarihqa üŋıletın bolsaq, türlı qaqtyǧysqa da, keide qaiǧy-qasıretke de sebepker bola tūryp, jeŋıstıŋ jalauyn jelbıretu de osy näzık jandylardan bastalady. Olar qanşa näzık bolsa da, sol näzıktıgıne sai qairattylyqqa ie. Öitkenı äiel – Ana. Batyrdy da, alypty da ömırge äkeletın analar bır qolymen besık, bır qolymen älemdı terbeidı. Al er azamattar keide özın qyran sezınıp qalyqtap, tūlpar sezınıp qanattanyp ketıp, köp närsenı baiqamai qalady. Aŋǧal. Keibır mäselenıŋ baiybyna baryp, kez kelgen närsenıŋ tübın qazbaidy. Sondyqtan jaqsy äiel erkektı ülken balasyndai älpeşteidı. Onyŋ aqyldylyǧy da sonda.
– Jas bolsaŋyz da, «Abai» spektaklındegı ūly tūlǧa Abai rölın somdaudasyz. Al akterdıŋ basty maqsaty – sahnada jandy beine jasau. Būl obrazdyŋ jügı auyr bolyp jürgen joq pa?
– Men özıme öte syni közben qaraityn adammyn. Jasyrmaimyn, özıme köŋılım tolmaidy. Şamasy, köŋılım tolatyn kez jūmystarymdy bıtırıp, zeinetkerlıkke şyqqanda bolatyn şyǧar. Qazır men ılgerıleudemın, menıŋ qolymnan bärı keledı. Öitkenı bolaşaqtan ümıtı bar adammyn. Özımdı qamşylap, basqa qyrlarymdy tapqym keledı. Byltyrǧy jyly şyǧarmaşylyǧyma köŋılım tolmady, sebebı oŋ jambasyma kelgen röl oinai almadym. Mūny ülken serpılıs aldyndaǧy üzılıs dep, aldaǧy künge senım arttym. Oilaǧanymdai, Alla taǧala biylǧy jyldy näsıptı ettı. Öitkenı Abai atamyzdyŋ obrazyn somdau – ekınıŋ bırıne qona bermeitın baq. Bıraq Abaidai bolu mümkın emes…
– Dese de, «bolmasaŋ da ūqsap baq» dep, sol ūly Abaidyŋ özı aitpap pa edı?
– Ärine, sol zamandy zerttep, ainalama Abaidyŋ közımen qarauǧa tyrystym. Basqaǧa ūqsamai, özım oqyp tanyǧan Abaiymdy jasauǧa küş saldym. Öitkenı Abai san qyrly. Mäselen, 17 million adam bolsa, 17 million adamnyŋ özı ūqqan Abaiy bar. Oǧan el-jūrttyŋ kelısuı-kelıspeuı mümkın. Ony jeke menıŋ özımnıŋ Abaiym dep bılemın.
– Endı, mıne, komediia janryna da boilapsyz…
– Komediiany tübegeilı zerttep oinamaǧandyqtan, armanymnyŋ bırı osy janrǧa da enu edı. Bügınde Erkın Juasbekovtıŋ pesasy boiynşa «Külemız be, jylaimyz ba?» degen komediiada sübelı bır rölde oinadym. Synşylar da, körermen qauym da dūrys baǧalady. Osy uaqytqa deiın komediiadan qorqyp jürsem, menıŋ de qolymnan keledı eken… Negızı, akterde bırsaryndylyq bolmaǧany dūrys. Keide bızde bırsaryndylyq akterdı öşıredı. Allaǧa şükır, är janrda oinap, öz deŋgeiımdı qalyptastyrudamyn. Būl rölderımdı käsıbi deŋgeige jetkızıp oinap şyǧu – paryzym dep sanaimyn. Sürınıp ketsek, körermen keşırmeidı…
– Öner salasyndaǧy qandai jaittar sızdı tolǧandyrady?
– Qazır älemnıŋ qaryştap damyp jatqan kezeŋı. Ekonomikany, tehnologiiany – qai salany alsaq ta, kün saiyn bır jaŋalyq aşylyp jatyr. Al önerdıŋ damuy bäseŋ. Qazır önerde jaŋalyq joq.
Şyǧarmaşylyq toqyrauda jürmız. Keşegı dünienı jaŋǧyrtyp, tek qaitalaudamyz. Eger kezınde Mūhtar men Ǧabit aǧalar pesa jazbasa, bız qazır sahnada ne qoiar edık? Şämşı bolmasa, ändı kım jazar edı? Sol tarlandardyŋ tastap ketken mūrasyn müjıp, solardyŋ qaldyrǧan ryzyǧymen ǧana «tamaqtanyp» jürmız.
Bıraq «ümıtsız – şaitan» deisıŋ…
– Bır sūhbatyŋyzda «Teatrdaǧy jas buynnan tūlǧanyŋ şyqpauy kımnıŋ kınäsı?» – dep, ortaǧa saual tastapsyz. Sol saualyŋyzǧa özıŋız jauap berıŋızşı.
– Taiaqtyŋ ekı ūşy bary siiaqty, bırınşı kınä – özımızde! Öitkenı bız säl maidalaumyz. Keşegı aǧalarymyz siiaqty bızde bır ırılık, danalyq joq. Materialdyq qūndylyqqa täueldı bolyp qaldyq. Baiqasaq, sol aǧalarymyz bır bölmelı päterde tūryp, jaiau jürıp-aq ülken dünieler jazǧan. Al bügınde az-mäz tanymal bolsaŋ, qoǧamdyq kölıkke mıne almai qalasyŋ. Nege? Sebebı, «ataqty bolsaŋ, mındettı türde bai boluyŋ kerek» degen zaŋdylyq paida boldy. Bai bolu üşın sen aqşanyŋ qūly bolasyŋ. Ekınşı sebep – aǧa buyn ökılderınde! Tūlparlar arasynan has jüirıktıŋ tanylatyny siiaqty, bolar balany tärbielep, odan tūlǧa jasau kerek. Jastardy köterudıŋ ornyna, keibır aǧalar «körpenı» özderıne qarai tartyp, bızden basqa eşkım joq dep otyr…
– Qazaqtyŋ bır azamaty retınde elıŋız üşın janyŋyzdy ne auyrtady?
– Osy elde tudyq, osy jerdıŋ suyn ışıp ömır süremız. Basqa jerdıŋ topyraǧyn näsıp etpesın, osy jerde jambasymyz jerge tiedı… Aitpaǧym – qoǧamdaǧy tıl mäselesı jüregımdı auyrtady. «Tıldı üiretu kerek, damytu kerek» degen sözder şamyma tiedı. Namystanamyn. «Şainap bergen ettıŋ dämı ketedı». Bız qazaq tılın üireteiık dep kıtap şyǧarǧanymyzben, ony därıptep jatqan joqpyz, tılımızdıŋ qūnyn tüsırıp jatyrmyz. Tıldı söiletu kerek boldy! Ötkende Daǧystannan kelgen şeşenderden: «Osyndaǧy şeşender öz tılın bıle me eken?» – dep sūradym. Sonda olar: «Jer betınde öz tılın bılmeitın şeşen joq», – degende, qazaqtardy öşırıp tastaǧandai sezındım. Basqa ūlt ökılderı bızge kületın siiaqty.
– Bügınde elımızde jaryqqa şyqqan sızge ūnamdy film bar ma?
– «Bırjan sal» filmınde Doshan Joljaqsynov ūltynyŋ salt-dästürın qadırleitın azamat retınde baryn salyp, janyn aiamaǧany körınıp tūr. Qazaqilyqtyŋ jıgın ajyratpai, qaimaǧyn būzbai, ädemı surettegen. Aradaǧy mahabbattan da, serılık ǧūmyrdan da erekşe äser alasyŋ. Adamgerşılık qūndylyqtardy därıpteuge qūrylǧan «Skaz o rozovom zaise» filmı de quantady. Osy oraida «Qazaqfilm» kinostudiiasyn basqaryp otyrǧan Ermek Amanşaevtyŋ kinony jaŋa deŋgeige şyǧaryp, kino älemıne jaŋaşa bet-beine jasap jatqan eŋbegın atau kerek.
– Al oqyrman retınde qazaq qalamgerlerınen kımdı baǧalaisyz?
– Mūhtar Äuezov, Ǧabit Müsırepov bastaǧan köştı jalǧaǧan Şerhan Mūrtaza, Äkım Tarazi, Dulat İsabekov syndy aǧalarymyzdyŋ eŋbegıne den qoiamyn. Olardan keiıngı jas buyn ökılı Didar Amantaidan basqa köŋılıme eşkım qonbaidy. Onyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy suretkerlık qasietı äserlılıgımen qūndy. Al qazırgı jastardyŋ ışınde ılıp alar jazuşy şyqqan joq. Kerısınşe, jas aqyndardan özgeşe bır buyn qalyptasty. Tanaköz Iliiasova, Jaras Särsek, Qalqaman Sarin syndy öte bır keremet aqyndar şyqty. Mälık Otarbaevtyŋ «Oi qazan» degen jinaǧyn oqydym. Ömırge degen filosofiialyq közqarasy, qazaqilyǧy basym jıgıt eken.
– Halyq sızdı akter, telejürgızuşı, sonymen qatar asaba retınde de tanidy. Osy üş salanyŋ qaisysy janyŋyzǧa jaqyn?
– Halyq menı asaba retınde tanymai-aq qoisa der edım… Men üşın asabalyq öner emes. Asabalyq ta – ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele bermeitın öner dep, osy jol arqyly kün körıp jürgen adamdar renjımesın. Telejürgızuşılık te – men üşın uaqytşa närse. Betıŋnıŋ ärı ketken soŋ, efirge şyǧyp alyp şou-baǧdarlama jürgızuge bolmaidy. Sondyqtan men üşın eŋ auyr da kürdelı, eŋ qymbat ta qimas saf öner – teatr.
– «Akterge eŋ qymbat ataq – tanymaldylyq», – deisız. Tanymaldylyǧyŋyzdy arttyryp, «Ekı jūldyzǧa» nege qatyspaisyz?
– Eger tanymaldylyǧymdy därıpter bolsam, būl baǧdarlamaǧa qatysar edım. Al men akter retınde damymai jürgen adam emespın. Tanymaldylyq üşın bäigege tüsıp, özım üşın qymbat, baǧalanbas düniemdı bıreudıŋ aldynda iıp berıp, ärkımnen syn estıgım kelmeidı… Men änşı emespın. Qarabaiyr, qoŋyr ǧana dauysym bar. Özıme ǧana jetedı. Al qasiettı sahnaǧa şyǧyp, bolar-bolmas dauysymmen än aityp, menı tanyŋdar degım kelmeidı. Men akter bolyp qalyptastym, tanyldym. Akter retınde tarihta qalǧym keledı.
– «General boludy armandamaityn soldat – soldat emes» degen. Rejisserlık salanyŋ dämın tatyp, ne bolmasa ǧylymi ataq qorǧau degen talpynysqa qalai qaraisyz?
– Bırde äkem: «Balam, jalpy, rejisser bolu, deputat bolu, basşy bolu degen oiyŋda bar ma?» – dep sūrady. Men: «Äke, sız menı qatty renjıtıp tūrsyz. Boiymdaǧy önerım älı sarqylǧan joq. Qazır boiymda ot bar, öner bar. Akterlıkten beretın tügım bolmai, jer sipap qalǧan kezde ketermın», – degen edım. Bılımdı teatrda jürıp-aq şyŋdauǧa bolady. Öitkenı är somdaǧan rölıŋ senı bır satyǧa köterıp otyrady. Akter de balamınezdı boluy kerek. Ǧylym quu men akterlık bır-bırımen qabyspaidy. Keiın zeinetkerlıkke şyqsaq, akterlıktı zerttep, jaŋa bır ereje, jaŋa zaŋ oilap tabarmyz, bälkım. Tek qazır emes.
– «Elım deitın er bolsa, erım deitın el tabylady»… Ūltşylsyz ba, älde özdı-özıne bölıngen ruşylsyz ba?
– Bes sausaq bırdei emes. Ruşyl emespın. Oǧan qarsymyn. Atoilaǧan rudyŋ ökılı bola tūryp, arasynan «aiuandar» kezdesse, elenbei jürgen ruyŋnan el namysyn tıktegen jandar da şyǧyp jatady. Ūltşylmyn. Elımdı qadırleimın. At şapsa, tūiaǧynyŋ ızı qalyp, qūs ūşsa, qanaty talatyn myna jer – bızdıŋ jer. Būl jer üşın menıŋ atam soǧysyp, menıŋ atam janyn bergen! Bızge mūra etıp qaldyrdy. Qazaq jerınde jürıp, basqa ūlt ökılderınıŋ tairaŋdaǧany dūrys emes. Öz jerımızde olardan bır saty joǧary tūruymyz kerek. Sondyqtan basqa ūlt ökılderı qazaq ūltyn syilasyn, qadırlesın!
– Er azamat üşın eŋ basty mäsele ne?
– Batyrlyq. Soqyr batyrlyq emes, sanaly batyrlyq. Er azamattyŋ boiynda otbasyn, elın, jerın saqtap, Otany üşın otqa küietın bır qaisarlyq boluy kerek.
– Bır emes, ekı otbasyn asyruǧa şamaŋyz bar ma, ekı äiel aluǧa qalai qaraisyz?
– Qazaq sanynyŋ azdyǧyn statistikaǧa qarap nemese qazaq qyzdarynyŋ basqa ūlttarǧa ketıp jatqanyn körıp, ekı äiel alu dūrys dep sanaimyn. Düniege kelgen balanyŋ tölqūjatynda «qazaq» dep jazylǧany dūrys qoi. Al būǧan «Ekı äielı bardyŋ dauy üiınde» dep qorqaqtaǧanym emes, jalpy, adam retınde özım daiyn emespın. Sebebı, bız toǧyz aǧaiyndymyz. Äkem de ekı äiel almaǧan, aǧalarym da oǧan qūmartpaǧan. Bolaşaqta körermız. «Nikogda ne govori nikogda» degen ǧoi. Men ekı äiel alamyn dep te, almaimyn dep te üzıldı-kesıldı aita almaimyn. Sebebı, qazır özımnıŋ jarym, otbasym ūnaidy. Ony dūrys saqtap, baqytty etu – basty maqsatym.
– Qasiettı önerdıŋ qaraşaŋyraǧy – Äuezov teatry jaily ne aitasyz?
– Äuezov teatrynyŋ basqa teatrlarǧa ūqsamaityn özındık mektebı, tarihy bar. Osyndai önerdıŋ qara şaŋyraǧynda jūmys ısteitınımdı baqyt sezınem. Mūnda qanşama öner maitalmandarynyŋ maŋdai terı tamǧan, qandai akterler jürdı! Asanälı Äşımovtı kezınde bır körudı armandaitynmyn. Bügınde sahnada oǧan erkeleimın, qūşaqtaimyn. Keide bala armanymyzdyŋ oryndalǧanyn ūmytyp ketıp jatamyz. Basşylyq jasap otyrǧan Esmūhan Obaev – körgendı kısı. Teatrdaǧy ymyra-bırlıktı otbasy siiaqty ūstap, ärqaisysymyzǧa balasy retınde qaraidy. Būl jaǧympazdanu emes, adam retındegı közqarasym. Öitkenı akterdı töbesınen ūryp, qysyp ūstaudan öner tumaidy. Ony erkeletu arqyly akter şeberlıgı şyŋdalady.
– Är ūianyŋ syry özıne aian. Teatrda darynsyz, adasyp jürgen akterler bar dep oilaisyz ba?
– Būl ortaǧa adam tekten-tek kelmeidı. Aspannan tas qūlasa da, dıttegen jerıne tüsedı ǧoi. Keide darynsyz akterler adasyp kelıp, teatrdyŋ qūşaǧyna ene almai, aqyryndap sytylyp ketıp jatady. Attaryn atamai-aq qoiaiyn, jaqynda ǧana ekı-üş akter öz jolymen kettı. Men teatrdan Jastar odaǧynyŋ syilyǧyn aldym, teatrdan üi aldym, eŋ bastysy – «Eŋ üzdık jyl akterı» ataǧyn ielendım. Sonda teatrdyŋ ystyq qūşaǧyn sezındım. Al öner ordasyna kelıp, özın tanyta almaǧan qanşama akterler bar.
– Söz soŋyn mūqym qazaqtyŋ dara tūlǧasy Abai Qūnanbaevtyŋ säulelı sözımen aiaqtasaŋyz…
– Abai atamyz: «Saf sūlu öner byqsyq oidan tumaidy, şynşyl taza jürekten ǧana tuady», – dei kele, «Bäseke nege ozasyŋ dep, qūiysqannan alu bolmasyn, nege qalamyn dep, özıŋdı-özıŋ qamşylauyŋ bolsyn. Sonda ǧana mın emes!» – deidı. Mıne, bızge aitylǧan söz – osy!
Äŋgımelesken
Ardaq
İMANBEKQYZY,
«D» «Obşestvennaia pozisiia»
(proekt «DAT» № 42 (79) ot 24 noiabria 2010 g.
