MÄULIT – HAQ ELIŞSINIŊ (S.A.U) TUǦAN KÜNIN TOILAU ǦANA EMES, HAQ DINIMIZ QAPYSYZ NASİQATTALATYN AI!
«Mäulıt» sözı arab tılınde tuǧan kün maǧynasyn bıldıredı. Derekközderge nazar salatyn bolsaq, Haq Elşısı (s.a.u) tarihta «Pıl» oqiǧasy dep atalatyn Habaşstannyŋ İemendegı bileuşısı Äbrahanyŋ Mekkege şabuyl jasaǧan jyly düniege kelgen. «Pıl» oqiǧasyn bazbır tarihşylar 569-şy, keibır tarihşylar 570-şy, kelesı bıreulerı 571 jyly bolǧan deidı. Alla Elşısı (s.a.u) osy «Pıl» oqiǧasy oryn alǧan jyldyŋ köktemınde, Rabiu-l-auual aiynyŋ 12 jūldyzynda, düisenbı künı Mekkedegı Qūraiyş taipasy, Haşym ruyna qarasty Äbdumutalıpūly Abdollanyŋ şaŋyraǧynda dünie esıgın aşqan. Ol künı Mūhammedtıŋ (s.a.u) tuylǧanyn bıldıretın aspanda näbi jūldyzy tuǧan. Qaǧbadaǧa pūttar şaiqalyp jerge qūlaǧan. Kisra men Mädiiandaǧy baǧanalar pen mūnaralar qūlaǧan. Zärduşterdıŋ pūthanasyndaǧy myŋ jyldan berı sönbei tūrǧan alau ot öşken. Säua kölınıŋ kenezesı keuıp ketse, kerısınşe Samaua şölın tasqyn su basqan. Ibılıs soŋǧy paiǧambar Mūhammed (s.a.u) dünie esıgın aşqanda esınen adasyp qatty şyŋǧyrǧan. İä, taŋǧajaiyp oqys oqiǧalar oryn alyp, mūǧjizalardyŋ körınıs beruınıŋ sebebı būl künı älemdı qūtqaruşy, paiǧambarlyqty tämamdauşy Allanyŋ rahym nūry – Mūhammed (s.a.u) düniege kelgen edı. Haq Elşısı Mūhammedtıŋ (s.a.u) osy tuylǧan künı – «Mäulıt» merekesın mūsylman qauymy jyl saiyn dübırletıp, dürkıretıp atap ötedı.
İbnut-Tufairdyŋ jetkızuıne qaraǧanda alǧaş ret Mysyrdaǧy Fatimi bileuşısı Muiz Lidunillah (972-975) däuırınde «Mäulıt» merekesı atalyp öte bastaǧan. Bıraq, fatimidter kezınde Alla Elşısımen (s.a.u) qatar hz. Äli, hz.Fatima, hz.Hasan, hz.Huseiın jäne sol kezdegı bileuşınıŋ tuǧan künderı «Mäualid-sitta» (alty mäulıt) degen atpen toilanǧan. Sol kezeŋde Mysyr hristiandary İsanyŋ (s.a.u) tuǧan künın keŋ kölemde atap ötetın bolǧan. Fatimi bileuşılerı oǧan qarsy «Mäualid-sitta» merekelerın resmi türde toilaudy ürdıske engızedı. «Mäualid-sitta» merekelerınde äl-Äzhar meşıtınde qūtpa oqylyp, halyqqa syilyq taratylyp, mıskın-ǧarıpterge sadaqa ülestırılgen. Mysyrǧa äiiubilerdıŋ üstemdıgı ornaǧan sätte, dälırek aitsaq Salahuddin äl-Aiiubidıŋ bilıgı kezınde «Mäualid-sitta» merekelerın toilauǧa tyiym salynady. Alaida, Salahuddinnıŋ jezdesı, İrbil qalasynyŋ atabegı, Bäitık ruynyŋ biı seljūq Muzaffaruddin Kökbörı (1190-1233) tūŋǧyş ret ählu-sunna aqidasy men şariǧatyna sai «Mäulıt» merekesın atap ötudı qolǧa alady. İbnul-Jauzidıŋ aituyna qaraǧanda M.Kökbörı «Mäulıt» merekesınde jarly-jaqybailarǧa sadaqa retınde 5000 qoi, 10.000 tauyq, 100 jylqy, 100 myŋ tabaq as-auqat, 30 myŋ tabaq halua, nauqastarǧa därı-därmek, qart adamdarǧa kiım-keşek, büldırşınderge kögen-tüp taratyp, jalpy «Mäulıt» merekesı üşın 300.000 dinar aqşa jūmsap otyrǧan. Meşıtterde qūtpa oqylyp, «Mäulıt» jyry aitylyp, Alla Elşısıne (s.a.u) salauattar arnap, jūrt arqa-jarqa bolyp būl merekenı toilaǧan. Osylaişa Muzaffaruddin Kökbörınıŋ bastamasymen mūsylman qauymy jyl saiyn Rabiu-l-auual aiynda «Mäulıt» merekesın atap ötudı daǧdyǧa ainaldyrady. Äiiubilerden keiın ählu sunna senımın ūstanǧan Mämlük jäne Osman t.b mūsylman patşalyqtary «Mäulıt» merekesın resmi türde atap ötudı jalǧastyrdy. Al, qazırgı künı neoharijittık senımdı ūstanatyn bır-ekı elden özge mūsylman memleketterınıŋ basym köpşılıgı «Mäulıt» merekesın ai boiy toilaidy.
Faqihterdıŋ arasynda «Mäulıttıŋ» fiqhtyq ükımı mäselesıne qatysty ekı türlı ükım bar. Bır toby «Mäulıttı» toilaudy «bidǧat säiia (jaman bidǧat) dese, kelesı bırı toby «bidǧat hasana» (jaqsy bidǧat) dep pätua bergen. Mysaly, Mäliki mäzhabynyŋ ǧūlamasy İbnul-Haj äl-Abdari (ö.j 1336) «äl-Midhal» atty eŋbegınde «Mäulıt» merekesınıŋ Haq Elşısı (s.a.u), sahabalar, tabiǧinder, taba-tabiǧinder ömır sürgen kezeŋde toilanbaǧanyn alǧa tartyp, būl merekenı bidǧat säiia dep baǧalaidy. Äsılı, ibnul-Haj fatimidter däuırındegı «Mäulıt» merekesınde erkekter men äielderdıŋ bırge bas qosuyn, zıkır aitylǧanda saz aspaptary oinalatynyn negızge ala otyryp, būl dıni joralǧyǧa haramǧa jol aşatyn «bidǧat» dep ükım kesken. Bıraq, Alla Elşısınen düisenbı künı oraza tūtudyŋ maŋyzdylyǧy turaly sūraǧanda, Onyŋ (s.a.u): «Būl künı men düniege keldım ärı maǧan uahi tüstı» (Musnad, V-297) degen jauap bergenın eskergen ibnul-Haj «Mäulıt» künı salauattar aitylyp, auyz bekıtudı qūptaǧan. Osy ibnul-Hajdyŋ zamandasy Täjuiddin Omar bin Ali äl-Lähmi äl-Faqihani «Äl-Mäulıt fi-l kalam ala amalil-mäulıt» atty eŋbek jazyp, «Mäulıttı» «bidǧat saiiaǧa» (jaman bidǧat) jatqyzǧan. Sondai-aq, salafilık ılımnıŋ negızın saluşy ibn Täimiia, onyŋ jolyn ūstanuşy ǧūlamalar, jädidşı Mūhammed Abduh, M.Raşid Riza t.b ǧūlamalar fatimidter toilaǧan «Mäualid-sitta» merekesındegı şariǧatqa terıs joralǧylardy negızge alyp «Mäulıtke» «bidǧat saiia» dep ükım bergen. Al, Äbu Şama äl-Maqdisi, İbn Abbad än-Nafzi ar-Rundi, Şamşaddin ibnu-l Jazari, ibn Nasruddin äd-Dimaşki, İbn Hajar äl-Asqalani, İbn Hajar äl-Haitami, Şamşaddin as-Sahabi, Jalaladdin as-Suiuti, Mūhammed bin Iýsuf aş-Şami t.b. fiqh ılımınıŋ ǧūlamalary Alla Elşısınıŋ (s.a.u) düniege keluımen adamzatqa Haq dın tüstı, sol sebeptı mūsylmandardyŋ osy künı mūntazdai taza ärı ädemı kiım kiıp, auyz bekıtıp, sünnet qūlşylyqtardy arttyryp, salauat aityp, joq-jıtıkke sadaqa ülestırılıp, madaq jyrlaryn oquyn – dınnıŋ mūrat-maqsatyna qaişy emes bidǧat hasana (jaqsy bidǧat) amaldary dep baǧalaǧan. Keiıngı ǧasyrlarda ählu sunna senımı men şariǧatyn ūstanatyn elderdıŋ basym köpşılıgı «Mäulıt» merekesın toilap kele jatqanyn eskersek, «Mäulıttı» bidǧat hasanaǧa jatqyzǧan ükımnıŋ üstem tüskenın aŋǧaramyz.
«Bidǧat hasana» dep ükım beru üşın de Qūran men sünnetten dälel kerek. Jabbar Haq Qūran-Kärımde: «Rasynda sender üşın Alladan, aqyret künınen ümıt etkender men Allany eske aluşylar üşın Alla Elşısınde körkem önegeler bar» (Ahzap, 21) dep būiyrady. Haq Elşısı (s.a.u) bır hadisınde: «Menı eŋ körkem ülgıde tärbielegen – Rabbym» degen bolatyn. Mūsylman qauymy ärdaiym ärbır ıste parasat padişasy Mūhammedtı (s.a.u) ülgı-önege tūtady. Osy sebepten de fiqh ılımınde Qūrannan keiın sunnet absoliuttı qainar-köz bolyp sanalady. Mūqym mūsylman üşın Alla Elşısınıŋ (s.a.u) sūlu sunnetı qiiamet-qaiymǧa deiın basty ölşemderdıŋ bırı bolyp qala beredı. Olai bolsa, Ūly Jaratuşynyŋ süiıktı Elşısın (s.a.u) jaqsy körmegen, Onyŋ (s.a.u) sünnetın berık ūstanbaǧan adam şynaiy mūsylman bola almaidy. Öitkenı, Alla Elşısı (s.a.u): «Kımde-kım menı öz balasynan, äkesınen jäne barlyq adamnan artyq jaqsy körmeiınşe (kemel) iman bola almaidy» dep eskertken bolatyn. Iаǧni, momyn-mūsylmannyŋ Haq Elşısıne (s.a.u) degen yntyq sezımı däiım atqaqtap tūruy tiıs. Alla Elşısı (s.a.u) özın şeksız süigen ümbetın: «Kımde-kım maǧan bır salauat aitsa, Alla Taǧala oǧan on salauat aitady. Onyŋ künäsı keşırılıp, därejesı on ese köterıledı» dep süiınşılegen. Demek, Haq Elşısıne (s.a.u) salauat keltırıp, öleŋ-jyrmen madaq aitudyŋ eş sökettıgı joq. Qaita sauaby mol ızgı amal bolyp esepteledı. Joǧaryda aityp öttık, Alla Elşısınen düisenbı künı oraza tūtudyŋ maŋyzdylyǧyn sūraǧanda, Ol (s.a.u): «Būl künı men düniege keldım ärı maǧan uahi tüstı» dep jauap bergen. Iаǧni, «Mäulıt» merekesı künı auyz bekıtsek, sünnet qūlşylyqtyŋ sauabyna ie bolamyz. Taǧy bır mysal bereiın: «Ekı qoly bırdei qurasyn» (Mäsad, 1) dep qarǧysqa ūşyraǧan Haq dınnıŋ qas dūşpany bolǧan Äbu Lähabqa Suäiba atty küŋı Mūhammedtıŋ (s.a.u) tuylǧanyn jetkızgende, ol süiınşıge Suäibany azat etken. Hz. Abbastyŋ (r.a) jetkızuıne qaraǧanda osy jaqsylyǧy üşın aqyrette düisenbı künı Äbu Lähabtyŋ azaby jeŋıldeidı eken. Iаǧni, Paiǧambarymyz (s.a.u) düniege kelgende quanǧany üşın islamnyŋ qas dūşpany Äbu Lähabtyŋ tamūqtaǧy azaby jeŋıldeitın bolsa, Haq Elşısınıŋ (s.a.u) tuylǧanyna şattanyp, ūdaiy qazdai şulap salauat aitatyn mūsylman qauymyna «Mäulıttı» qalaişa merekelemeske? Iаhudi qauymy Mūsanyŋ (s.a.u) perǧauynnan qūtylǧan merzımı retınde «Aşura» künderı auyz bekıtıp, būl kündı merekemen ötkızedı. Olai bolsa, küllı adamzattyŋ şapaǧatşysy Mūhammed (s.a.u) düniege kelgen kündı mūsylmandar nege toilamasqa?
Al, Qazaq halqy «Mäulıt» merekesın qalai atap ötkenıne toqtalsaq tarihta Alty Alaş nemese Üş jüzdıŋ balasy bas qosyp «Mäulıttı» toilamaǧan şyǧar. Bıraq, Qazaq halqy ait merekelerın qalai atap ötse, «Mäulıttı» de sol deŋgeide merekelegen dep oilaimyn. Köşpelı el beibıt künderı keşke qarai maldy jaiǧap bolǧan soŋ jūrt alqaqotan otyryp «Jūmjūma», «Kesık bas», «Üş qisa», «Ahual-Qiiamet», «Kerbala» t.b. dıni qissa-dastandardy tyŋdasa, Rabiu-l-auual aiynda moldalar Qaratau men Syr öŋırınde Şädı törenıŋ «Siiaryn», Arqada Säduaqas Ǧylmanidıŋ «Mäulıtın» jäne elımızdıŋ är öŋırınde «Siiar-şärıpterdıŋ» türlı nūsqalaryn oqyǧan. Özımız bala künımızde qariialardyŋ meşıtke jinalyp alyp, ai boiy «Mäulıt» jyryn oqyǧanyn körıp östık. Būl dıni joralǧy bır künde paida bolǧan emes. «Mäulıt» jyryn oqu daǧdyǧa ainalǧanyna qaraǧanda, būl mereke eskıden toilanyp kele jatyr degen söz.
Täuelsızdıktıŋ arqasynda ölgenımız tırılıp, öşkenımız janyp, talai ruhani igı ıster qaita qolǧa alyndy. Sonyŋ bırı osy «Mäulıt» merekesı desem artyq aitqandyq emes. «Mäulıttı» merekeleu äuelı elımızdıŋ keibır öŋırlerınde ǧana tam-tūmdap atap ötılse, 2000-şy jyldardan keiın respublikalyq deŋgeide, keŋ kölemde merekelene bastady. Ai boiy meşıtterde «Mäulıt» oqylyp, Parasat padişasy Mūhammed (s.a.u) turaly uaǧyz-nasihat aitylyp, baspasözderde Paiǧambarymyzdy (s.a.u) är qyrynan tanytatyn maqalalar, telearnalar men ǧalamtor saittarynda beine-rolikter, qala berdı ülken-ülken saltanat sarailarynda «Mäulıt» keşı ūiymdastyryluda. Älbette, osyǧan jetkızgen Allaǧa tek sansyz şükır aitamyz! «Mäulıt» öz deŋgeiınde ūlyqtalyp jatyr dep nyq senımmen aituǧa bolady
Mūhan İsahan,
Dıntanuşy-teolog. İslam ǧylymynyŋ PHD doktory.
ŞQO Dın mäselelerın zertteu ortalyǧynyŋ tapsyrysymen.
