Jaqynda Astana qalasynda ötken «Ūly Dala sazy» dästürlı öner oryndauşylarynyŋ halyqaralyq festivalı biylǧy jyldyŋ mädeni jaŋalyqtarynyŋ ışındegı maŋyzdysy boldy. Festivaldıŋ maqsaty boiynşa, ärbır qatysuşy-ökıl özı kelgen öŋırden türkı halyqtarynan, qazaq muzykalyq mektepterınen ūmytylyp bara jatqan jyr, küi men saz, epostyq jyrlardy jan-jaqty nasihattap, jaŋǧyrtuy kerek. “Altyn qobyz» jäne arnaiy diplommen marapattalǧan Kenjebek Aiaǧanov festivalde erekşe önerımen, şeber oryndauşylyǧymen közge tüsken önerpazdardyŋ bırı boldy. Sätı tuǧanda diplomantty äŋgımege tartqan edık. Kenjebek küişılıgımen qatar, osy saladaǧy ızdenısımen de aty atalyp jürgen jas önerpaz.
– Kenjebek, «Qazaqstan» küiın ne üşın taŋdadyŋ? Festivalǧa tıptı “şaŋ“ basyp qalǧan bır küi aparuǧa mümkındıgıŋ bar edı ǧoi?
– Maŋǧystaudaǧy «Şoŋai mektebınıŋ» tülegı, küişı Aral, Esır Aişuaqūlynyŋ şäkırtı Şamǧūl Ybyraiymūlynyŋ «Qazaqstan» küiı būryn eş jerde tartylmaǧan. Ülken sahnaǧa küi bırınşı ret şyqty.
– Muzykadan habary bar qauym küişı Şamǧūldy tek oryndauşy dep keldı. Būǧan ne aitasyz?
– Onyŋ ras, Şamǧūldy qazırgı taŋda oryndauşy dep tanidy, negızı asa şeber küişı. Bıraq özınıŋ avtorlyq köp küiı jaryqqa şyqpady. Tek üş-tört küiı ǧana notaǧa basyldy, bıraq olardy şikı deuge bolady. Mäselen, «Qazaqstan» küiınıŋ avtordyŋ özı qaldyrǧan nūsqasy joq. Al, avtor tartqan naǧyz tüpnūsqany «Ūly dala sazynda» oryndadym. Köptegen oryndauşylar Şamǧūldyŋ ekı-üş küiı bolǧasyn, ärı olar notaǧa öte qysqa bolyp tüskesın köŋıl bölmei jür. Al, sezınıp, ärı zerttep-zerdelep qarasaŋyz, avtordyŋ özı tartqan tolyq nūsqasyn tabuǧa bolady. Qūdaiǧa şükır, bügınde Şamǧūldyŋ onnan asa belgısız bolyp kelgen, eşkım tartpaǧan töl küilerı tabylyp otyr. Būiyrsa, aldaǧy uaqytta jaryqqa şyǧaramyz. Osy jolda köneköz auyl aqsaqaldarynan alyp, ızdep, 1950-60 jylǧy eskırgen üntaspalardy jinaqtaǧan jyrşylar Eldos Emıl, Aqylbek Tasqara ter tögıp, eŋbektenıp jatyr. Qazır solardy öz boiymyzǧa sıŋırıp jürgen jaiymyz bar.
– Jaŋa özıŋız aitqandai, küişınıŋ tuyndylarynyŋ osy künge tüpnūsqasy jetpeuınıŋ sebebı nede?
– Alasapyran zamanda küişı de, küi de qudalauǧa ūşyrady. Osyndai qiyn-qystauda avtordy auyzǧa alyp aita almaǧan, sodan avtor köleŋkede qalyp, küilerı halyqtykı bolyp ketken.
Şamǧūl atamyz Adai köterılısınıŋ ruh berer, jıgerlendırer jyrşy-küişısı bolǧan. Sondyqtan ol küilerın saqtap qalu üşın küidıŋ atyn özgerttı, keibırın «Partiia basşysy» dep atady. Partiia basşylary turaly küi dep aitylǧanmen maǧynasy basqa. Eger küidıŋ maǧynasyna sai tereŋ at berse, ol osy zamanǧa jeter me, jetpes pe edı?! Qaterlı ideologiia men sūm saiasattyŋ kärıne ūşyramas üşın osyndai aila qoldanǧan.
Sondai-aq Şamǧūl küilerın qysqa qaiyratyn bolǧan. Būdan basqa da küişıler tuyndysyn qysqa, ärı naǧyz naqyşyna salmai tyŋdauşysyna jetkızetın bolǧan-dy. Sebebı, küiımdı ūrlap ketedı dep saqtanǧan siiaqty. Mäselen, «Öttıŋ dünie» küiı Esentemır Esbaidykı dep notaǧa basylyp ketken. Al, ol şyn mänınde Öskınbai Qalmämbetūlynyŋ önerın jalǧaǧan perzentterı Hamit pen Mūratqa qaldyrǧan ösiet küiı. Būl turaly Öskınbaidyŋ balasy Mūrattyŋ aitqan dälelı bar. Bıraq osy künge deiın Esbaidyŋ küiı dep tanylyp jür. Tüpnūsqasy Mūrattyŋ oryndauynda Öskınbaidyŋ küiı dep tartylady. Sonymen bırge, mysalǧa Şamǧūl özınıŋ «Qazaqstan» küiın ekı jerde oinaǧan, bıreuınde öte qysqa qaiyryp tastaǧan. Al, sony notaǧa tüsırse, bas-aiaǧy joqtai tüsınıksız bolyp qalady. Oǧan köbı köŋıl bölmei, qysqa dep notaǧa tüsırmei, oryndamai keldı. Ony dūrystap tyŋdasaŋ, boiyŋa sıŋırseŋ, ǧajap saz. Onyŋ ūzaq nūsqasyn alyp, köne üntaspadan tyŋdap, oryndadym. Bügınde «Qaiǧyly küidı» Yqsattykı (şyn esımı – İgısät) dep jür. Negızınen ol – Esen Tūrūly Ermembet bidıŋ küiı. Elı jūtqa ūşyraǧanda küizelıp, qaiǧyryp, «Qaiǧyly küidı» şyǧarǧan. Bıraq küi bidıŋ rulas ınısı İgısättıŋ oryndauymen ketken. «Yqsattyŋ küiı» dep qysqa nūsqasymen notaǧa tüsırılıp qoiǧan. Būiyrsa, bız olardy tolyqtyryp, Ermembet bi tartqan tüpnūsqada şyǧaramyz.
– Qazırgı taŋda Maŋǧystaudyŋ küi mektebı oryndap jürgen qanşa küi bar?
– Qazır 70-80 küi ǧana notaǧa tüsken. Maŋǧystaulyqtardyŋ bıletın küiı osylar.
– Al, sızderdıŋ qoldaryŋyzda jaryqqa şyqpaǧan qanşa küi, kımderdıŋ küiı bar?
– Naqty aitu qiyn. Degenmen de 200-300 küi şyǧaratyn mümkındıgımız bar. Būlar jaqynda jaryqqa şyqqan “Qazaqtyŋ dästürlı 1000 küiınıŋ” ışıne de enbegen. Oǧan köp eŋbektenu kerek. Onyŋ ışınde Şamǧūldyŋ tanylmaǧan, estılmegen tartys küilerın qosqanda onnan asa küiı bar, sondai-aq Esırdıŋ küiı «Juas qoŋyr», Öskınbaidyŋ küiı «Jiren jorǧa», Esen Ermembet bidıŋ ekı-üş küiı, Şotan Jary Nauryzbai, Däuletaly Jary Mamai, Bäli Begımsal, Qyryqmyltyq Atajan, Baişaǧyr Täŋırbergen, Tınei Boqbala, Janaq Qaraǧūl, Şoŋai Aral Taǧaniiazūly, Badan Elemesūly, Beken Kendırbaiūly, Ysmaǧūl Kenjälıūly, Jary Qartbai Qalqamanūlynyŋ bırneşe küiı, Qyryqmyltyq Qūlşar Ernazarūly, Qūnanorys Joldy, bır ǧana Esen Jemenei Uälidıŋ 30-ǧa tarta jäne t.b. estılmegen, jaryqqa şyqpaǧan küilerı bar.
Öskınbaidyŋ balasy Mūrat bır äŋgımesınde «äkem myŋnyŋ üstınde küi bıletın edı, äkem ömırden erte qaityp, men jas bolǧasyn 300-ge tarta küiın ǧana üirenıp qaldym» deidı. Mūrat Öskınbaevtyŋ oryndauynda alty-jetı «Nauaiy» küi jettı, negızı Öskınbaidyŋ oryndauynda 62 «nauaiy küiı» bolǧan. «Aqsaq qūlan» küiınıŋ toǧyzy bar dep esepteledı. Notada tek törteuı bar. Bıraq ony eşkım oryndamaidy. Qūdai qalasa, ony da jaryqqa şyǧaramyz. Sol küiler Şamǧūldyŋ oryndauynda da bar. Öskınbai onyŋ toǧyz türın oryndaǧan. Mūrattyŋ oryndauynda törteu. Mysalǧa, «Balanyŋ jylauy», «Anasynyŋ joqtauy», «Aidaharmen arbasuy», t.b. Qazır mūny da eşkım tart-paidy. Bıreuın ǧana tartady. Osylardy zerttep, şyǧaramyz degen jospar bar. Qor jetedı.
– Maŋǧystau küi mektebınıŋ küilerı jedel oryndalady, qarqyny joǧary. Sebebı nede?
– Ökınışke orai, qazır oryndalyp jürgen küilerdıŋ būrynǧy tüpnūsqada oinaluy qiyn bolyp otyr. Iаǧni ony är mekteptıŋ özınıŋ oryndau mänerıne salyp, oinaidy. Sonda köbı Maŋǧystau mektebınıŋ mänerınen alşaq ketedı, küidı naqyşyna keltırıp oryndai almaidy. Sebebı, üntaspalardyŋ tabylmai, zerttelmei jürgendıgı. Talai saiystarǧa qatystyq, köbı küidıŋ tempın ekı ese jyldamdatyp, küidıŋ maǧynasynan alys ketedı. Oryndauşy küidı özıne yŋǧailaǧysy keledı, kerısınşe bız küige yŋǧailanuymyz kerek qoi. Küidıŋ ne aitqysy kelıp tūrǧanyn körsetuımız kerek. Şyn aitqanda, tabiǧilyq az. Sonyŋ saldarynan batys aimaqtyŋ, onyŋ ışınde Qūrmanǧazynyŋ küiınıŋ tempı jyldam bolyp kettı. Negızı Maŋǧystau küiı salmaqty, sabyrly oryndalady. Al, qazırgı köptegen ärıptesterımız asyǧys-üsıgıs, bıreudı quyp, ne qaşyp bara jatqandai jeŋıldetıp tartady. Ol män-maǧynasynan aiyrylyp qalady. Küi tüpnūsqasyn notaǧa däl sol küiınde tüsıre almaisyŋ, öitkenı avtordyŋ äserı ol syzyqqa syimaidy. Joǧaryda aittyq, Qartbaidyŋ bırneşe küiı bar, qazırgı kezde «Küi basysy» ǧana tartylyp jür, oinauy jaǧynan köp kemşılıkter ketedı. Ony Serjan Şäkratov naqyşyna keltırıp oinaidy da, bıraq basqa jaqtaǧy, Almatydaǧy oryndauşylar naqyşyna keltıre almaidy.
– Qazırgı zamannyŋ adamy küidı tyŋdamaityn, tüsınbeitın boldy dep jatady muzyka janaşyrlary. Būl dūrys nasihattalmai jatqannan ba?
– Küidıŋ qūdıretı – ǧalamat. Küi – adamnyŋ ışkı ruhani küi-ahualy. Saz sol jan-jürekten jaryp, terbelıp şyǧady. Al, eger küidı oryndauşy, küişı küi avtorynyŋ jan düniesın sezınıp, oqiǧany elestetıp tartyp, tyŋdauşyǧa jetkıze alsa, küidıŋ qūdıretıne jeter eşteŋe joq?! Qazaq ruhaniiatynyŋ toqyrauǧa tüsuınıŋ bır syry osy küide jatyr. Öitkenı küidıŋ ünınde dalanyŋ saryny, ızgılık iırımı bar, ruhy biık babanyŋ ışkı ahualyna jalǧasatyn syr bar. Al, bız osy syrdy jeteǧabyl jetkıze almai jürmız-au dep qorqamyn. Tyŋdauşynyŋ azaiuyn tartuşydan köremız be, qalai?! Ärı küi tyŋdai almau – ruhani derttıŋ asqyndauynda. Qazırgı zamandastarym salmaqty dünienı qabyldai almai, qūnsyzdyqqa qūnyǧyp jatqany ökınıştı.
– Ol üşın ne ısteu kerek dep oilaisyz?
– «Sabalaǧannyŋ bärı küişı emes, abalaǧannyŋ bärı änşı emes» degen. Qazırgı küişılerdıŋ köbı sausaqty jattyqtyryp, küidıŋ tarihyna, ruhani ahualyna tereŋdemeidı. Sondyqtan ol äsersız. Nege? Öitkenı jürekten şyqpaidy. Mıne, bızde sol jetıspeidı. Özım dombyrany 7-8 jastan qolǧa aldym. Äkem küi tartqan kısı, odan jastai qaldym. Dombyrany tyŋdap üirendım. Dombyra üiretuşıler üirenuşıge nota boiynşa oqytady. Notanyŋ salǧan ızımen däl tüpnūsqadai tarta almaisyŋ. Eger küişınıŋ küiın jüregıne sıŋdırıp, qūlaǧyna qūidyryp tyŋdatsaŋ, küi tarihyna boilatsaŋ, bala notanyŋ auqymyna syimaityn äserdı ūǧynar edı. Nota degen syzyq qoi, közben köresıŋ de oinai qoiasyŋ. Al, ol jürekpen oryndalmaǧasyn ölı bolyp qala beredı. Bılım beru jüiesınıŋ bır eskermei jürgenı – balaǧa sol äserdı sezındıre almauynda. Bız bolsaq, eşkım küi tyŋdamaidy dep halyqqa renjimız. Sondyqtan bılım beru ısıne özgerıs engızu kerek siiaqty. «Tyŋdau» degen bır pän engızu kerek. Mäselen, būrynǧyda nota joq, köp küişıler sazdy bırınen-bırı estıp tartyp kete bergen ǧoi. Bır bala küişı şaldyŋ batasyn aluǧa kelse, şal älgı balaǧa bır küi tartyp beredı. Bala zer sala tyŋdap, zamatynda sol küidı özıne qaityp tartyp bergen. Sosyn küişı şal batasyn beretın bolǧan. Al eger tarta almasa: «Äi, bala, senen küişı şyqpaidy» dep jyly şyǧaryp salatyn bolǧan. Al, qazırgı kezde qalai? Bır ai qasynda otyryp, balaǧa nota üiretemız. Ärine, bılım de kerek, oqyǧan dūrys. Bıraq tabiǧilyqtan alys ketpeu kerek. Qazırgı bılım beru jüiesıne osy tabiǧilyqty engızu kerek dep oilaimyn. Qalai degenmen de qala men dala konservatoriiasynyŋ aiyrmaşylyǧy bar ǧoi. Ony özıŋ de baiqaǧan bolarsyŋ.
– Al endı osynşa qazaqtyŋ muzyka önerıne qazyna bolyp qosylatyn jauharlaryŋyzdy qaşan jaryqqa şyǧarasyz?
– Baiyppen zerdelep, köp keşıkpei şyǧaramyz dep oilaimyn. Oǧan deiın küilerdı bır jüiege keltıru kerek. Sondai-aq, küişınıŋ küiınde qol taŋbasy qalady, ony sazynan tanisyŋ. Mäselen, halyqtyŋ küiı bolyp ketken keibır küilerdıŋ avtoryn sazyna, stilıne qarai tabamyz. Sosyn älgındei Maŋǧystau küilerındegı köp kemşılıkterdıŋ ornyn tolyqtyryp bolǧasyn jariialaimyz. Şikı pısken astai bolmasyn. Bügınde küi tapsa, onyŋ mänıne qaramai aqşa tauyp, ataq alu üşın kıtap şyǧaryp, artynan ülken dau ne sapasyz bolyp jatady. Sondyqtan äbden zerttep aluymyz kerek.
– Al özıŋnıŋ şyǧarǧan küilerıŋ bar ma?
– Oǧan därejem jetken joq. Jaŋa özım aitqan qazaqtyŋ küilerın tauysa almai tūryp, qalai küi şyǧaramyn?! Osy küilerdı zerttep şyǧarsaq, men üşın sonyŋ özı ülken jetıstık.
Ömır derek:
Kenjebek Aiaǧanov – Mūnaily audandyq öner mektebınıŋ mūǧalımı, Esır Aişuaqūly atyndaǧy respublikalyq baiqaudyŋ bas jüldegerı, Mūrat Öskınbaev atyndaǧy baiqaudyŋ 1-oryn iegerı, «Şabyt» festivalınıŋ diplomanty, Q.Ahmediiarov atyndaǧy respublikalyq oryndauşylar baiqauynyŋ diplomanty, «Maŋǧystau jūldyzdary» baiqauynyŋ bas jüldegerı.
Sūhbattasqan
Däuren SEIITJANŪLY,
«Üş qiian».
