Üisın Balqybek baqsy

Būl şamamen 1725 jyldyŋ jazy edı. Jalaiyr jäne onymen japtas basqa da elderdıŋ qalmaq şabuylynan soŋ Balqaş kölınıŋ şyǧys jaǧalauyn panalaǧan. Jalaiyr biı Jylgeldıūly Eskeldınıŋ el ışın aralauy odan ärı jalǧasa berdı. Aş-aryq pen auru-syrqaudyŋ talaiynyŋ halıne qanyqty. Jyn jügendep, qobyz qūtyrtqan baqsy, kıtap oqyp, üşkırıp derttı quǧan molda, süieksız on sausaǧyn oinatqan balgerlerdıŋ san aluany aldarynan şyqty. Eskeldı men Maltabar batyr bastaǧan top, äsırese, Balqybek baqsymen ūşyrasqanda dür sılkındı. Būl şyndyǧynda jalaiyr, suan, ysty, taǧy basqa osyndaǧy Ūly jüz rularynyŋ ne naimandardyŋ öz adamy emes, Sarysu, Talas boiynyŋ, sondaǧy şanyşqyly elınen şyqqan baqsy eken. Bıraq tūraqty mekenı joqqa tän, qaidan şaqyru tüsse solai qarai qūstai ūşatyn būl Balqybek baqsy myna Ile jaǧalauyndaǧy elge qalmaq şappai tūryp kelıptı. Endı mūndaǧy el ışınıŋ yŋqyl-syŋqyly köp, soǧan orai qolqa men şaqyrular da tausylmai, dariianyŋ arǧy betıne ötıp ketuge mūrşasy kelmeptı.

Eskeldılerdıŋ paiymdauynşa, Bal­qybek baqsy – şamamen eludı iektegelı tūrǧan adam. Tek qatpa qara jüzındegı, moinyndaǧy soqtaly äjımderı, sol jüzı tüstes, älı aq kırmegen, tym bei-bereket ösken sūiyq saqal-mūrty, jasauraǧan közderı mūny äldeqaida egde adamǧa ūqsatady.
Äşekeilı hiua şapany bar, bıraq onysyn iyǧyna ıluı sirek. Köbıne bözden tıgılgen ūzyn aq köilekpen otyrady. Onysynyŋ etegı türulı, astynan taǧy da sondai appaq ış köilegı körınedı. Būrynyraqta osyndaǧy el köbıne alba-jūlba kiıngen, jıp taǧynǧan baqsylardy tamaşalauşy edı, al mynanıkı alaböten kiımı demeseŋ syrbaz bozbalanyŋ jürı­sı­ne bırtaban jaqynyraq. Balqy­bek­te basqa dünieden bary – tüie jündı qyzyl mauytymen tystalǧan tymaq, ükı qauyrsynymen äşekeilengen asa, neşe zaman otqa ne künge qaqtalǧandai, şanaǧyna qūndaqtauly bala syiarlyq qara qobyz, qyndy pyşaq pen dorba ılıngen beldık.
Eskeldı men Maltabar Balqybekpen alǧaş jüzdesken üide būl älı jynyn şaqyra qoimaǧan, qobyzyn oinatpa­ǧan, momaqan küide edı. Dastarqan jaǧalai syǧylysqan el Balqybektıŋ qasyna Eskeldını jaiǧastyrdy da biden görı sol baqsyny köbırek sözge tartuǧa tyrysty. Bıraq qūrt ezıp jasalǧan susyndy soraptap ūrttaǧan baqsy olardyŋ sözderıne qūlai ketken joq, jūrttyŋ köp sūraqtary jauapsyz qaldy. El ışınde körgenınen köz aqy almai tynbaityn jabysqaqtar da bar emes pe, solar Balqybek baqsyny sözge tartudyŋ tyŋ ailasyn tapqandai. Bırı aqjemdengen auzyn qimyldatyp:

– Baqsy ataulynyŋ basy – atyŋnan ainalaiyn jaryqtyǧym Qorqyt baba e­ken ǧoi, – dep bastady sözın. – Odan ke­iın­gı toptyŋ ışınde baǧanaly Qoilybai baqsy men qoŋyrat ruynyŋ Kökşe baq­sy­sy eŋ ören jüirıkterı desedı. Jaryq­tyq baǧanaly Qoilybai baqsy jaiyn­da bızdıŋ el äbden qūlaǧdar-aq. Qoilybai jyn atasy Kökamanǧa aidalada jel soqtyryp, özınıŋ qara qobyzyn bäigege qosypty deidı. Toida bäigege qosylǧan attar berı qaityp, sörege jaqyndaǧanda solar jaqtan dauyl köterılıp, satyr-kütır estıledı. Şoşynǧan atqūmar toişylar bajailap qarasa bar jüirıktıŋ aldynda qara borandatqan alty qūlaş tamyry, şūbatylǧan ala arqany bar bäi­terek aǧaş jüitkıp keledı deidı. Söitse, ol aǧaşyŋ jai aǧaş emes, Qoi­ly­bai baqsynyŋ qobyzy eken deidı. İä, Qoilybai baqsyny estıdık qoi, al myna qoŋyrat Kökşe baqsy jaiynda bılıgımız joqqa tän.

Balqybek baqsy jaqqa jaltaqtap sol Kökşe baqsy jaiynda söileŋızşı dep jalbarynǧany ap-aiqyn. Tek jūrt qolpaştaǧan baqsy ol jaiynda jaq aşpady, kerısınşe, mynau şabylǧan eldıŋ jai-küiınen syr şertuge ne äŋgıme estuge moiyn būra beredı. Kökşe baqsy jönın­de ol keşke söiledı.
Aily tün tuyp edı. Kiız üidıŋ ışınde ekı jerde mai şam jyltyraidy, olardyŋ öşpeuın qadaǧalaǧan arnaiy bır-bır adamy taǧy bar. Demek, ışte de, syrtta da jaryq mol. Jūrttyŋ būt artyp jetken maldary da jaqynyraqta. Endı osynşama mal-jannyŋ tüngı jauy masaǧa qarsy da mol şara ūiymdastyrylypty. Üi syrtynda ainala jantaiǧan jūrttan arqan boiyndai qaşyqtyqta bırneşe jerden tütın salynypty. Jylqynyŋ qu tezegı būl üşın taptyrmaityn yrzyq. Bır şetın otqa tigızıp, qyzartsaŋ-aq jetıp jatyr, laulap ta janbaidy ärı öşpeidı de, qūşaq-qūşaq tütının budaqtatyp, taŋ atqanşa byqsidy da jatady. Bette­rın tütın şalǧan el odan şımırkenbeidı, qaita rahat sezımın keşkendei şökken oryndarynda tereŋırek jaiǧasa tüsedı.
Eskeldı men Maltabarǧa ışten oryn ūsynylyp edı, bıraq top-tobymen qūlaǧan dert meŋdegenderdıŋ orasandyǧyn körıp, būlar syrtta qalady. Mūnda ışte ne, syrtta ne, bärı bırdei, jelközdenıp ja­salǧan keregenıŋ tesıkterı alaqandai, ıştegınıŋ bärı aiqyn körınıp tūr.
Eskeldı de, Maltabar da, būlarǧa janasa jaiǧasqan Käşke de endıgı jerde tek ünsızdıktı joldas etpektei. Üşeuı alǧaşqyda jinalǧandarda negızınde syrqattyŋ qandai türı basym ekenıne nazar audaryp edı. Bıraq ony şamalau qiyn eken. Auyzekı sözden qūlaqtarynyŋ estuınşe, mūnda jylan men qaraqūrt şaqqandardyŋ özı bır töbe. Al onyŋ syrtyndaǧy kökşe, bezgek, şeşek, temıretkı şyǧu, qoianşyq, köz tiiu, tıl tiiu, bastyŋ saqinasy, ısık, jara, zärdıŋ jürmeuı, küidırgı, köz, tıs, asqazan, süiek dertı, balanyŋ it auruy siiaqtylar jäne sanap tauysqysyz. Sonda da būlardyŋ aiqynyraq ajyratqany, aqyl-esınen al­jasqandar jaǧy bärınen de qomaqtyraq siiaqty. Olar osy köp nauqastyŋ ortasynda özderın alaböten körsetıp te otyr­dy. Bırı qyşqyrady ne dauystap yrǧap-jyrǧap, jūrttyŋ nazaryn özıne audarǧysy keledı, taǧy bıreulerı bas­taryn būlǧaqtatyp, qasyndaǧylardyŋ tynyştyǧyn ketıredı.
– Mūny bılgende älgı Baibek şaldy erte şyǧatyn ba ek? – dep qaldy Maltabar.
– Neşe nauqasty qanjyǧaŋa bailap jürerlık şamaŋ bar? – dedı Eskeldı. Maltabar özınıŋ oisyz sözınen tosylyp qap edı, Käşke qosyldy:
– Şarapaty mol baqsy ataidy ǧoi, būl Balqybektı. Şet Baqanastyŋ jaǧalauyna da şaqyrsaq qaitedı?
Eskeldı onyŋ sözın jauapsyz qaldyrdy. Bükıl eldı auzyna qaratqan ataqty bi mynadai köp meşel, sansyz ǧarıp, dımkästardyŋ ortasynda, üi ışınen de oryn timegendei sonşama eleusız, köptıŋ bırı ǧana atanarlyq jūpyny türmen omalǧanda mynau aily tün tap osynyŋ basynan ǧana köşıp ketıp, tas qaraŋǧylyq qamaǧandai qamyqqanyn kım aŋǧarsyn? Tıptı däl qasyndaǧy bürkıt közdı ülkendı-kışılı qos batyr Maltabar men Käşke de odan beihabar. Bi özınıŋ syryqtai keudesın közden tasada ūstaǧysy kele me, ekı büktelıŋkırep, tömenşıktei otyrypty. Oqta-tekte jüzın köterıŋkırep, jelközdı keregenıŋ ar jaǧyna, aŋǧal-saŋǧal üidıŋ ışkı quysyna qaraidy. Büiırın büiı teskendei bır qinalys sol jaqtan baqsy körınse ǧana ketetındei būl da osy tän azabyn şekken köp beişaranyŋ bırıne ainalyp bara ma, äkem-au?
Eskeldınıŋ būlaişa jany taǧat tappai ışten toryǧuy özınşe bır jyrdai. Qalyŋ jalaiyrdy, özınıŋ auzyna qaraǧan basqa da japtas, qoŋsylas rulardyŋ mol şoǧyryn ala jazdai jıpsız bailauynan mūnşama syrqat türlerınıŋ el ışınde būrq köterılıp, tıptı keibır jüikesı jū­qalardyŋ aptap ystyqty kötere almai aqyl-esten ajyrauyn öz basynyŋ mınıne balaǧan sezık alyp jep barady. Sosyn da üzılıssız yŋyrsyǧandar men sarnauyqtar ortasynda būl qalai bas kötere alsyn. Tıptı bylaiǧy el basqa eşteŋemen jūmysy joq, mūndailyq aurularǧa «jyn soqqan», «perınıŋ salqyny tigen», «albasty basqan» siiaqty köŋıldı basqaǧa audarar ataular berse de bige jeŋıldık kep jatqan joq.
Bır uaqytta baqsy da körındı. Basyn mai şamnyŋ jaryǧynda tüsı ajyratqysyz şytpen taŋǧan, üstınde manaǧy böz köilegı, ekı qolynda qobyzy men ükı qauyrsyndy asasy, ün-tünsız ışke qarai attady da, ortadaǧy aşyq bos orynnyŋ joǧary jaǧyna, özın küt­ken nauqastarǧa arqasyn tigıze-migıze jaiǧasty. Asasyn jerge köldeneŋ tastap, qobyzyn aldyna tık qoidy. Qyl ysqyşy da bırge eken. Kenet ysqyşpen qobyzdyŋ şanaǧyn «tyŋq» etkızıp ūrdy da, ary-berı esılte jäneldı. Qobyzdyŋ alǧaşqy ünı alystan at terletıp kele jatqan habarşynyŋ aiǧaiyna ūqsady. Sosyn jan ūşyryp äldekımdı şaqyrǧan basqa bır ünpazdy köz aldyna äkelgendei. Bara-bara botasyn ızdegen boz ıngennıŋ dausyna auysty. Bıraq baqsy osy bette bırden qarqyn alyp ketken joq, qobyz ünın kılt üzıp, qūlaǧyn būrap, tükırıkpen bekıtuı ekı-üş märte qaitalandy. Ūzaq saryndy sosyn baryp tapty. Otyrǧandardyŋ bırı şydamai:
– Jaryqtyqtyŋ sausaǧy buynsyz jaralǧan ba? – dedı.
– Maqtamaŋdar, jynym kelmei qoiyp jürer, – dep baqsy eskertu jasady. Endı barşanyŋ auzyna bırjola qūm qūiyldy.
Qobyz saryny bırazǧa sozylyp, jandy jei bastaǧanda oǧan baqsynyŋ öz dausy qosyldy. Endı baqsy emes, kädımgı jyrşynyŋ özıne ainaldy. Eŋ äuelı baqsylar atasy – Qorqyt babaǧa siyndy:
Baqsy baba, sen qolda,
Men siyndym tar jolda,
Men siyndym sızderge,
Medet bergın bızderge!
Odan ärıde baǧanaly Qoilybai baqsy ataldy. Sosyn qoŋyrat Kökşe baqsyǧa köştı. Mana kündız osy Kökşe baqsy jönınde bılgısı kelgen bıreulerdıŋ qolqasy esıne tüstı me, būl tūsta Balqy­bek myqtap-aq kösıldı. Aşyq, aiqyn sözderı syŋǧyraǧan kädımgı jyr töktı.
Onsyz da auruy bar, sauy bar barşasynyŋ nazaryn özıne tartqan Balqybek baqsynyŋ myna tökpesı tūsynda bärı müldem sıltıdei tyndy. Qatty köŋıl qoiyp tyŋdaǧanda adamnyŋ qūlaq, moiyn tamyrlaryna küş tüsedı eken, ätteŋ, syrtta ai, ışte şam jaryǧy, degenmen de tünnıŋ aty tün ǧoi, äitpese mynalar bır-bırınıŋ kü­dıreigen moiyn tamyrlaryn körer e­dı. Balqybektıŋ jyrlauynşa, Kökşenıŋ jaratylysynda jai adam tabiǧatymen syiyspaityn köptegen erekşelıkter bar. Mysaly, Kökşenı öz zamandastary «täŋır būty» atapty. Onyŋ maǧynasy Kökşe baqsynyŋ bolmys-bıtımınde köktegı täŋırdıŋ öz jaratylysy, suretı aişyqtalyp tūrady eken, ärı Kökşe baqsy är tün saiyn aq boz atqa mınıp, aspanǧa köterılıp, kök Täŋırısınıŋ özı­­nen jarlyq alyp qaitady eken. Ärı onyŋ qobyzy da kökten tüsken, Täŋırınıŋ qoly tigen dünie.
Mıne, Balqybek baqsy osy jaǧyn tolǧap kep, sol Kökşe baqsydan da medet tıledı. Odan soŋ Balaqai baqsy, Şümen baqsy, Şaqar baqsy, Ūzaqbai baqsy, Berıkbai baqsy, taǧy basqalardyŋ attary ataldy. Myna Balqybek solardyŋ bärın özıne pır tūtady, kömek sūraidy.
Odan soŋ jyndar legı kettı:
Jyn atasy Jirentai,
Qolyŋa jasyl tu aldyŋ,
Naizaŋdy qanǧa suardyŋ,
Derttı körıp quandyŋ.
Aqsaq qoidai mekırenıp,
Oqyra maldai jamyranyp,
Ziiandasty qatynnan
Ala alarmysyŋ ajyratyp?
Jyn keledı aidap al,
Aiaq-qolyn bailap al!

Jyn atasy Jirentaidan soŋ şa­qyrylǧandar legınde Seksen Şoq, Jädıgöi Jarǧyş, Aq Aiamas, Er Şoilan siiaqty jyndar ataldy. Būl şaqta Balqybek qatty teŋselıp, aily aspan men tün mūnary basqan orman-toǧaily jer ortasynda jalǧyz özı qalǧandai asa qaharly da mūŋdy sarynǧa köştı. Baqsy men qobyz dausy bäigege qosylǧan köp attan qara üzıp şyqqan qos tūlpardai endı qaisymyzdy qaisymyz basyp ozamyz degen jan täsılım eterlık bäsekege oiysqandai. Bara-bara odan öŋı özgerıp, endı bäsekeles qos tūlpar bırı ozsa ekınşısı kütıp alyp, aldaǧy mol olja men abyroidy qyldai qiianatsyz qaq böluge uädeleskendei tekekke köştı.
Būdan keiıngı sarynda jūrttyŋ qūlaǧy şalǧan qūbyjyqtar ataulary – «Maŋdaiynyŋ qaly bar, arqasynyŋ jaly bar qyzyl şūbar aidahar», «Balaq şudasy salpyldap, azu tısı saqyldaǧan qara bura», «Barmaǧy bar, ökşesı joq elşı qyz», «Aspandaǧy köp perı, ai astyndaǧy aq perı» edı.
Eskeldı özınıŋ tūla boiy qūrysqan­men tütın iısın şalǧan mūrnyn köterıŋ­­kı­rep, baqsyǧa barynşa sau közben qada­la qaraudan jazbady. Qasyndaǧy jansyz būtadai qarauytqan Maltabar men Käşkeden basqalardyŋ saly suǧa ketkendei moiyndary salbyraŋqy ekenın baiqaidy:
Bır kezde Balqybek äielşe jıŋışke dauyspen syŋsu aitqanǧa ūqsady:
Jyn da bolsa syrlasym-ai,
Özımnıŋ syrlas bolǧan mūŋdasym-ai.
Keldıŋ be aman-esen,
Tolyqsyp, qūrdasym-ai!
Osyny aitty da, tüsınıksız bır kübırdı şūbyrtyp, dausyn qaita juandatty:
Közıŋ salşy auruǧa
Dauasy mūnyŋ bar ma eken?! – dep qasyndaǧy äldekımge zırk-zırk ettı. Osylai nauqasqa qarsy şaraǧa şaqyrǧan bıraz ötınış, zıl bıldırıldı.
Kenet baqsy būrq-sarq etıp, ornynan atyp tūrdy. Qolynan qobyzy ūşyp ketken, esesıne ükı qauyrsyndy asa taia­ǧyn ıle türegelıptı. Dülei aşu şaqyrǧan adamdai aqyra asa taiaqtyŋ basymen özın keudege ūrdy.
– Äkelıŋder! – degen jan därmen dausy şyqty. Bosaǧa jaqtan äldekım atyp tūrdy da esıkten ärıde tütını şalqyǧan, azdap qyzyl şoǧy da körıngen jeroşaqtan döŋgelek bırdemenı äkele jatty. Būl manadan şoqtyŋ ışınde jatqan, bır jaq şetı şie tüstenıp qyzarǧan temır taba edı. Baqsy ony jalaŋaş qolymen ūstap, tılımen mūqiiat jalai bastady.
– Daq salma deŋder! – dep aqyrdy baqsy.
Mıne, sonda ǧana qobyz saryny men baqsynyŋ jyry ūiytyp, taldyryp tastaǧan dala kök teŋızdegı kemedei yrǧalyp ketkenge ūqsady.
– Daq salma!
– Daq salma!
– Daq salma!
Osylai şulasqan el baqsynyŋ dausyn basyp keterdei körınıp edı, joq onyŋ öresı älı de tym joǧaryda eken. Öz-özınen zorlanyp, qyşqyryp kep bergende töbelerınen naizaǧai şatyrlaǧandai bärınıŋ zäre-qūty qaşty. Jartylai qyzarǧan tabany jalap bıtkesın böz köilegınıŋ omyra­uyn aǧytyp jıberıp, jalaŋaş tösıne basty. Sosyn bala qūşaqtaǧan adamdai ortadaǧy aşyq jerde bilep kep berdı. «Äi, söit, büit, tūr» degen sözderdı qosa aityp, aiǧailap qoiady. Sosyn tabanyŋ qyzarǧan jaǧyna qaltasynan kışkentai pılte alyp tigızıp edı, ol lap etıp jandy. Sonyŋ jaryǧynda Eskeldı Balqybek baqsynyŋ jaman özgerıp ketken türın kördı. Özı şaqyrǧan jyndary mūnyŋ betıne neşe türlı boiau tögıp, şimai salyp ketkendei.
Baqsy janǧan pıltenı auzyna saldy. Būl oiyny bıtkesın:
– Äkelıŋder! – dep qaita būiyrdy. Jaŋaǧy jeroşaqtan taba äkelgen kısı endı qamşynyŋ sabyndai bırdemenı ūstap kele jatty.
Söitse, ol atan tüienı bauyzdauǧa jaraityn ülken pyşaq eken. Baqsy ony qolma-qol auzyn aşyp, ary öŋeşıne tyǧyp jıberdı.
– Daq salma! – degen jūrttyŋ dausy jaŋa küşpen örşıdı. Būl sözdı Eskeldı men qasyndaǧy ekı joldasy da aituda edı.
Baqsy qanjardyŋ soŋynan auzyna qolyn da sūǧyp, bolat qarudy keŋırdegınde būrady. Älden soŋ qaita suyryp, qaqyryna bastady. Sırä, qandy köbık qūsty. Endı baqsy:
– Hai, oibai-ai, ai, ai! Alla-ai, ai, hai, hai! – degen dauystar şyǧardy. Otyrǧan köpşılık sony qaitalady. Köp kömekeiden şyqqan ün tüngı dalany basyna kötere bergen şaqta baqsy şalt qimyldap, taiau maŋdaǧy auyr nauqastardyŋ bırın qūşaqtap, jep-jeŋıl dünielıktei ılıp äkettı. Aldyna köldeneŋ ūstap tūrdy da ainaldyryp-ainaldyryp äkep, jerge sylq etkızdı. Būl kötergenı äiel eken, yşqyna bır ün qatty da talyp tüstı.
Alda būdan da soraqysy bar eken. Baqsy asa taiaǧymen jerdıŋ şekesın oiardai ūrǧylap, dürsıldetıp, bilep jürdı de kenet jaŋaǧy ülken pyşaqty ta­uyp alyp, ony älgı äieldıŋ qaq jüregıne sūqpasy bar ma? «Daq salma» degen jūrttyŋ dausy jaŋa küşpen örbıdı. Sol kezde baqsy müldem aşy aiǧaimen:
– Toqtat! – dep būiyrdy. Söitse, endı «daq salma» deudıŋ qajetı joq eken. Sırä, baqsynyŋ öz kömekeiıne kırıp şyqqan pyşaq kelesıde basqaǧa qauıpsız sanalsa kerek. Jūrt sap tyiyldy. Baqsy sosyn bır qolyn sausaqtaryn tarbita joǧary köterdı de, ekınşı qolyn äieldıŋ keudesıne sūǧuly pyşaqtan aiyrmai ainalasyna alaq-jūlaq ettı. Jyldai auyr körıngen bıraz uaqyttan soŋ ǧana pyşaqty suyryp alyp, jerge laqtyrdy.
Endı aldyn ala aiaq astyna tastalǧan arqanmen özın belden orap:
– Tartyŋdar! – dedı. Bes-alty jıgıt ekıge bölıne arqannyŋ ūştaryn ekı jaqqa bar küşterımen tarta jöneldı. Bıraz aurular ol jıgıtterdıŋ aiaǧynyŋ astynda taptaldy.
Baqsy bıraz eseŋgırep, arqannan bosandy da, basqa äreketke köştı. Būl endı üi ışındegılerdı tegıs töbelerınen alaqanymen bır-bır basyp şyǧuǧa kı­rıstı. Üidegıler tämamdalǧasyn syrtqa qarai sekırıp, mūndaǧylarǧa da sony jasady. Mūnda jūrtty töbeden basudy Eskeldı jaqtan bastap edı. Baqsy özıne jaqyndaǧanda Eskeldı onyŋ alaqany töbesıne tigenderdıŋ bärı sol zamatta-aq eseŋgırep qyljiyp qalatynyn baiqady. Sol halge özım de ūşyrar­myn dep, būl aldyn ala oŋtailanǧandai da edı. Joq, baqsynyŋ alaqany qūs qauyrsynyndai jūmsaq eken, süikep ötkendei boldy da basqa eş äserı bılınbedı. Al Maltabar men Käşke olai emes, apiyn ışıp masaiǧandai-aq ekeuınıŋ moiyndary mūnyŋ köz aldynda qisaia kettı. Baqsy olardan da ary ötıp, basqalardy östıp, qyljityp, japyra berdı. Kenet berı qaityp, Eskeldı bidıŋ töbesıne qaita qol saldy. Būl joly da solai, qūs qauyrsynyn­dai jūmsaqtyǧynan basqa eşteŋe­sın sezbedı. Odan soŋ baqsy odan da ärı ötıp, Eskeldınıŋ qasyna üşınşı märte kelıp, töbesıne taǧy alaqan tigızdı. Taǧy da solai, moiny da qisaimady, masaimady da. Baqsy endı tap osy bide bır öşı ketkendei syrtta jypyrlaǧan köptı tauysqasyn üi ışıne qaita kırdı de jelköz keregenıŋ ar jaǧynan Eskeldıge oqşyraia qarady. Osy sätte ışte de, syrtta da, sanap tauysqysyz köptıŋ ışınde Eskeldıden özge sau adam joq edı. Baqsy qaitse de mūnyŋ amalyn tabudy oilanǧan eken. Kenet manaǧy asasyn tauyp aldy da tabaldyryqtan qarǧyp şyǧyp, Eskeldıge qarai jügırdı. Eskeldı müldem qorǧanǧan da joq, myna köpten būl äulie me ärı jaŋaǧy äieldıŋ qaq jüregıne qara pyşaq ta sūǧyldy ǧoi, onyŋ qasynda asa taiaq degenıŋ ne, täiırı? Bıraq osy mezette körgen adamdy taŋ-tamaşa qaldyrarlyq bır oqiǧa boldy. Baqsy bige qarai asasyn qūlaştai sermep edı, tün tünegınde tūlǧasy aiqyn körıngen bır jas aq bura qanatty qūsşa qimyldap, ony qaǧyp tastady. Baqsy ekınşı märte, üşınşı märte sıltedı, bıraq qimyly adamnan şiraq aq bura taǧy da söitıp, jan ūşyryp darytpady. Sosyn ǧana baqsy az-kem sabyr suy basylǧandai būl jaqqa qai­typ jolamady. Tek basqalarǧa arnalǧan qimyldaryn jalǧastyra berdı.
Köz aldynan aq bura ketkesın de Eskeldı asa sergek qalpynda kırpık qaqpai baqsynyŋ oiynyn baqylady. Baqsy älı de köp qimyldar jasady. Äsırese, kökke sekırıp, bır orynda tızesın qalşyldatyp bileuı köp.
Osylai ūzaqqa sozylǧan tynymsyz qimyldan soŋ qobyzyn qaita alyp, esılte jöneldı. Özı qosa sarnady. Būl jolǧy saryn tıpten ūzaqqa sozylǧandai. Tıptı bas-aiaǧy joq, özen­nıŋ aǧysyndai bırdeme. Eskeldıge eŋ auyr tigenı de osy. Bır mezette saŋq etıp, qobyzdyŋ ünı de, baqsynyŋ saryny da kılt basyldy-au.
Sosyn baqsy türegelıp, orylǧan pışendei sūlaǧan ıştegılerdı de, tys­taǧylardy da aiaǧymen bır-bır türtıp oiata bastady. Bärıne de aitatyny bır söz:
– Boldy, öz mekenjailaryŋa qai­tyŋdar.
Ūlan-asyr jinalǧan köpşılık tün ışınde qorasynan quylǧan nän otar qoidai jan-jaqqa örıp jüre berdı. Aily tün, mūryndary şalǧan tütın iısı ǧana auyr ūiqydan keiıngı sätte osynau qarapaiym tırşılık baryn būlardyŋ esıne salǧandai. Bıraz sal aurular būrynǧydai süienış ızdemei öz aiaqtarymen tık basyp jürıp kettı. Basqa syrqattar da anasynan qaita tu­ǧandai jaŋa küş-quatqa ie bolǧanǧa ūq­saidy. Sebebı manaǧy yŋyrsyǧan, yŋ­qyldaǧan dybystar qaita qozdamady.

Ūzaqbai DOSPANBETOV,

«Ana tılı».