Küieu men qalyŋdyq

«ŞİTANG QAIDA, ŞYRAǦYM?»

Endı ǧana otau qūryp, el ışınde toi-dumandy ötkızıp bolysymen men ke­lınşegımdı ertıp, Qytaiǧa attandym. Şanhaidaǧy oquyma bailanysty bır­qatar bıtpegen ūsaq-tüiek şarualarym qalyp edı. Oqityn universitetımde de, jataqhanada da barlyǧy derlık ekeuı­mızdı jaqsy tanidy. Üilenu üşın elge ketkenım turaly da bärı estıgen bolatyn. Demalys künderı taiap qalǧan soŋ, şarualarymdy kıdırtpegendı jön kördım. Sol oimen äuejaidan şyǧyp, şeteldık studentterge jauapty dekanat ornalasqan korpusqa tıkelei tart­qan­myn. Kıreberıste aldymen bakalavr-studentterdıŋ oquy jönındegı meŋge­ruşımız Djou Iаng apaiym ūşyrasyp, qūttyqtau sözın aitty. Qūttyqtamai qaitsın, menıŋ būl Şanhaidy şarlap jürgenıme biyl jetınşı jyl. Bır jyl tıl üirenu kursynda, tört jyl baka­lavriatta, ekı jyl magistraturada oqydym. Osy maŋaida barmaǧan jerım, baspaǧan tauym joq. Alyp şahardyŋ är müiısın jatqa bılem. Qazaqşa ait­qanda, jataqhana komendanttarynyŋ qoldarynda ösken balamyn. Oǧan ılese kelesı bölmeden magistranttar oquy jönındegı meŋgeruşımız Liu apai şyq­ty. «Ä, keldıŋder me? Qūtty bolsyn! Al bızdıŋ şitangımız qaida?» dep, ärı qūt­tyqtap, ärı qaujai bastady.
Şitang — qytai tılınen tötelei audarǧanda «baqyt toqaşy» degen maǧynany bıldıredı. Endı älgı Liu apaiyma Djou Iаng qosylyp, ekı jaqtan qolqalady. Būlardyŋ ne sūrap tūrǧanyn tüsınbegen men säl ezu tartyp, joldan kele jatqanymdy aityp, keiın taǧy bır soǧyp, şitangterın beruge uäde ettım. Dekanattaǧy şarualarymdy bıtırıp alyp, jataqhanama bet aldym. Jolda oilanyp kelem: «Änşeiınde student­terden artyq bır zat aluǧa yŋǧaisyz­danatyn qytai oqytuşylarynyŋ menı qyspaqqa tüsırgenı nesı? Şitang… Ne ol «şitang» degen?»… Söitıp, oiǧa şo­myp kele jatsam, naǧyz «şitangşıler» aldymda kütıp tūr eken.
Jataqhanamyz 14-15-qabatty, ekı korpusty alyp qūrylys edı. Onyŋ 11-qabatyna deiın universitet mūǧa­lım­derı, odan joǧary qabattarda şeteldık studentter tūrady. Osy ekı aimaqtyŋ arasy şekara sekıldı bölıngen. 11-den joǧary qabatqa mūǧalımder köterıl­mei­dı, al şeteldıkter 1 men 11 araly­ǧyndaǧy qabattarǧa attap baspaidy. Şekara beketı retındegı 11-qabatta komendant bölmesı ornalasqan. Şy­nymen beket dese, beket siiaqty.
Qos korpusqa qarama-qarsy ornalas­qandyqtan, ortalarynda olardy bır-bırımen bailanystyratyn dälızder salynǧan. Korpustardyŋ liftısı japsarlas aşylyp, ary qarai ekı aiyrylady. Sol dälız ekıge bölıner tūsta ekı komendanttyŋ bölmelerı ornalasqan. Bıreuınde bas komendant, ekınşısınde onyŋ kömekşısı otyrady. Bölmelerdıŋ bıreuı är qabatty baqylaityn kame­ralarmen, dabyl belgısın beretın dis­petcherlık qondyrǧymen jabdyqtalǧan. Kırıp-şyqqan är adam, tıptı şybyn-masalaryŋa deiın komendanttardyŋ ünemı nazarynda.
Sol «şekaranyŋ» maŋynan öte bergenımde menı bas komendant Fan apaiymyz toqtatty: «Al Huangtianrui (menıŋ esımımdı qytailar öz ūǧymdaryna beiımdep, osylai ataidy), qūtty bol­syn! Bızge äkelgen neŋ bar endı?». Bū­lardyŋ bärıne ne bolǧan özı? Komendant bölmesınde qolyndaǧy şaǧyn kesesın­degı kök şaiyn soraptap, bızge qarap jymiyp otyrǧan kömekşısın meŋzep qoiady. Endı esıme tüstı. Elge qaitar aldynda komendant apaiǧa ketıp bara jatqanymdy, üilenetınımdı aityp, qoş­tasuǧa kırıp-şyqqanmyn. Sonda ol maǧan osy şitang turaly bırdeŋe aitqan. Men oǧan män bermei, jai ǧana basymdy izei salǧam. Olar­ǧa da ne aitarymdy bılmei: «Qazır bärı bolady!» de­dım de bölmeme qarai tart­tym. Kiımderımdı jaiǧas­ty­ru­dy kelınşegıme tap­sy­ryp, şalt qimyl­dap, syrtqa şyǧyp, dü­­ken­nen şitang ız­dedım. Astyŋǧy qa­bat­qa tü­setın liftını kütıp tūrǧanymda älgı «bas şekaraşy» böl­­me­sı­nen basyn şy­ǧa­ryp: «Aldap ket­­­seŋ, menen jaq­sylyq kütpe!» dep qal­jyŋdap qoi­dy. Men oǧan bır jy­miyp, liftıge mın­dım de ket­tım.

Konditerlık dükenge ba­ryp, şi­tang­tıŋ ne ekenın sū­rap bılıp aldym. Şitang de­ge­nımız ışınde türlı tättı qospasy bar, kölemı hokkeidıŋ şaibasyndai, ülbırep pısırılgen şaǧyn toqaş eken. Keide onyŋ ornyna kez kelgen tort­tyŋ ke­sındılerı jüre beredı. Qūny da qymbat emes, bızdıŋşe 60-70 teŋgenıŋ şama­synda. Apailarymyz toiyp jesın, qal­ǧanyn basqasyna taratarmyn dep 10-15 şitangtı bır-aq satyp aldym. Son­da bır paket şitangtı ūsynyp tūrǧan jas sa­tuşy qyzdardyŋ bırı: «Sız jaŋa üilengen jas jūbailardyŋ bırı siiaq­tysyz ǧoi? Bızge de bırdeŋe yrymdasa­ŋyzşy, jūǧysty bolsyn» dep qaldy. Bıraq lezde sol qylyǧynan qysylǧan­dai, ekı betı qyzǧylt tartyp, sy­qy­lyq­tap qoia berdı. Olardyŋ äzılderıne kö­ŋılım köterılıp, qoldaryna bır-bır to­qaştan ūstatyp kettım. Özderı tura bızdıŋ qazaq sekıldı yrymşyl.
Jataqqa oralyp, komendanttyŋ aldyna şitangtı, üiden äkelgen «Rahat» firmasynyŋ kämpitterın ūsynyp, şaǧyn dastarqan jaiyp jıberdım. Apai­­larym mäz-meiram. Söitıp, ekı şaiqūmar «beketşınıŋ» qasyna ekı jas jūbai qosylyp, törteumız otyryp, şai ıştık. Jalpy, qytailar — barǧa qa­naǧatşyl halyq. Būl elde zaŋdardyŋ qataŋ ekenı bärıne mälım. Bıreuden sebepsız zat alu, äsırese, mūǧalımnıŋ oqu­şydan bırdeŋe sūrauy jemqorlyq pen bopsalauǧa teŋ äreket bolyp sana­lady. Sondyqtan da jataqhana qyzmet­kerlerınıŋ älgı toqaşty tabandylyqpen sūrap aluy maǧan ädepkıde tūrpaiy kö­rıngen-dı.
Şai ışıp otyryp, apailardyŋ osy qylyǧy jaiynda özderınen sūradym. Sonda komendantymyz: «Jemqorlyq degen ol mülde basqa närse ǧoi. Bop­sanyŋ da betı aulaq. Bıraq şitangtıŋ orny bölek. Eger senıŋ tanysyŋ üi­lenıp, onyŋ toiyna qatysa almasaŋ, ol saǧan qaita körısken kezde şitang beruı kerek. Būl — adamdardyŋ bır-bırınıŋ baqytyna ortaqtasuynyŋ, quanyşyn bölısuınıŋ belgısı. Jūǧysty bolsyn degenı. Şitang degen — baqyt toqaşy. Iаǧni baqyttyŋ dämı. Eger üilengen adam senımen şitangın bölıspese, oǧan renjuge haqyŋ bar. Sondyqtan ol bai­qamai qalsa, ūmytyp ketıp jatsa, ne­mese būl turaly mülde bılmegen bolsa, sen şitangtı otau qūrǧan adamnan sūrap aluyŋ kerek. Būl — üilenu barysynda jasalatyn salt-dästürdıŋ bırı. Bızdıŋ qytailar zaŋdy qalai qadırlese, dästürdı de odan beter qūrmetteidı» dedı. Apaiymyzdyŋ aitqan sözderı me­nıŋ būryn-soŋdy eşkımnen sūramaǧan, tıptı oilanbaǧan saualymnyŋ tuyn­dauyna sebep boldy: «Fan apai, qytai­lardyŋ üilenu salttary qalai özı? Bas­qalardan qandai erekşelıkterı bar?». Sonda apaiym qolyndaǧy şaǧyn pia­lasyn töŋkere saldy da, şitangten bır tıstep qoiyp, bızdı qytai halqynyŋ otau tıgu barysynda jasalatyn köneden kele jatqan salt-dästürlerımen, ädet-ǧūryptarymen tanystyra bastady. Al men bolsam, qytailardyŋ saltyn özı­mızdıŋ qazaqi dästürımızben salys­ty­ryp, ūqsastyǧy men erekşelıkterın baiyptap otyrdym…«Iýedin» — kışı qūdalyq, «uang susu» — qalyŋmal
Qytailarda üilenu salty bırneşe satydan, ūzaq uaqyt pen san türlı ǧūrypty qajet etetın kürdelı prosesten tūrady eken. Eŋ aldymen būl prosess özımızdegıdei qūdalyqtan bastalady. Küieu jıgıttıŋ äkesı qalyŋdyqtyŋ üiıne auyldyŋ syily azamattarynan nemese aǧaiyndar arasyndaǧy bedeldı­lerınen qūralǧan bır top er kısını taŋdap alyp, qūda tüsuge jıberedı. Qytaidyŋ keibır audandarynda, mäselen, oŋ­tüs­tıkte, qūdalar retınde äiel adamdar ırıkteledı. Köptegen auyldardyŋ özınıŋ betkeūstar käsıpqoi qūdalary bolatyn körınedı. Qūdalyqqa barǧandardy Qy­taida «bin jen» dep ataidy. Iаǧni bızşe — jauşy.
Qūdalyqtyŋ özı bırneşe satydan tūrady. Jıgıttıŋ äke-şeşesı jauşy­lar arqyly qalyŋdyq jaǧyna «sau te uzy» dep atalatyn, qyzyl konvertke salynǧan hat joldaidy eken. Mūnda küieu balanyŋ atategı men tuǧan jyly, aiy, künı, tıptı däl ömırge kelgen uaqytyna deiın jazylatyn bolǧan. Būl hatty alǧan qyzdyŋ ata-anasy osynda körsetılgen jıgıttıŋ parametrlerın balgerge berıp, öz perzentımen säikes­tıgın saraptap köredı. Eger balger jo­ramalyn jasap, ekı jastyŋ odaǧyn oŋdasa, jıgıt jaǧyna jauap retınde qyz turaly mälımet jazylǧan hat jolda­nady. Būl qūdalyqqa kelısım berıldı degen maǧynany bıldıredı.
Söitıp, ekı jaq ekı hatqa ie bolady. Būdan keiın dästür boiynşa hattardy är üi öz bosaǧalaryna ılıp qoiyp, üş kün kütedı eken. Eger de osy üş kün ışınde otbasy ışınde eşkım qaiǧyly jaǧdaiǧa ūşyramasa, Aspan men Jer būl qūrylǧaly otyrǧan odaqqa öz ri­zaşylyǧyn berdı degen söz. Iаǧni qū­dalasu prosesı ary qarai jalǧasa tüsedı. Al osy uaqyt ışınde üide bıreu qatty auyryp qalsa nemese ömırden ötıp ketse, qūdalyq dereu toqtatylady. Būl joralǧy da «joly jaqsy kelındı» jany qalaityn qazaqtyŋ dästürıne jaqyn.
Sonymen, alǧaşqy qadam mynadai. Endı hat almasu prosesın ekı arada bolatyn zat almasu salty jalǧasty­ra­dy. Ekı jaq jauşy jıberu arqyly bır-bırımen kelısımge kelgennen keiın, qū­dalar arasynda «iuedin» (qytai tılınen audarǧanda «kışı kelısım» degen maǧy­nany beredı) bastalady. Iýedin — ekı jaq arasynda jasalatyn kelı­sım­şart bolyp tabylady.
Ärı qarai qyzdyŋ jasauyn daiyn­dau dästürı jalǧasady. Būl qazaqtyŋ keiıngı kezde «kit äzırleu» dep atalyp jürgen saltyn eske salady. Aldymen jıgıt jaǧynan qyzǧa arnap syrǧa, jūp sandy bılezık, alqa jäne t.b. äşekeilı būiymdar, qyzyl tüstı qūraq matalar, altyn teŋgeler jıberedı. Al qyz jaǧy oǧan qarymta retınde taŋdauly sort­ty şai, şarap, dändı daqyldardan tūratyn qomaqty azyq-tülık qoryn joldaidy. Sonymen qatar iuedin ke­zınde ekı jaq bır-bırıne syrt jaǧynda äiel bastamasy — feniks pen erkek bastamasy — aidahar beinelerı be­der­lengen qyzyl tüstı ūzyn mata nemese qaǧaz ūsynatyn bolǧan. Būl qaǧazdarda nemese matalarda ekı jaqtyŋ atategı, tūrmys jaǧdaiy jaiynda mälımetter jazylyp, er jıgıttıŋ qalyŋdyqqa berı­le­tın qalyŋmal baǧasy aitylady. Būl bızdıŋ qazaǧymyzdyŋ «syrǧa taǧu» men «batalasu» dästürıne keledı. Tek qa­zaq­tan aiyrmaşylyǧy, atalmyş kädeler qūdalar bır-bırımen bettespei tūryp, syrttai jasalady. Qyzǧa berıletın qalyŋmaldyŋ baǧasy kelısılıp, ony jıgıt jaǧy qyzdyŋ üiıne qorap-qorap syi-siiapat retınde jıberedı. Sonymen qatar būl qoraptardy meilınşe kö­lemdı etıp, ışın kerektı-kereksız zatqa toltyryp joldaidy eken. Sebebı būl qoraptar qolǧa tigen boida ışıne qyz­dyŋ tösek-orny salynyp qaitarylatyn körınedı. Orysşalap aitqanda: «Kakoi privet, takoi i otvet!» Qytai tılınde qalyŋmal berudı «uang susu» dep ataidy.
Qasiettı qyzyl toi
Nazar audaryp otyrsaŋyz, qytai­lardyŋ salt-dästürlerınde qyzyl tüs köp paidalanylatynyn baiqaisyz. Tıptı Qytai elınıŋ memlekettık tuyna deiın qyzyl. Öitkenı qyzyl tüs qy­tailardyŋ qasiettı tüsı bolyp sa­na­la­dy. Olar baqytty da qyzyl tüstı bolyp keledı dep senıp, «hongşuangsi» dep äspetteidı. «Hongşuangsi» — qyzyl tüstı qos baqyt degendı bıldıredı. Qaida barsaŋ da qyzyl tüstı köresıŋ.
Qytailardyŋ üilenu toiyn — qyzyl toi desek te artyq bolmas. Qy­zyl konvert, qyzyl mata, toi bolatyn üide bosaǧany jaǧalai ılıngen qyzyl şamdar… Küieubala men qalyŋdyqtyŋ, qūda-qūdaǧidyŋ toida kietın kiımınıŋ tüsı qandai dep oilaisyz? Ärine, qyzyl tüstı. Qytaida alǧaş körısken nemese köpten berı jüzdespegen adam­dar kezdesken sätte atqarylatyn salt­tar da bar. Syily adamdardy qabyldau kezınde nemese tuǧan-tuystar bas qos­qanda, tıptı qandai da bolsyn, bır se­beppen ekı qytai kezdese qalsa da, bırge otyryp, şai ışedı.
Üilenu toilarynda da şaidyŋ orny bölek. Mūnda şai berudıŋ ekı ürdısı bar. Bıreuı «ülkenderge qūrmet kör­setu», ekınşısı «ūly elge ainalu» (ba­uyrlasu) dep atalady. Qūrmet körsetude jaŋa otau qūruşy ekı jas tızerlep tūryp, bır-bırınıŋ äke şeşesıne kese ūsynyp, şai ışkızedı. Bauyrlasuda ekı jaqtyŋ otbasynyŋ müşesı bop sa­nalatyn är adamnyŋ aty, şaŋyraqtaǧy özındık orny atalyp, arnaiy şai ta­ra­tylady. Iаǧni üilenu dästürındegı şai­dyŋ mänı zor. Degenmen qytailyq qū­dalar alǧaşqy jüzdesude şai emes, şarap ışedı. Öitkenı onyŋ tüsı de qy­zyl. Bastamasy baqyttan bolsyn degen yrymmen qūda-qūdaǧi ädepkıde şarap­tan alyp otyrady eken. Bettesu bary­synda ekı jaq arasynda taǧy da syi almasu ürdısı bolady.
Bızderdegıdei şapan jabu salty olarda da bar. Bıraq būlarda ekı qūda bır-bırıne halat japqyzady. Äielder jaǧy özara şaǧyn toqymaly oramaldar almasady. Ärine, halat ta, oramal da tolyǧymen demese de, qyzyl tüstıŋ qa­tysuynsyz bolmaidy. Sonymen qatar qazaqta qūiryq-bauyr asatu degen käde bar emes pe? Sol sekıldı būlarda da asatudyŋ bır-ekı türı bolsa kerek. Ata-enesımen tanysuǧa kelgen küieubalaǧa enesı qyzyl tüstı ekı tüiır būrşaq beredı eken. Küieubala ol būrşaqtardy kesedegı suǧa salyp, sol küiınde suymen qosa jūtyp jıberuge tiıs. Būl ūrpaqty bolsyn degen nietpen jasalatyn yrym­ǧa jatady. Sondai-aq qyzǧa da arnalǧan arnaiy «asatu» salty bolady. Ata-enesı bolaşaq kelınıne ışındegı etı älı qyp-qyzyl, şikılei pısken tūşpara asatady.
Tūşpara — qytailar üşın bai­lyqtyŋ belgısı. Al «şikı» sözı qytai tılınde «tuu» jäne «tuylu» sözderımen bırdei dybystalady. «Şyng». Bai, ba­laly bol degen maǧynada jasalatyn yrym. Osyndai ūsaq-tüiek yrym, kä­delerın atqaryp bolyp, qūdalar üilenu uaqytyn belgıleidı de, şaǧyn toi ja­sap, qyzdy qyzyl zembılge otyr­ǧyzyp alyp ketetın ūly künge deiın qoş aitysyp, tarqasady.
Qūdalasqannan soŋ «şaqyrtu» bas­talady. Ekı jaq öz aǧaiyn-tuma, körşı-qolaŋdaryna pısırılgen toqaş türınde şaqyrtu jıberedı. Būl toqaştardyŋ betınde joǧaryda atalǧan äiel men erkek bastamalary — feniks pen aida­har beinelenedı. Onyŋ qasyna toi ielerınıŋ esımı jazylǧan şaǧyn qyzyl taqtaişalar qosa berıledı.

ANT ŞAIYNYŊ ŞARAPATY

Qytailardyŋ üilenu ürdısınıŋ bızge ūqsatatyn taǧy bır jerı bar. Ol — syŋsu salty. Tek qytai qyzynyŋ syŋ­suy üş künge sozylady eken. Üiınen keterden būryn qyz auladan aspai, ışten arnaiy oryn tauyp alyp, üş kün boiy dostarymen, tuǧan-tuystarymen qoştasumen bolady. Osy künderı qyz­dyŋ közınen aqqan jas tyiylmaidy. Būl qyzdyŋ ışınde jatqan şerın, mūŋyn, qylyǧynyŋ barlyǧyn osy üide tastap, jaŋa üige taza, bos, päk köŋılmen atta­nudyŋ belgısı körınedı. Keter ke­zınde közıne jas almaudy körgensızdıkke sa­naǧan. Būl künı qyz bala «jüzın tazartu» maqsatynda betterındegı artyq qylşyq, tükterdıŋ barlyǧyn jūlyp, betın aq opamen boiaǧan. Sonymen qosa, şaş ülgısın qyz keipınen äieldıkke özgertu maqsatynda künı boiy şaş taraumen bolǧan. Būl ıste qasyna kö­mekşı retınde joly jeŋıl jeŋgelerınıŋ bırın alǧan.
Kün ortasynan aua bergen şaqta qyzyldy-saryly bezendırılgen zembıl köterıp, jıgıttıŋ ökılderı keledı. Dästür boiynşa bır äiel, bır jas qyz qa­lyŋ­dyqty ekı qoltyǧynan demep, oǧan syŋ­su aitqyzyp, osy zembılge otyrǧyzuǧa tiıs. Sol otyrǧannan kelınnıŋ aiaǧy jer­ge timeuı kerek. Ol päk küiınde attanyp, jolda bäle-jalany aiaǧyna ılmei, sol küiınde jaŋa bosaǧany attau kerektıgın bıldıredı. Zembıl üige ja­qyn­daǧan uaqytta küieubala qytai mi­fologiiasynda ūrpaq taratu qūdaiy bo­lyp sanalatyn Chjan-sian keipıne enıp tūrady. Zembıl körıne bastaǧan­nan-aq ol sol jaqqa qarai sadaq oqtaryn atuy kerek. Būnyŋ közdegen nysanasy — ärine, özınıŋ bolaşaq jary emes. Qy­tai aŋyzdary boiynşa Chjan-sian jyn-şaitandardy sadaq oǧymen atyp quǧan eken. Sol sekıldı būl bolaşaq küieudıŋ öz jarymen bırge jaŋa bosa­ǧaǧa jyn-jypyrdyŋ erıp keluınen saq­tanu maqsatynda jasap jatqan dästürlı şarasy körınedı. Qyz zembıl toqtaǧan jerden bosaǧaǧa deiın töselgen qyzyl kılemşe üstımen jürıp ötedı. Bosaǧa aldynda qytailar üşın jailylyq pen tynyştyqtyŋ belgısı bolyp sanalatyn erden attaidy.
Kıreberıste Aspan men Jerdıŋ, Kün men Aidyŋ qūdailaryna arnalǧan dastarqan jaiylǧan stolǧa, sosyn osy üidıŋ ielerıne iılıp sälem beru mındet. Osy sätte olardyŋ neke qiiu saltanaty bastalyp, ekı jas ata-ana, aǧaiyn-tuys, körşı-qolaŋ, dos-jaraŋdarynyŋ kö­zınşe bır-bırıne adal boluǧa ant etedı. Küieu jıgıt jaryn qolynan jetektep tösek üstıne aparyp otyrǧyzady. Būdan keiın bızdıŋ bır keseden neke suyn ışe­tınımızdei, būlar da «ant şaiyn ışedı». Bıraq olar bır kese emes, ekı keseden, bır-bırınıŋ qolynan ışedı. Būl ydystary «keselerı ortaqtasty, iaǧni bastary qosyldy» degendı bıldıredı.
Aita ketetın jait, osy kädelerdıŋ barysynda qyz balanyŋ betı bas kiımı­ne ılıngen şaǧyn perdemen bürkeulı bolady. Anttaryn berıp, şaidan ūrtta­ǧannan keiın, jıgıt jaǧynan joly bolǧan jeŋeşelerınıŋ bıreuı kelıp, qyz betındegı perdenı şeşedı. Sodan keiın jas kelınnıŋ betınen pısken jūmyrt­qamen sipap jürgızıp ötedı de, onyŋ qolyna ūsynady. Būl ekı bırdei käde — Aspanasty elı tūrǧyndarynyŋ kelın tüsırudegı özındık mai qūiuy men bet­aşary. Soŋǧy ekı käde üilenu salty men ädet-ǧūryptarynyŋ aqyrǧy satysy bolyp tabylady. Betı aşylǧan kelındı qalaǧan adam kelıp köruıne bolady.
Sonymen qatar ol adamdar kelınnıŋ betıne tesıle qarap, jeŋıl ǧana bala­ǧattau sözderın aituǧa tiıstı. Jäne de jas kelın oǧan eleŋ qylmai, būl aityl­ǧan sözderdı köŋılıne almauy kerek. Eşbır sözdı elemegen qalpy, ekı közın tömen salyp, dybys şyǧarmai otyruǧa tiıs. Būl — köz timesın degen maqsatta ädeiı jasalatyn daǧdy. Ary qarai ūly mereke ūlttyq oiyn, än men küi, äzıl men külkıge toly ülken toimen jal­ǧa­syn tabady. Toi ötkennen keiıngı al­ǧaşqy taŋda jas kelınşek özımızdıŋ qazaq kelınderındei erte tūryp, das­tarqan jaiyp, ata-enesıne tättı şaiyn beruge mındettı eken.

JELI ARQYLY JŪPTASU

Mıneki, «şekaraşy» apaiymnyŋ şitang jep otyryp aityp bergenınen basqa da derek közderınen bılgen-tüi­genımnıŋ mazmūny osy. Tılımız, dınımız, türımız bölek bolǧanymen adam ömırın­degı eŋ maŋyzdy saltanatty kündı toi­laudaǧy ädet-ǧūryp, salt-dästürımızdıŋ ūqsastyǧyn qarasaişy. Joǧaryda kel­tırılgen ürdısterdıŋ barlyǧy demesek te, tügel derlıgı ekı elde de älı künge deiın saqtalǧan.
Qūda tüsu, qyz ūzatu, as asatu, qalyŋ­mal… San eldıŋ ertedegı tarihynan habar beretın, bügınge deiın ūmytyl­maǧan daǧdylar men ürdıster, salttar men dästürler osylaişa özara qabysyp jatyr.
Şynynda da, qazırgı zamanda salt-dästürge köp köŋıl bölıne bermeidı. Köptegen toilar bır ssenariimen ja­salady: qyz ben jıgıttıŋ äke-şeşesı meiramhanada kezdesedı, toi şyǧynyn aqyldasady. Toi künı bärı neke sa­raiynda bas qosady. Jas jūbailar jüzık almasady. Asta-tök toi jasalady. Bıttı! Bıreuler osynyŋ barlyǧyna da basyn qatyrmai, jergılıktı AHAJ-ǧa (ZAGS) baryp, neke kuälıgıne qolyn qoia salady.
Osydan nebärı onşaqty jyl būryn AQŞ-tyŋ Las-Vegas qalasyna qūmar oiyn oinauǧa baryp, aiaq astynan üi­lenıp keletın «jūldyzdar» turaly es­tıp, jaǧamdy ūstaǧanmyn. Būǧan bır jaǧynan senbegenmın de. Qalai ǧana būl mümkın bolady? Sonda salt-dästür qaida? Aǧaiyn-tuystyŋ, äke-şeşenıŋ pıkırı eskerılmei me? Būl da olardyŋ eşqaşan bıtpeitın «piarlarynyŋ» bırı şyǧar dep oilaitynmyn. Bügınde ol taŋǧalarlyq jait bolmai kettı. Üi­len­gıŋ kelse, tıptı AHAJ-ǧa da barudyŋ qajetı joq. Üiıŋde internet, qolas­tyŋda kompiuter bolsa, jetkılıktı. Je­lıge kır de janūialy bola ber. De­genmen dūrys emes qoi osynyŋ bärı…
İnnovasiiany qoldanyp, ılgerı jyl­jimyz dep oi-sanamyz ben ruhani düniemızdıŋ keiın şegıngenın baiqamai jatyrmyz. Progress quyp, regreske ūşyraǧan bıraz halyqtyŋ soŋynan erıp ketpesek bolǧany. Joǧarydaǧyny oqyp, qalyŋ eldıŋ kädelerınen mälımet ala otyryp, öz halqymyzdyŋ salt-däs­türımen salystyrsaq, ruhani baily­ǧymyzdyŋ qanşalyqty mol ekenıne közımız jetedı.
Bügınde Qytai köşelerınde qyzyl tüspen kömkerılgen qyzu toiǧa köp kuä bolasyŋ. Bızdıŋ elımızde de toihanalarǧa bas sūqsaŋ, qos ışektı dombyrany dyŋ­ǧyrlatyp, kelınnıŋ betın aşyp tūrǧan asabalardy, meşıtke kırseŋ, oramal tartyp, qol jaiyp, äke-şeşelerınıŋ aldynda Allaǧa mınäjat etıp, neke qi­dyryp otyrǧan jastardy köresıŋ. Būl degenımız qazaqta da, qytaida da ata-babalar qaldyrǧan ūlttyq oi-sana, ür­dıs-daǧdy, salt-dästür molynan saqta­lyp qalǧanyn bıldıredı. Ekı elde de ülkenge qūrmet, syilyǧa syi-siiapat, äke-şeşege degen ıltipat körsetu ürdısı bar. Mūny küllı şyǧys jūrtynyŋ ortaq qūndylyǧy deuge bolady.
Qyz alyp, qyz berısken qūdalyq qai halyqqa da jat emes ekenın osydan aŋǧaramyz.