Japon halqynyŋ ūzaq jasauynyŋ qandai syry bar? – dep ızdengende basynda qaidan bastarymdy bılmei dal boldym. Aldymen osy aral elınıŋ keremet ömır süruge qolaily tabiǧatynan bastaimyn ba, joq densaulyq salasyna qatysty tarihynan bastaimyn ba, älde Japon ükımetınıŋ densaulyq saqtau salasyna jürgızgen saiasatynan bastaimyn ba? Aqyry tamyrynan bastaǧandy jön dep taptym.
Japon elınıŋ densaulyq salasyna köŋıl boluınıŋ tarihy öte ūzaq! Būl jerde tarih qoinauyna tereŋ boilap, ışkerlei taldauǧa menıŋ qarym-qabıletım de jetpeitının bıldım. Sondyqtan osy zamanǧy tarihqa köz jügırtudı jön dep sanadym.
Japon ükımetı sonau 1896 jyly jūqpaly jane qaterlı auruǧa qarsy memlekettık baǧdarlama qabyldap, sol kezden bastap jūqpaly aurumen küresken. Odan keiıngı jyldarda da talai memlekettık baǧdarlama qabyldanyp sary süzek, ökpe tuberkulezı, qaterlı jūqpaly aurulardyŋ aldyn alyp, būl künderı būl auruǧa tübegeilı tosqauyl qoiǧan. Sözımız jalaŋ bolmau üşın būǧan bır mysal keltırudı jön kördım.
Japoniiada tarihy ūzaq medisinalyq ortalyqtar jeterlık. Oǧan mysal Aizu qalasyndaǧy Takada emhanasy. Oblys ortalyǧyna da jatpaityn būl emhana alǧaş Takada äuletınıŋ jeke emhanasynan bastau alyp, 1928 jyly memlekettık märtebe alǧan. Sodan berı üzdıksız jetıldıru, damytu negızınde būl künde 939 oryndyq, 628 qyzmetkerı bar 15 bölımnen tūratyn ülken zamanui ortalyqqa ainalǧan.
Arada bır ǧasyr uaqyt ötse de, būl ortalyqty älı sol Takada äuletı basqarady eken. Ortalyqtyŋ bas direktory Takaşi Tabokami myrza bızdı qabyldau sözınde eŋ aldymen özınıŋ samurai äuletınen ekenın, būl künge deiın ızın joǧaltpaǧan samurailardyŋ bala tärbiesı turaly maqtanyşpen aityp öttı. Ortalyqty aralap tanysa bastaǧanda mūndaǧy barlyq medisinalyq jabdyqtardyŋ 15-25 jyl būryn şyqqanymen, eŋ ozyq ülgıdegı apparattar ekenı menı qatty taŋǧaldyrdy. Men Tabokami myrzadan sebebın sūraǧanymda, ol:
– Bız eŋ ozyq ülgıdegı medisinalyq jabdyqtardyŋ eŋ alǧaşyqy tūtynuşylarymyz. Soŋǧy şyqqan apparattar men būl apparttardyŋ aiyrmasy şamaly, tek dizain jäne operasiialyq panelı men ǧana paryqtalady. Senderge endı baryp jatqan jabdyqtar men apparattar bızde 15-25 jyl būryn qoldanysqa enıp, el densaulyǧyna qyzymet etıp jatyr, – dedı maqtanyşpen.
Ortalyqta nauqasyn qaratuǧa kelgenderdıŋ köbı qarttar eken. 80-ge kelıp selkılder kempır-şaldar mūnda temır at (bızşe – şaitanarba) mınıp tepeŋdep jür. Men sondaǧy qyzmetkerden «būl şal-kempırlerdıŋ barı nauqas pa?» dep sūrap edım:
– Joq, būl qarttardyŋ bärı densaulyqtaryn aldyn-ala saqtandyrǧan. Olar mūnda ai saiyn densaulyqtaryn qaratyp baqylatu üşın ǧana kelmeidı. Bır-bırımen kezdesıp, keŋesu üşın keledı. Eger osy qarttardyŋ äldebıreuı kelmei qalsa, onda bügın ol nege joq, auyryp qaldyma dep alaŋdaidy, – dedı.
Auyrǧanda ǧana keletın jerge auyrǧandary kelmei, demalu, keŋesu üşın keletınderı menı taŋǧaldyrdy.
Al bızde qalai edı… Auyryp kelıp, qūlaǧaly tūrǧan kempır-şalǧa «kezekke nege tūrmaisyŋ!» dep zırkıldep ūrsar edı bızdıŋ aq halattylar. Ūryspai qaitsın, ailyǧy şailyǧyna jetpei, künıne ondaǧan nauqas qarauǧa tiıs bolǧan üisız-küisız pendeler… Bızde därıgerge körınetın nauqas tūr ǧoi sol «ajalǧa araşaşy» degen därıgerlerdıŋ özınıŋ ömırı qamşy sabyndai qysqa emes pe? Özınde densaulyq, kütım joq därıger öz ömırın saqtauǧa jaǧdaiy bolmasa kısı ömırın qalai saqtaidy?..
Al osyny köre tūryp, «japondar nege ūzaq jasaidy?» dep jyndy kısınıŋ sūraǧyn qoiyp, aidaladan qūstyŋ sütın ızdegendei bolǧan menıŋ türım mynau!
Sūraq bıreu, jauap köp! Japondyqtardyŋ ūzaq jasauynyŋ bırınşı syry erte qolǧa alynǧan jäne ıske asyrylǧan memlekettık baǧdarlamalar, erte qoldanylǧan ozyq medisinalyq jabdyqtar jäne üzdık mamandar eken. Al bızde ol kezde qyzyldar bastaǧan Keŋes ükımetı halyqqa üzdıksız jetıldırılmegen, köşten qalǧan apparattar men jabdyqtar berıp qoiyp, soǧys qarularynyŋ ozyq türın jasauǧa ǧana janyn salyp jatsa täuelsızdıkten keiın de reformadan köz aşpaǧan densaulyq salasy jekelgen osy zamanǧy «nauchnyi sentrler» boi kötergenımen bärıbır kürdelı jaŋarudy kütıp qala berdı…
Japon elı turaly söz aitsaq, osy aral elınıŋ jasyl tabiǧaty turaly aitpau mümkın emes. Hokkaido aralyn qospaǧanda, jer kölemınıŋ 76,3 paiyzynda jasyl jamylǧy ūstaityn būl elde süiekten ötetın suyq aua-raiy joq. Auanyŋ dymqyldyǧy auru qozdyrǧyştardyŋ tasymaldanuyn jäne taraluyn tejese, dymqyl da saf taza auamen tynys alu adam densaulyǧyna ülken kömegın tigızerı ejelden-aq belgılı.
Japon ükımetı ärqaşan ekologiialyq talapty bırınşı orynǧa qoia otyryp, eldıŋ ekologiianyŋ būzyluynan zardap şekpeuı üşın ekologiialyq zardaptyŋ aldyn qalai alyp otyrǧanyn aldyŋǧy sūqbattarda aitqan bolatynbyz.
Japon halqynyŋ azyqtanu daǧdysy men negızgı azyqtary bızdıŋ qazaqqa mülde jat desem, artyq emes. Olar bız siiaqty bır jegende toia jep, toia jese de oia jemeidı eken.
Qasymda jürgen japon jıgıtınıŋ tamaq jegenıne qarap keide külkım de keledı. Jaŋa ūstap äkelgen beine bır qoiannyŋ köjegındei şöp-şalam men qūrt-şaiandy şūqyp jep, soǧan «tamaq ıştım!» degenı maǧan qyzyq ta, külkılı sezıledı.
Tıptı bır künı menımen bırge et jeimın dep, onyŋ asqazany auyryp qaldy. Ony auyrtyp tastaǧanyma, özımnıŋ densaulyǧymnyŋ «myqty» ekenıne bır mezet masattansam da, sol «älsız japonnyŋ» menen ūzaq jasaityny esıme tüsıp, köŋılım qynjylyp qaldy.
Erteŋınde ol qūrdasyma qaljyŋdap: «Japondar ne degen älsız, bır asam et jei almaisyŋdar, şöp pen kürışke jügırıp, samurailyǧyŋ osy ma?» – desem, ol: «Kürış jegen japonnyŋ miy köp, küşı az. Et jegen qazaqtyŋ küşı köp, miy az. Sen sol üşın bızge üirenuge keldıŋ!» dep söz jaǧynan san soqtyryp kettı.
Japondardyŋ kündelıktı bızdıŋ nanymyz siiaqty kürışın aitpaǧanda, basqa astaryn negızınen şikıdei ne şala, maiǧa emes, suǧa pısırıp jeidı eken. Osylai azyqtanudyŋ densaulyqqa paidalylyǧy közıqaraqty oqyrmanǧa aitpasa da tüsınıktı jait. Alaida bızdıŋ tūrmys-saltymyz basqa ǧoi.
Qazaqtyŋ är toiynyŋ qūrmettı asyna ainalǧan «sūm araq, qu araq» būl jaqta «sake» atanǧanymen, japondardyŋ densaulyǧyna «dostyǧy» bolmasa, «qastyǧy» joq eken. Orystyŋ qūramynda alkogoly 45-60 paiyz bolatyn «vodkasyn» ışıp alyp, talai qazaqtyŋ bauyry ezılıp, büiregı bülıngenın bır qūdai ǧana bıledı. Al ışıp alyp, mas bolyp, özın de, özgenı de kölık apatyna ūşyratu jaǧdailary taǧy bar.
Al būl elde alkogol mölşerı 25 paiyzdan aspaityn «sake» ışetın japondar «es-aqyly sau küiınde» ışkı organdary ezılıp, araqtyŋ uly azabyn şekpei-aq üilerıne qaitady eken. Būl eldıŋ araq öndıruşılerınıŋ de eldıŋ densaulyǧyn oilaǧany körınıp tūr.
«Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını»: qazaq atamyz: «auru – astan, dau – qaryndastan» degendei, öz mekenınıŋ jasyl da taza küiın saqtaǧan japon halqy eko ortada «älıne qarai as ışıp», altyn ömırdıŋ qadırlep ömır sürıp jatyr.
«Boiyŋa qarai kiım pış, älıŋe qarai as ış!», «Auru – astan!», «Jaman aurudy jaqsy tamaq joǧaltar» degen qazaǧym sözdı öndırıp aitqanmen, ömırde sony ıske asyrmai-aq, «qazaqpyz ǧoi!» dep öz-özımızdı jūbatyp, zeinetke ılıne bere, «myŋ kündık ūjymaqtan bır kündık ömır artyq!» dei tūryp, sol qymbat ömırmen erte qoş aitamyz…
Serık MŪRATHAN,
«Azattyq radiosy».
