«Qazaqtar yrym etedı, yrymy qyryn ketedı» deitūǧyn bır maqal bar. Qazaqtyŋ yrymşyldyǧyn, sengıştıgın synau üşın aitqany. Baqsaq, yrymşyldyq jalǧyz bızge tän emes, türık halqynyŋ qanynda da bar qasiet körınedı. Keide tıptı būl türık, qazaq qana emes, jalpy adamzat balasyna tän be dep te oilaimyn. Öitkenı qara mysyqtyŋ joldy kesıp ötkenın sätsızdık sanaityndar jer jüzınde jetıp jatyr. Nemese qytailardyŋ on üş pe edı, älgı bır sannan şoşityny. Alty sanyn saitannan dep nanatyndar da bar…
Bıraq, bız būdan keiıngı joldarda tek türık pen qazaq yrymdaryndaǧy aiyrmaşylyq pen ortaqtyqty söz etetın bolamyz. Türık halqy da däl bız sekıldı ölıge qūrmetpen qarap, olar jatqan mekendı kielı sanaidy. Sol sebeptı mazarǧa qatysty yrymdary köp kezdesedı. Mäselen, beiıttıŋ basyndaǧy aǧaşty kesken adam qaiǧyǧa duşar bolady dep senedı. Sondai-aq, beiıttı sūq sausaǧymen körsetken adamnyŋ barmaqtary kesıledı-mıs. Būl tyiym bızde de bar. Äjelerımız sūq sausaǧyŋmen beiıttı körsetuge bolmaidy degende bız «nege bolmaidy?» dep qarsylyqty saual jöneltemız ǧoi. Bıraq sol «nege bolmaidymyzǧa» är yrymda «jaman bolady» jauabyn alatynbyz. Jauapqa qanaǧattanbasaq ta jamandyq keletınınen qorqyp, yrymdy ekı etkızbeuge tyrysatynbyz. Türıkter jas säbi qoimastan jylasa ol üige köp ūzamai ölım keledı deidı. Būl yrym bızge de jat emes, kışırek kezımızde äjelerımız «öksıme, basyŋa bırdeŋe körındı me?» deitını tegınnen tegın emes qoi. Sondai-aq, baiǧyz şatyrǧa kep dybys şyǧarsa, sol üiden bıreuı öledı deitūǧyn yrym olarda da bar. Aitpaqşy, türık halqy qūrbandyqqa şalynǧan mal tılın şyǧarsa, köp ūzamai şalǧan üi iesı öledı dep joridy. Bıraq, būl yrym bızde joq sekıldı. Ekınşı bır ūqsastyq otqa qatysty yrymdarda kezdesedı. Mäselen, olardy janyp tūrǧan otqa tükıru, su tögu, tyrnaq salu sätsızdık äkeledı. Al bızde otqa su qūiyp öşıru oşaǧyŋnyŋ oty öşsın, ūrpaqsyz öt dep jorylady. Tyrnaqty bızde kerısınşe, janyp tūrǧan otqa tastaidy. Sondai-aq, ot äldeqaşan söngen bolsa da küldıŋ janyna jatuǧa bolmaidy, külde jyn men şaitan oinaq salady-mys. Bala kezımde qūrbaqa öltırsem äjem jaŋbyr toqtamai jauady, bidai töksem, ögız süzedı dep sendıretın. Sol sebeptı ülkender jaŋbyr tılegende tasattyq jasasa, men qūrbaqa öltıretınmın. Jandy tırşılık iesınıŋ obal-sauabyn bılmeitın essız zaman ǧoi. Däl osy yrym türık halqynda da bar bolyp şyqty, bıraq olar qūrbaqa emes, jylan öltırse, toqtamai jauyn jauatyn körınedı. Jolǧa şyqqanda aldymyzdan qoian kezdesse, bız jolymyz bolady eken dep basymyzdaǧy börkımızdı aspanǧa atyp quanamyz, al türık halqy kerısınşe jolymyz bolmaidy dep qaityp ketedı eken. Üstıŋe kiıp tūrǧan kiımdı şeşıp tıgu kerek, äitpese, kısınıŋ joly bailanady eken. Būl yrym bızde de ışınara qoldanylady. Bızdıŋ aimaqta qoldanylmaǧanymen Qyzylorda jaqtyŋ qyzdarynan estıgenım bar. Jarylǧan ydysty mındettı türde syndyru kerek, äitpese baqytsyzdyq, şyǧyn äkeledı dep yrymdaidy. Sondai-aq, türık halqynda tün, qaraŋǧylyqqa qatysty yrymdar köptep kezdesedı. Tünde tyrnaq alma. Būl bızde de bar. Bıraq būl yrymnan görı ädep, densaulyq tūrǧysynan jasalǧan tyiu sekıldı körınedı maǧan. Ertede tünde jaryq joq-tyn. Kiız üide nemese bır, ärı ketse ekı bölmelı baspanada tūratyn babalarymyzdyŋ aiaq-tabaǧy jatar ornynan alys emes edı. Tyrnaqtyŋ baiqausyzda tabaqqa tüsıp ketuı yqtimal. Osy sebeptı tyiym salǧan sekıldı. Sol sekıldı nannyŋ küigenın jeseŋ, bai bolasyŋ, nan qoqymyn jeseŋ, baqytty bolasyŋ deitınder as atasyn ysyrap, ärı aiaq asty etpes üşın aitylǧan söz be deimın. Joǧarydaǧy bidai tökseŋ, ögız süzedı degen de osyndaidyŋ mysaly. Sondai-aq, tünde saǧyz şainau – ölınıŋ etın jeu, tünde tıgıs tıgu – ölınıŋ etın tıgu degen sekıldı yrymdary bar. Būlar da joǧaryda aitqandai qaraŋǧy jerde boluy yqtimal tötenşe jaǧdaidyŋ aldyn alu sekıldı. Öitkenı, qaraŋǧyda kiım tıkkennıŋ qolyna ine kırıp ketuı mümkın, t.b. Olai deitın sebebım, būl yrymǧa türıkter özderı de senbeidı, küle qaraidy. Keibır dümşeler yrymǧa senu – Allaǧa serık qosu dep qanşa jerden tulasa da, qazaq yrymşyldyǧyn qoiyp kete almaidy. Soŋǧy kezde yrymdar da zamanyna qarai jaŋaryp, «modnyi» yrymdar paida bola bastady. Bır qūrbym: «Aqşaŋ köp bolsyn deseŋ, ony ainanyŋ aldyna qoiyp qoi» dese, endı bırı: «Sen aqşaǧa qalai qarasaŋ, aqşa saǧan solai qaraidy. Aqşany ämiianǧa ūmar-jūmar qyp tyǧa salmai, bükteuın jazyp, ūqyptap sal» deidı. Taǧy bırıne aqşa bersem, qolǧa bermeidı, jerge qoiyp ber deidı… Bız körgen bılgenımızben bölıstık. Senbeu senu - öz yqtiiaryŋyzda.
Ǧaliia SERIKQYZY
