«Mäŋgılık saryn: qazaqtyŋ 1000 küiı, 1000 änı». Būl — Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tapsyrmasymen, Mädeniet ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed myrzanyŋ qadaǧalauymen byltyr qolǧa alynǧan ülken joba. Ǧasyrlar qoinauynan syr şertıp, ūrpaqtan-ūrpaqqa jetken 1000 küi jyl basynda jaryqqa şyqty. Endı mıne, tereŋnen tamyr tartqan qazaqtyŋ dästürlı 1000 änınıŋ bügıngı zamanǧa sai sandyq formatta jazylǧan antologiiasy tūsauyn kesıp otyr.
İgılıktı ıstıŋ basy-qasynda bolyp, jylǧa juyq jūmys ıstegen, yqylym zamannan kele jatqan qara öleŋ, ǧūryptyq änderden bastap, halyq änderın, halyq kompozitorlarynyŋ şyǧarmalaryn oryndauşylyq mektepterıne sai jıktep, bır arnaǧa toǧystyrǧan — osyǧan deiın de talai tyŋǧylyqty şarua tyndyryp ülgergen «El» prodiuserlık ortalyǧy. Köz maiyn tauysyp, közaiymǧa jetken redaksiia alqasy men janyn salyp jädıger jinaǧan jūmys tobynyŋ būl eŋbegın tarihi-mädeni ärı ǧylymi eŋbek dep baǧalauǧa tolyq negız bar.
Bas-aiaǧy elu diskıden tūratyn ūlttyq qūndylyqtarymyzdy saraptap, süzgıden ötkızgen — redaksiia alqasynyŋ töraǧasy, Mädeniet ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed. Töraǧanyŋ orynbasary — Mädeniet vise-ministrı Asqar Börıbaev jäne «El» prodiuserlık ortalyǧynyŋ körkemdık jetekşısı Ǧalym Dosken. Sondai-aq, osy qatardaǧy jyrşy Almas Almatov, dästürlı änşıler Qatimolla Berdıǧaliev, Ramazan Stamǧaziev, Aqan Äbduälı, önertanu ǧy-lymdarynyŋ doktory Sara Küzembaeva, Kino-fotoqūjattar jäne dybys jazbalar ortalyǧy memlekettık mūraǧatynyŋ direktory Alla Seiıtovanyŋ ülesı ūşan-teŋız. Etno jobanyŋ jūmys tobyna jetekşılık etken — belgılı aqyn Gülnar Salyqbai. Bas redaktory — Tūrsynjan Şapai. Öner zertteuşısı, professor Saida Elamanova, änşı Säule Janpeiısova, Aigül Qosanova, Baǧlan Bäbıjan, Erlan Rysqali, Jasūlan Bazarbaev, Bazaraly Müpteke, Mūrat Äbuǧazy, Saian Aqmolda, Eldos Emıl, Abzal Quanyşūly da el mūraty üşın ölşeusız ter tökkender.
Gülnar Salyqbaidyŋ aituynşa, jūmys barysynda şyǧarmaşylyq ūjym bıraz qiyndyqtardy bastan ötkerıp, türlı kedergılerge kezdesken. Äsırese, halyq änderın jinau oŋaiǧa soqpapty. Öitkenı mūraǧatqa, «Altyn qorǧa» üŋılgende, bır halyq änınıŋ on-on bes ataumen oryndalyp jürgenı belgılı bolǧan. Olardyŋ ışınen bır ǧana änşınıŋ repertuaryn taŋdau ūzaq talqylauǧa tüsken. Tıptı osy uaqytqa deiın eşkım oryndamaǧan tuyndylar da tabylǧan. Dauly änderdıŋ tarihy şeşılgen. Mäselen, Jaiau Mūsanyŋ «Sūrşa qyzy» zerttei kelgende, Baluan Şolaqqa tiesılı ekenı anyqtalǧan. Nätijesınde 21 diskıge 500-ge juyq halyq änı jazylyp, notasy men mätını qosymşa kıtapqa şyqty. Än avtorlary turaly mälımetter, oryndauşylar jaily derekter de üş tılde berılgen. Arnaiy ökılder Moŋǧoliia, Qytaiǧa baryp, qandastarymyzben söilesıp, olardyŋ arasynda aitylyp jürgen änder men qara öleŋderdı jazyp äkelgen. Olardyŋ basym köpşılıgı dombyra, qobyz, syrnai, jetıgen aspaptarymen süiemeldengen. Al küisandyqtyŋ süiemelımen än aitqan Küläş Baiseiıtova, Şabal Beisekova, Jamal Omarova, Rahiia Qoişybaeva, Elubai Ömırzaqov, Rabiǧa Esımjanova tärızdı taǧy basqa bıraz änşılerdıŋ taspaǧa jazylyp, saqtalǧan dauystary sol qalpynda alynǧan.
- Änderdı jinaqtau, saralauda qūrastyruşylar, negızınen, «Qazaqtyŋ dästürlı 1000 küiı» antologiiasyndaǧy jüienı ūstanǧanmen, kei rette, odan bas tartuǧa tura keletın jaǧdailar da kezıktı. Mäselen, halyq küilerı bolsyn, halyq kompozitorlarynyŋ şyǧarmalary bolsyn — qazaqtyŋ barşa dästürlı küiı är aimaqta qalyptasqan küişılık dästür, oryndauşylyq mektep jönımen jüielenıp, toptastyrylyp berılse, jinaqtai kelgende, halyq änderınıŋ basym köpşılıgın qazırgı künde däl olai naqty mektep, aiqyn dästürge bölıp-jıkteu mümkın emestıgı körındı. Antologiiada tek aty-jönderı belgılı, aiqyn änşılık dästür qalyptastyruşy tūlǧalardyŋ şyǧarmalary ǧana şartty türde, özderı ömır sürgen öŋır atymen atalatyn käsıbi dästürlı än mektebı aiasynda toptastyryldy. Ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar men dybys jazbalar mūraǧatynda, Qazaq radiosynyŋ «Altyn qorynda» saqtalǧan köne üntaspalardaǧy änder, tehnikalyq sapasy jaramdy bolǧan jaǧdaida, jinaqqa, eŋ bırınşı kezekte, alǧaşqy oryndauşylar jetkızgen nūsqada engızıldı.
Änderdı jinaqtau barysynda aitarlyqtai qiynşylyqtar da kezdestı. Mäselen, sol mūraǧat, qorlardan bır ännıŋ bırneşe ataumen, ia bolmasa är änşınıŋ oryndauynda türlı nūsqada tabyluy, än sözderınıŋ qate aityluy nemese basqa ännıŋ mätınımen auysyp ketuı siiaqty jaǧdailar jiı ūşyrasty. Bır negızden örbıgen ūqsas änder mūqiiat tyŋdalyp, salystyryla kelıp, jinaqqa ännıŋ negızgı tüpnūsqa dep tanylǧan ülgısı ǧana jıberıldı. Är änşınıŋ oryndauynda är türlı ataumen jürgen än attary bır ızge tüsırılıp, mümkındıgınşe, än mätınderı tolyq ärı dūrys aitylǧan ülgıler ūsynyldy.
Sonymen bırge, attary ūqsas bolǧanmen, qūrylymy, äuen, yrǧaǧy bır-bırınen mülde bölek änder de köp ekenı belgılı. Mäselen, «Säulem-ai» atalatyn änder şoǧyry. Būl ülgıler änder tızımınde bır-bırınen tür retınde airyqşalap körsetıldı: «Säulem-ai» (1-türı), «Säulem-ai» (2-türı), t.s.s. Al bır negızden örbıgen, aiyrmaşylyqtarymen qatar, ūqsastyqtary da aiqyn tūrǧan keibır änder bır-bırınen nūsqa (variant) retınde ajyratyldy: «Ekı jiren» (1-nūsqa), «Ekı jiren» (2-nūsqa) t.b.
Bır eskerte ketetın närse, avtorlyǧy kümändı nemese kımnıŋ şyǧarmasy ekendıgı turaly muzyka bılgırlerı anyq bır pıkırge toqtasa qoimaǧan bıraz änder būrynǧysynşa antologiiada halyq änderı qatarynda berıldı.
Memlekettık jäne jeke mūraǧat, qorlardan jūrt qūlaǧyna älı tie qoimaǧan nemese erterekte jazylyp alynyp, keiınnen oryndauşysy bolmaǧandyqtan, ūmytyla bastaǧan bıraz änder tabyldy. Būl qatarǧa osy antologiia arqyly atajūrtqa oralǧan şetel qazaqtarynyŋ än mūrasyn da jatqyzuǧa bolady.
«Qazaqtyŋ dästürlı 1000 änı» atalatyn antologiiada dästürlı än ülgılerı būryn-soŋdy bolyp körmegen kölemde, barynşa mol qamtylyp otyr. Degenmen halqymyzdyŋ ǧasyrlar boiy tırnektep jiǧan än qazynasy osy myŋ änmen şektele qoimasy haq. Älı de bolsa, joǧalǧandy ızdeu, kemdı tolyqtau — keleşek künderdıŋ ülesınde. Al «qazaqtyŋ dästürlı änı» atalatyn, közdıŋ qaraşyǧyndai saqtar ruhani asyl mūra, qymbat jädıgerlıgımızdıŋ qazırgı baryn tügendep, şaşpai-tökpei, keiıngı ūrpaqqa tabystau — bügıngı bızdıŋ paryzymyz. Qazaqtyŋ dästürlı än antologiiasy — sol mındet-paryz müddesınen tabylar ızgı qadam, tübegeilı eŋbektıŋ körınısı, — deidı bırauyzdan önertanu ǧylymynyŋ kandidaty, professor Saida Elamanova, änşı, öner zertteuşı, dosent Säule Janpeiısova, änşı, öner zertteuşı Baǧlan Bäbıjan, küişı, öner zertteuşı Mūrat Äbuǧazy.
Aita keterlıgı, būryn-soŋdy estılmegen «Arystannyŋ änı», «Nürkeidıŋ änı», «Soqyr Qaqpannyŋ änı», «Qairan, Altai-Marqaköl» degen änder jūrtşylyqpen qaita qauyşyp otyr. Qazırgı taŋda ūmytylyp bara jatqan «İtaştyŋ änı», «Ködektıŋ änı», «Käştennıŋ änı» jäne būryn belgılı bolsa da jūrt qūlaǧyna älı jete qoimaǧan «Barmaqtyŋ änı», «Şynybaidyŋ änı», «Qiiasbaidyŋ änı», «Qabyştyŋ änderın» alǧaş ret osy jinaqtan tyŋdauǧa mümkındık bar. Qazaqtyŋ ūly aqyny Abaidyŋ 12 änı men Şäkärım Qūdaiberdıūly, Bırjan sal, Aqan serı, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaqtyŋ, Äset Naimanbaiūly, Estai Berkımbaiūly, Mädi Bäpiūly, Maira Uäliqyzy, Mūstafa, Seiıtjan sal, Qanapiia, Mūhit Meralyūly, Jarylǧapberdı, Ǧaziz, İmanjüsıp, Şaşubai, Täuke syndy bırtuar önerpazdardyŋ, M.Jūmabaev, S.Seifullin, M.Dulatov, Q.Amanjolov, R.Elebaev, M.Erjanov, B.Jylqybaev, Q.Babaqov siiaqty keiıngı buyn dästürlı änşı-kompozitorlardyŋ şyǧarmalarynyŋ toptastyryluy — jūmys tobynyŋ az ter tökpegenın aiqyn körsetedı. «Bügıngı şyqqan jinaqtyŋ ruhani baǧasyn beretın — halyq» deidı Tūrsynjan Şapai. Al Ramazan Stamǧaziev «qazaq halqynyŋ altyn qazynasyna qosylǧan būl şyǧarmalardyŋ barlyǧyn estıp ösken ūrpaq dästürdıŋ köşın ärı qarai jalǧastyryp äketetını sözsız» degen senım artady.
Bazaraly MÜPTEKE, öner zertteuşı:
- Ǧūryptyq änderdıŋ özı — besık jyry, toibastar, betaşar, joqtau, körısu, syŋsu, jar-jar, jarapazan siiaqty bırneşe türge bölınedı. Bız mümkındıgınşe osynyŋ barlyǧyn tolyq engızuge tyrystyq. Negızınen, Qazaqstannyŋ Almaty, Qaraǧandy, Maŋǧystau, Pavlodar, Qostanai, Şyǧys Qazaqstan oblystarynda jäne Qytai, Moŋǧoliia, Resei, Özbekstan jerınde tūratyn qazaqtar aitatyn ǧūryptyq änderdıŋ ülgılerı kırdı. Osydan 20-30 jyl būryn jazylǧan mūraǧattardy aqtardyq. Qaitadan öŋdedık. Professor Saida Elamanovanyŋ kezınde jiǧan-tergen qorlaryn paidalandyq. Ädebietterge üŋıldık. Būl — halqymyzǧa maqtanyşpen aitatyn ülken eŋbek dep bılemın!
Aqan ÄBDUÄLI, dästürlı änşı:
- Jetısu mektebınen jüzden asa än jinaldy. Osy änşılık mekteptıŋ qalyptasuyna ūiytqy bolǧan, qazaq önerındegı sal-serılık jäne aityskerlık dästürdı üzbei, HH ǧasyrdyŋ 70-jyldaryna deiın jetkızgen dara tūlǧa Kenen Äzırbaevtyŋ oryndauynda otyzdan asa öz änı kırdı. Odan keiın Jambyl, Pışän, Şaltabai, Ködek, Qapez, Qyrbai, Ümbetälı, Sädıqoja, Barmaq, Äsımhan, Köbeibai, Būlşa, Qymbat siiaqty änşı-kompozitorlardyŋ şyǧarmalary, bırneşe halyq änderı qamtyldy. Oryndaǧandar — Törtken Kenenqyzy, Erjan Qosbarmaqov, Ramazan Stamǧaziev, Aiaz Betpaev, Tıleules Qūrmanǧaliev, Ardaq Balajanova, Jazgül Daŋylbaeva, Erbolat Şaldybekov, Nūrgül Älqojaeva, Äigerım Nartüieeva. Jiyrmadan asa ändı özım şyrqadym. Sebebı olardyŋ barlyǧy — būryn taspaǧa tüspegen tyŋ tuyndylar. Arqa, Batys mektepterıne qaraǧanda Jetısu änşı-kompozitorlarynyŋ mūralaryn jinastyru qiyn boldy. Kenennen basqa eşkımnıŋ änı būryn-soŋdy «Altyn qorǧa» jazylmaǧan. Basqa mektepter baiaǧyda köş tüzep, naqtylanyp alsa, Jetısu mektebı toqsanynşy jyldardyŋ ortasynan berı qarai qolǧa alynyp, zerttelıp, klastar aşylyp, qatarǧa keşteu qosyldy. Sondyqtan tereŋ ızdenıp, tübegeilı oilanyp, tiianaqty jūmys ısteuge tura keldı.
Erlan RYSQALİ, dästürlı änşı:
- Äuendık, oryndauşylyq, qūrylymdyq özgeşelıkterıne, ornyǧyp, örıstegen ölkelerıne qarai dästürlı än önerınde şartty türde, bırneşe käsıbi änşılık dästürler men mektepter qalyptasqan. Solardyŋ barlyǧy eskerılıp, är aimaq, är mektep sūryptalyp, saralanyp alyndy. Jahandanu zamanynda tiıstı oryndardyŋ dästürlı önerge köŋıl bölıp, osyndai jinaqtardy şyǧaruy — aituly oqiǧa, maŋyzdy betbūrys, ülken erlıktıŋ ülgısı. Köŋılge quanyş ūialatatyn jaǧdai.
«Aiqyn».
