Qazirgi uaqyttaǧy dästürli öner mäseleleri turaly Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konservatoriiasynyŋ «Halyq äni» kafedrasynyŋ meŋgeruşisi, Qazaqstanǧa eŋbek siŋirgen qairatker, belgili änşi Säule Janpeiisova öz oilaryn ortaǧa saldy.
– Säule Stahanşylqyzy, sahnada dästürli änşilik önerimizdi nasihattap kele jatqanyŋyzǧa biyl 25 jyl tolypty. Būl — önerpaz üşin belgili bir biiktikterden körinetin uaqyt. Siz qandai jetistikterge jettim dep oilaisyz?
— Jiyrma bes jyl boiy halyqtyŋ köz aldynda jürmin. Jetistikterimdi jiliktep aityp jatu artyq bolar,sirä?!
— Siz önerge qadam jasaǧan 25 jyl būrynǧy tyŋdarman men bügingi tyŋdarmannyŋ aiyrmasy bar ma?
— Sonau sekseninşi, toqsanynşy jyldary halyqtyŋ dästürli änşilik, küişilik, jyrşylyq, aitys önerine degen jappai yqylasy erekşe bolatyn. Sahnaǧa bir än aityp şyqqanda öz öneriŋniŋ ruhani qajettilik ekenin sezip, bir rahattanyp qalatynbyz. Būl alǧa ūmtyluǧa, izdenuge küş beretin… Qazir muzykanttar jan-jaqty qoldauǧa mūqtaj. Būl — ülken problema.
1985 jyly Aşhabad maŋyndaǧy qazaqtarǧa konserttik saparmen barǧanym äli esimde. Sahnaǧa şyǧyp, termemdi bastaǧanym sol edi, meniŋ «Äi!» dep bastalatyn qaratpa intonasiiama zaldyŋ qosylyp ketkeni… Biik notamen aitylatyn dybysymdy körermenniŋ tügeldei derlik döp tüsip qaitalauy taŋ qaldyrdy. Osyndai önerge degen ystyq yqylasty, är sätti qalt jibermeitin tyŋdarmandy Qytai jerindegi qandastarymyzǧa is-saparmen barǧanda kördim. 2007 jyly Ürimşide konservatoriia ūstazdary men studentterdiŋ ūlt-aspaptar orkestri konsert qoidyq. Maǧan ülken äser qaldyrǧany, tyŋdarmannyŋ qazaq änderindegi oryndauşynyŋ dauys şeberligin körsetip, mümkindigin baiqatatyn sätterdi naq tauyp, dauysyŋdy qoştap «äi!» dep du ete tüsui, olardyŋ jappai bir kisidei demderin işine alyp otyryp tyŋdauy edi.
— Bügingi batys-europalyq, jalpy syrttan kelgen muzykalyq aǧymdarǧa eliktegen jastarymyzdy körip dästürli önerimizdiŋ bolaşaǧy qandai bolady degen kökeikesti saual tuyndaidy. Önerdiŋ ömirşeŋdigine tikelei äser etetin onyŋ tyŋdauşysy emes pe?
— Tyŋdarman tärbieşisi — būqaralyq aqparat qūraldary. Būryndary elimizdiŋ muzyka qairatkerleriniŋ konsertteri telearnalardan jii körsetiletin. Qazir arnaiy baǧdarlamany da («Segiz qyrly» ǧana bar), keşterdiŋ tüsirilip jatqanyn da sirek köremiz. Būdan öner ölmegende qaitedi? Büginde qanşama jastarymyz jür, olardyŋ basym köpşiligi körine almaidy. Teledidardan kim körinedi, halyq sony bilip, qūrmettep jatady. Ärine, kim közge köp tüsedi, sol talantty degen jarnamalyq jalǧan tüsinikten aulaqpyn. Keide qyzyq oqiǧalarǧa kezdesip jatamyz… Bir-eki jyl būryn bir toida än aityp edim, bir şeneunik kelip: «Dauysyŋ jaqsy eken, bolaşaǧyŋ bar» degeni. Men külip: «İä, meniŋ bolaşaǧym alda», — dedim. Būl dästürli änşilikke nasihattyŋ joq ekenin körsetetin jäittiŋ biri ǧana.
— Soŋǧy jyldary dästürli halyq muzyka teatryn aşu turaly aityp kele jatqan ūsynysyŋyz öner janaşyrlarynyŋ kökeiinde jür dep oilaimyn.
— «Sausaq birikpei, ine ilikpeidi» degen naqyl sözdi bügingi önerpazdarymyzdyŋ qoǧamdaǧy jai-küiine qatysty aituǧa bolady. Öner ūjymdaryn biriktirip, dästürli muzykanyŋ şaŋyraǧyn jasau qajet. Halyq ūlttyq än-küi, jyr önerin qaida baryp tamaşalau kerek ekenin bilmeidi. Mol ruhani mūraǧa ie elimizdiŋ birde-bir arnaiy öner körsetetin Saraiy joq, zaldardyŋ bäri satuly. Ülken teatrlar, sahnalar belgili bir mekemeniŋ menşiginde. Kieli önerge qazir sūranys bar. Ony qoldau qajet. Uaqytynan keş qalsaq, önerimiz jetim baladai kün keşetin türi bar. Äsirese, jas talanttar tyǧyryqta. Odan şyǧu jolynda ärkim ärtürli baǧytta izdenip, öz betinşe tirlik jasauda. Olarǧa el aldyna şyǧu üşin memleket tarapynan birqatar keşendi baǧdarlamalar, jüieli şeşimder qajet-aq. Onymen ainalysatyn arnaiy ortalyqtar aşylyp, būl mäseleler jolǧa qoiyluynan ümittemiz.
— Memlekettik aituly merekelerde ötetin konserttik baǧdarlamalarǧa közqarasyŋyz qandai? Ūlttyq dünieler öz därejesinde berilip jür me?
— Meniŋ oiymşa, önerdi saiasatqa ainaldyrmau kerek, ūlttyq müdde birinşi orynda tūruy tiis. Ökiniştisi, konserttik baǧdarlamalardan qatyp qalǧan qalyptan äli şyǧa almai kele jatqanymyzdy köremin. Ekinşi bir jaǧdai, sahnadaǧy oryndauşyda ekpin (temp) qualaityn asyǧuşylyq paida boldy. Iаǧni, neǧūrlym tez oinalsa, soǧūrlym äserli bolady degen tüsinik bar. «Qyz quu siiaqty» bir konsertter bolyp jatyr. Äri ketse ūzaqtyǧy 4-5 minutqa sozylatyn küidi, 3-4 minut şyrqalatyn ändi «qysqartyp» quyp, muzykantty da qosa quady.
Bir ändi bireui bastap, ekinşisi ilip, üşinşisi jalǧastyryp, äiteuir jūlmalap bitiredi. Köz aldyŋa kökpardy elestetip, äni men küiin bir-birinen ala qaşady. Änniŋ kökparǧa tüsken zamany bolyp tūr. Nege, qaida asyǧatynyn tüsinbeimin. Europalyq akademiialyq muzyka tuyndylaryna tiispeimiz, al baǧdarlamanyŋ az uaqytyn ǧana alyp tūrǧan qazaq muzykasyn asyqtyramyz.
— Jalpy Europa akademiialyq muzykasyna, basqa eldiŋ ūlttyq muzykasyna qazaqstandyq körermenniŋ zeiini qandai? Ondai dünieler qalai qabyldanuda?
— Basqa elderdiŋ qoiyp jatqan konsertterin de tyŋdap kelemiz. Mysaly, byltyr koreia halqynyŋ Abai atyndaǧy opera jäne balet teatry sahnasynda qoiǧan konsertin düiim jūrt tamaşalady. Taza ūlttyq dünielerin alyp kelgen, är äni men bii sondai äsem, ekpin (temp) qualap jatqan eşteŋesi joq. Muzykasymen şyǧys mädenietin, ūlttyq janyn, bolmysyn, minezderin körsete bildi, biik deŋgeide ötti. Sonda zaldaǧy jastarymyz, bügingi körermen keremet mädeniettiŋ ülgisin tanytty. Iаǧni, qai baǧytta bolmasyn saf önerdi baǧalai alatyn tyŋdarmanymyz bar, biraq solardyŋ köŋilinen şyǧatyndai konsertterimiz az, ūiymdastyruşylyq jaǧy tömen. Sondyqtan tyŋdarmannyŋ biik deŋgeide körine almai jatqany konsert (nasihat) deŋgeiiniŋ tömendiginen dep esepteimin.
— Soŋǧy jyldary orta mekteptiŋ «Muzyka» päni oqulyǧyn (1-6 synyptar) qolyma alyp, köptegen olqylyqtarǧa tap boldym. Alǧaşqy alǧan mamandyǧym muzyka päniniŋ oqytuşysy degen käsip bolatyn. Sondyqtan maman retinde aitsam, muzyka baǧdarlamasynyŋ igeriluindegi olqylyqtardy bylai qoiǧanda, qazaqtyŋ auyzeki käsibi muzykanttary änderiniŋ (küi, jyr) bala jasyna, dauys mümkinşiligine, muzykalyq oijosyǧyna sai taŋdalmaǧandyǧy aiqyn körinedi. Törtinşi synyptyŋ oqulyǧynda (orys tilinde) Tatar muzykasy degen taqyrypşaǧa qazaq sovet kompozitory Latif Hamidi men onyŋ «Qazaq valsi» enipti… Mūndai jäitterge ne aitar ediŋiz?
— Respublikalyq estrada-sirk studiiasyn bitirgen soŋ, 1986-1991 jyldarda tuǧan jerim Sarysu audany, būrynǧy K.Marks qazirgi D.Sembin atyndaǧy orta mektepte muzyka päninen sabaq berdim.
Jas maman bolǧan soŋ berilip jūmys jasadym. Oquşylardy ärtis qylyp jibere jazdaǧanyma qarap qazir köp oilanamyn. Sol kezden bastap qazir ülken respublikalyq sahnada jürgen Aigül Maqaşova, Ardaq İsataeva, Ainūr Abaiqyzy sekildi şäkirtterim önerge bet būryp, qyzyǧuşylyqtary oiandy. Osy jyldary tüsingenim, mektepte matematika, fizika siiaqty pänderge basa nazar audarylyp, muzyka sabaǧyna ekinşi kezekte män berildi, tipti būl saladaǧa mamannyŋ jetispegenine qynjylysty da körmedim, öitkeni, kez kelgen pän mūǧalimi ännen sabaq ötkize salatyn.
Būǧan problema dep te eşkim qaraǧan joq. Qazirge deiin kezdesetin baǧdarlamalardaǧy kemşilikter men oqulyqtardaǧy olqylyqtar osy jaǧdaidyŋ äli özgermegendiginen habar beredi.
– Būl baǧytta jūmys jasap jatqan qandai baǧdarlamany qoldaisyz?
— Abdulhamit Raiymbergenovtyŋ basşylyǧymen jasalǧan «Mūrager» baǧdarlamasynyŋ orny bölek. Ol dästürli muzykany tyŋdaityn, qūrmetteitin ūrpaq tärbieleu isin kün ilgeri tüsinip, der kezinde qadam jasady. Bir mekteptiŋ oquşylarynan tügel dombyraşy jasau, naǧyz tyŋdarmandardy tärbieleu isi jolǧa qoiylǧan, osy maqsatta ter tögude. Osyndai baǧdarlamalarǧa memleket tarapynan qoldau körsetilse deimin. Sebebi, būrynǧy jolmen, eski qalyppen jüruge zaman özgerdi, jaŋa uaqytqa ūlttyq mentalitetke süienip, ūlttyq erekşelikterdi eskere otyryp beiimdelsek qana tūiyqtan şyǧar jol taba alarmyz degen oidamyn.
— Oi böliskeniŋizge rahmet. Şyǧarmaşylyq tabys tileimiz.
Jyly lebizder…
Qazaqstannyŋ halyq aqyny, Memlekettik syilyqtyŋ laureaty Fariza OŊǦARSYNOVA:
Säule – qazaqtyŋ ūly änşisi. Sezimtal, parasatty adam. Ol respublika kölemindegi jarqyrap şyqqan keremet daryn iesi. Bizde soltüstiktiŋ nemese oŋtüstiktiŋ änşisi degen pikir bar, biraq Säule olai şektelmeidi. Arqa, Jetisu, Syr boiy, batys aimaǧynyŋ änşilik dästürin teŋ meŋgergen, dausymen halyqty tänti etken öner iesi.
KSRO halyq artisi Bibigül TÖLEGENOVA:
Säule — talantty, käsibi deŋgeiindegi maqtanyşymyz. Dombyramen än aitqan änşilerdiŋ işinde maǧan Säule qatty ūnaidy. Onyŋ dombyra tartu şeberligi, özindik erekşeligi, äsem oinauyna qosa qūdai bergen talaby, eŋbekqorlyǧy taǧy bar. Bergeninen bereri mol şyǧarmaşylyq adamy dep senemin.
Baqyt Tūrmaǧambetova, muzykatanuşy
«Türkıstan».
