Şaltabai — HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda Jetısu jerınde ömır sürgen aqyn, änşı, küişı ärı patşalyq Reseidıŋ otarlau saiasatyna qarsy şyqqan üşın Sıbırge aidalǧan küreskerlerdıŋ bırı. Ol äigılı jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ «Qily zaman» kıtabyna arqau bolǧan bas keiıpker Ūzaqtyŋ äkesı Sauryq batyrdyŋ bırge tuǧan ınısı.
Şaltabaidyŋ aqyndyǧy men küişılıgı turaly Jetısu öŋırınıŋ jūrty ǧana jaqsy bılmegen, ol körşı qyrǧyzdarǧa da tanymal bolǧan. El ışındegı köneköz qariialar onyŋ änı men küiın künı bügınge deiın ūmytpai, ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızıp keledı. Jetısudyŋ düldül küişısı Qojeke Nazarūly da Şaltabaidy qadyr tūtyp, syilaǧan. Sıbırge aidalyp bara jatqanda oǧan arnap küi de şertuı tegın emes. Änşılık pen küişılıktı özıne ömırlık serık etken Şaltabaidyŋ mūrasy bügınge deiın joǧalmauy da onyŋ elge tanymaldyǧynan bolsa kerek-tı. Sazgerdıŋ tanymal dünielerınıŋ bırı — «Menıŋ atym — Şaltabai». Būl ändı künı bügınge deiın halyqqa nasihattap, elge jetkızgen Almaty oblysynyŋ Raiymbek audanyna qarasty Jylysai auylynda tūratyn änşı, termeşı Tılektes Namazbaev. 1988 jyly tanymal ǧalym Saǧatbek Medeubekūly Jetısu jerınde esımderı elge belgısız talai talantty änşıler men küişılerdıŋ mūralaryn jinaqtady. Bır joly ol Tılektes qariiamen jolyǧady. Sonda Şaltabaidyŋ osy änın jazyp alyp, qaǧazǧa tüsıredı. Än men jyrǧa bala kezden qūmar Tılektes auyl qariialarynyŋ auyzynan osy ändı estıp, üirenedı, elge nasihattauşy da boldy. Ännıŋ sözın jazyp alǧan Saǧatbek araǧa bıraz jyl salyp baryp, onyŋ äuenın özı üirenıp, toi-tomalaqta aityp, el arasyna taratady. Ännıŋ mätını men äuenıne qyzyqqan belgılı änşı Ramazan Stamǧaziev Şaltabaidyŋ änın näşıne keltırıp oryndap, özınıŋ repertuaryn baiyta tüsedı. Al än äuenın muzyka zertteuşısı Bazaraly Müptekeev notaǧa tüsırıp, resmi türde halyqqa jetkızdı. Būl ännıŋ şyǧu tarihyna kelsek, patşalyq Resei 1860 jyldardan keiın Jetısu öŋırınde otarlau saiasatyn küşeitıp, eldıŋ şūraily jerlerın tartyp ala bastaidy. Jergilıktı halyqqa qysym körsetıp, bılgenderın ısteidı. General Kolpakovskiidiŋ äskerınıŋ ozbyrlyǧy jäne kelımsekterdıŋ şūraily jerge qonystanuy jergılıktı halyqqa oŋai timegen. Şūraily jerge ielengen kelımsekter jaŋa qonystaryn qyzǧyştai qoryp, qazaqtardyŋ sol maŋaidan jüruıne jäne malyn jaiuǧa tyiym salady. Būl üşın olardan alym-salyq ta almai, jeŋıldıkter jasaidy. Būǧan narazy bolǧandardy qorlap, eldıŋ köbın tau-tasty jerge quady.
Kelımsekterdıŋ äreketterıne şydamaǧan Şaltabai men Tazabek bastaǧan jıgıtter Aq patşanyŋ äskerıne qarsy şyǧady. Mūny estıgen äskerbasylary ereuıldı Şaltabai men Tazabektıŋ ūiymdastyrǧanyn bılgen soŋ, olardyŋ soŋyna tüsedı. Izdeuge şyqqan jasaq qos azamatty Qūlja qalasynan qolǧa tüsırıp, azapqa saldy. Auyr azaptan Tazabek köz jūmady. Al Şaltabai tūtqyndalady. Tazabektıŋ ölımın estıgen jūrt endı Şaltabaidy aidaudan qūtqarudy oilastyryp, jolda bosatyp alady. Būǧaudan qūtylǧan ol elde bıraz uaqyt jasyrynyp jürgenımen, keiın ony el ışındegı Doǧalaq degen jansyz Ketpen jerınde ūstap beredı. Şaltabaidyŋ qoly qaita kısendelıp, Almaty türmesıne qamalady. Artynşa Sıbırge aidalady. Özınıŋ daryndy küişı, aqyn ekenın Şaltabai Almaty türmesınde körsetedı. Başpailarymen dombyra tartyp, ainalasyndaǧylardy qairan qaldyrady. Şaltabai Sıbırde jazasyn ötep jürıp te bıraz jerdı körgenın jäne önerımen tanylǧanyn ony öleŋderınen baiqauǧa bolady. Ol Omby men Tomby jerındegı sary noǧailarmen aralasyp, sol jaqta Qazina degen äielmen aitysqa tüsıp jeŋedı. Aitysta Şaltabai özınıŋ myqty aqyn, küişı ekendıgın şalǧaida jürıp te däleldeidı. Merzımın ötep bıtken soŋ, ol elge aman-esen oralady.
Şaltabaidyŋ şyǧarmaşylyǧyn zerttegen qazaqtyŋ dästürlı änderın oryndauşy, belgılı änşı Tıleules Qūrmanäliev te aqyn mūralary jönınde bıraz materialdar jinap, änın halyqqa jetkızuşınıŋ bırı bolyp jürgenın aita ketken jön. Tıleules el arasynda Şaltabaidy bıletındermen äŋgımelesıp, bıraz materialdar tabady. Sonyŋ bırı — Sarybastau auylynyŋ tūrǧyny Mūqan Nūrsadyqovtyŋ oryndauyndaǧy «Elmen qoştasu» degen küiı (qazırgı Raiymbek audany). Küi 1978 jyldary ün taspaǧa jazylypty. Mazmūny el men tuǧan jerge mahabbat turaly. Sondai-aq Şaltabaidyŋ «Menıŋ — atym Şaltabai» änınıŋ taǧy bır varianty bolǧanyn, el auyzynda bar ekenın taiauda bıldık. Ändı Qazaqstanǧa eŋbek sıŋırgen ärtıs, änşı, Şaltabaidyŋ jaqyn tuysqandarynyŋ bırı Mahmūd Tobajanov ta oryndap jür. Mahmūd ändı anasynan üirenıp öskendıgın aitady. Al ännıŋ şyǧu tarihyna kelsek, ol şama 1870-1875 jyldary Şaltabai aidauda ketıp bara jatqanda düniege kelgendıgın baiqatady. Sol jyldardan berı än el ışınde keŋ taraǧan. Eldıŋ auyzynda saqtalǧan än bır jarym ǧasyrdan astam uaqyt elmen bırge jasap keluı de Şaltabaidyŋ şamasy talai biıktı baǧyndyrǧanyn baiqatady. Sıbırden oralǧan Şaltabai elıne kelgende zamannyŋ özgergenın közımen köredı. Otbasynan aiyrylǧanyn aǧaiyn-tuysynan bılıp, ol qyrǧyz elıne tūrmysqa şyqqan äpkesıne ketıp, sol jaqta qaitys bolǧan degen äŋgıme bar. Än men jyrǧa des bermegen Şaltabai üş ışektı dombyrada da şeber oinaǧan. Bıraq Şaltabaidyŋ mūralaryn der kezınde ızdegen jan bolmaǧandyqtan, ūzaq uaqyt elge tanylmai, belgısız bolyp keldı. 1927-28 jyldary Jetısu jerın aralaǧan ataqty aqyn Iliias Jansügırov Şaltabai öleŋderın qaǧazǧa tüsırıptı. Alaida ony zerttegen adamnyŋ joqtyǧynan Şaltabai künı bügınge deiın belgısız bolyp kelgen. Narynqoldyq sazger-änşı Mäken Äliasqarov ta özınıŋ şyǧarmaşylyǧy jönınde jazǧan kıtabynda 30-jyldary Şaltabaidyŋ öleŋderı men änderın jäne küilerın ülken kısıler jiı aityp, küilerın tartqanyn jazady. Bıraq Keŋes ökımetı de Şaltabaidyŋ öleŋderı men küilerın tartuǧa tyiym salǧanyn tılge tiek etedı. Sebebı Şaltabai baidyŋ tūqymy bolyp, orystarǧa qarsy şyqqan jäne Sıbırge aidalǧany zamanǧa qaişy körınedı. Şaltabaidy tolyq tanyp bılu älı de keş emes. Onyŋ mūralary qazırdıŋ özınde el auyzynda jür, onyŋ ömırşeŋdıgı de osynda.
Jeksen SAǦYMBEKŪLY
«Aiqyn».
