Elimiz táýelsizdigin alyp, eńsesin tiktegen shırek ǵasyrdan astam ýaqyttyń ishinde memlekettiń barlyq salalarynda túbegeıli ózgerister oryn aldy. Memlekettiń din salasynda jasalǵan mańyzdy qadamdardyń arqasynda halyqtyń dinı-rýhanı bostandyǵyna erkindik berildi. Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev rýhanı muramyz ben ulttyq qundylyqtarymyzdy jańǵyrtýǵa, rýhanııatymyzdyń negizi bolyp tabylatyn din máselelerine basa nazar aýdaryp, halyqqa arnaǵan joldaýlarynda bul máselelerdi qalys qaldyrǵan emes.
Din salasyndaǵy qarym-qatynastardy retteıtin zaıyrly zańnamanyń arqasynda el ishinde kelisim men turaqtylyq saqtalyp, qanshama ult pen konfessııanyń ókilderi yntymaqta ómir súrýde. Degenmen sońǵy jyldary el aýmaǵynda birqatar keleńsiz jaǵdaılardyń oryn alýy dinimiz ben dástúrimizge jat, teris pıǵyldy aǵymdardyń el ishine dendep engendigin kórsetedi.
Osyndaı teris dinı-saıası ustanymdardyń biri-jalǵan salafızm ıdeologııasy desek qatelespeımiz. Saýd Arabııasy Koroldiginiń qurylýymen saıası kúshke aınalǵan ýahabshyldyq nemese «salafızm» atyn jamylǵan ıdeologııa arab elderimen shektelmeı, álemniń kóptegen aımaqtaryna tarap úlgerdi. Jalǵan salafızm dep ataý sebebimiz, bulardyń ustanymy ádiletti tý etken bastapqydaǵy taza ıslammen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy, qaıta qataldyǵy men óshpendiligine qaraı «neoharıdjıler» dep sıpattasa bolady. Psevdosalafızm kózqarastary Qazaqstan musylmandary arasynda, ásirese jastar ortasynda keńinen taralyp, túsinispeýshilikter men qaqtyǵystarǵa negiz bolyp jatqany belgili. 2016 jyly Aqtóbe, Almaty qalalarynda oryn alǵan keleńsiz jaǵdaılarda osy aǵym ókilderiniń áreketi bolatyn.
Syrtqy amalyna qarap kúpirlikti kesip-pishetin tákfirge súıengen salafızmniń ıdeologııasy negizinen býkvalızmge, ıaǵnı Quran aıattary men hadısterdiń mazmunyn túsinbeı, týra maǵynasynda sózbe-sóz túsinýge, aqyl-parasatty qoldanbaýǵa baǵdarlanǵan. Olar astarly maǵynaly aıattar men hadısterdiń tek sózdik maǵynasyn negizge ala otyryp, ishki mánine úńilmesten sol kúıinde qabyldaý kerektigin alǵa tartady. Mundaı ıdeıalar tarıhı turǵydan dáleldengen mázhabtar ınstıtýtyn joqqa shyǵaryp, «ár musylman tikeleı ózi Quran men hadıske júginip pátýa bere alady» degen ústirt ári shetin kózqarastyń qalyptasýyna alyp keledi. Al bul kózqaras qazirgi kezde dinishilik alaýyzdyq pen pikir qaıshylyqtarynyń týyndaýyna jol ashýda.
Mázhab ustanbaıtyndardyń pikiri boıynsha árbir adam dindi, sharıǵatty óz betterinshe oqyp, úırene alady. Ol úshin arab tilin meńgerý jetkilikti. Arab tilin bilgen adam Qurandy da, súnnetti de óz betinshe oqyp, din qaǵıdalaryn túsine alady. Iaǵnı, eshqandaı mázhabqa erýdiń, ustanýdyń qajeti joq.
Aqyldy shektep, keńinen oı qorytýǵa jol bermeıtin salafıler «Dindi aqylmen túsinýge bolmaıdy, ol - fılosofııa, ıaǵnı adasýshylyq» degen qaǵıdattardy qoıyp, aıattar men hadısterdiń negizgi mánine, olardyń qandaı jaǵdaıda, qashan aıtylǵanyna qaramastan tikeleı maǵynada qabyldaýǵa tyrysady. Aqyl qorytyp, oı júgirtýge shekteý qoıatyndyqtan, olardyń qataryna jańadan qosylǵan adam erkin oılaý qabiletinen aıyrylyp, máńgúrtke aınalady. Óıtkeni, ondaı adam aıattyń, hadıstiń astaryna úńilýge dármensiz, óıtkeni onyń bilimi jetkiliksiz, mátinderdi tek salafıler túsindirgen qalypta qabyldap alady da, basqasha oılaýdy kúná sanaıdy.
Salafılerdiń mátinniń tikeleı mánine júginýiniń bir túri adamǵa tán sıpattardy Jaratýshyǵa telý bolyp tabylady. Islam turǵysynan alyp qaraıtyn bolsaq, bul Jaratýshynyń esimderi men sıpattaryna baılanysty túsindirme bermeı, tikeleı túsiný, qabyldaý jáne túsindirý ádisi degendi bildiredi.
Alaıda, Jaratýshy eshbir jaratylysqa uqsamaıtyndyqtan, ony qandaı da bir nársemen salystyrý arqyly túsiný múmkin emes. Sondyqtan ıslam ǵulamalary «Aqylǵa salyp qalaı paıymdasań da, Alla báribir odan ózgeshe» dep eskertken. Máselen, Allaǵa meken men ýaqyttyń yqpaly júrmeıtini týraly qazaqtyń dana oıshyly Abaı da bir óleńinde jazyp qaldyrǵan bolatyn. Onda:
«Meken bergen halyq qylǵan Ol Lá mákan,
Túp ıesin kóksemeı bola ma eken?
Jáne oǵan qaıtpaqsyń ony oılamaı,
Basqa maqsat aqylǵa tola ma eken?!» - delingen.
Olaı bolsa, mundaı kózqarastar hanafı mázhabyn ustanatyn musylman úmbetinen erekshelený, musylmandar arasynda jikshildik týdyrýdy kózdeý degen sóz.
Mundaı býkvalıstik ıdeıalar kóptegen dinı uǵymdardyń shynaıy mániniń burmalanyp túsindirilýine, sol arqyly qazirgi kezde beleń alyp otyrǵan dinı ekstremızmniń órshýine sebep bolyp otyr. «Jıhad», «tákfir», «taǵut», «hıjra», «shırk», «bıdǵat» sekildi uǵymdardyń maǵynasyn burmalaý nátıjesinde tákfirshildik ıdeıasyn damytýǵa, sonyń nátıjesinde óz qatarlaryndaǵy adamdardyń radıkaldanýyna sebep bolý arqyly eldegi tynyshtyq pen kelisimniń buzylýyna jol ashýda.
Búgingi kúni teris pıǵyldy aǵym ókilderi Quranda berilgen «jıhad» jáne «hıjret» uǵymdaryn óz múddelerine burmalap qoldanyp júr. Olardyń bul uǵymdarǵa bergen túsindirmesin qabyldaǵan kóptegen azamattar óz elderin musylmannyń emes, kápirdiń eli dep sanap, Sırııa aýmaǵyna «hıjra» jasap, qonys aýdarǵanyn bilemiz. Bul jaǵdaıdyń oryn alýyna osyndaı teris pıǵyldy aǵymdardyń ýaǵyzshylarynyń dinı bilimi tolyq emes azamattardy arbap, qandy qasap bolyp jatqan Sırııa, Irak elderine «hıjra jasaýǵa» shaqyrýy sebep bolyp otyrǵany jasyryn emes.
Alaıda hıjra jasaý uranyn tý etip soǵys aımaqtaryna attanýshylardyń mundaı áreketteriniń ıslam dini senimindegi hıjramen eshqandaı baılanysy joq ekeni aıqyn. Islamda bul sóz musylmandardyń dinine baılanysty ózgelerden qysym kórýine baılanysty basqa elge qonys aýdarýyn bildiredi. Iaǵnı, musylmandardyń dinderiniń paryzdaryn oryndaýyna tyıym salynyp, meshitter jabylyp jatsa ǵana basqa jaqqa qonys aýdarýy múmkin. Alaıda, bizdiń elimizde eshbir dinniń nasıhattalýyna qysym qoıylyp otyrǵan joq. Musylmandar da qulshylyqtaryn erkin atqarýda. Elde qanshama záýlim meshitter boı kóterip, kóbeıip jatyr. Memleket tarapynan jasalǵan osyndaı jaǵdaılardy joqqa shyǵaryp, «taza ıslam» elin ańsap elden aýa kóshkender - tek bardy baǵalamaýshylar degen sóz.
Hıjra jasaý týraly Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy «ıslamnyń negizgi rámizderi men rásimderin atqarýǵa ruqsat etilgen memleketten ózge elge kóshýge eshbir qajettilik joq» dep óz ustanymyn kórsetip berdi. Sondyqtan da azamattardyń Taıaý Shyǵys aımaǵyndaǵy soǵys alańdaryna ketýiniń ıslam dinindegi hıjret jasaý túsinigimen eshqandaı baılanysy joq deýge bolady.
«Jıhad» túsinigin de teris pıǵyldy aǵymdardyń dinı bilimi taıaz azamattardy azǵyrýdyń bir joly retinde paıdalanady. Olardyń túsinigindegi «jıhad» - tákfirshilerdiń «kápir» dep sanaǵan adamdaryn aıaýsyz qyrý, atý, jaryp jiberý, áıelderdi, balalardy quldyqqa salý, olardy azaptap qınaý sııaqty ozbyrlyq áreketteri. Dinı mátinderdi ózderiniń paıymy men múddelerine sáıkes burmalap túsindirgen teris pıǵyldy aǵymdardyń úgit-nasıhattarynyń nátıjesinde sanalary ýlanǵan saýatsyz azamattar ata-anasyn, týǵan jerin tastap, Alla jolynda «jıhadqa» attanýda. Al negizinde jıhad uǵymynyń máni osyndaı ma? Árıne, joq.
Jıhadtyń bir maqsatqa jetý úshin kúsh jumsaý, kúresý, dindi, otandy, mal-múlikti qorǵaý ekenin osyǵan deıingi ıslam ǵulamalary aıtyp ta, jazyp ta kele jatyr. Iaǵnı, jıhad - eń aldymen adamnyń ózin jáne ishki jan dúnıesin túzetýi degen sóz. Musylmannyń óz nápsisimen kúresi degendi bildiredi.
Al osyndaı dinı uǵymdardy burmalaýshy aǵymdardyń negizgi kózdegen nársesi -musylmandar arasynda jik týdyryp, olardy ydyratý. Bul úshin olar óskeleń urpaqtyń sanasyn ýlap, olardy ulttyq qundylyǵynan aıyrý áreketterin qoldanady. Sanasy ýlanyp, qalyptasqan qundylyqtardan alystaǵan jas býyn ókilderi kúızeliske ushyrap, erkin oılaýdan qalady. Máńgúrtke aınalady. Óz týǵanynan, ata-anasynan ajyrap, qoǵamnan oqshaýlanady. Dinniń qoǵamdyq qyzmetteriniń (onyń ishinde dúnıetanymdyq, tanymdyq, áleýmettendirýshi jáne t.b. qyzmetteriniń) almasýy barysynda dinı sanasy men dinı amalynda dúnıetanymdyq mádenıeti qalyptasyp bekı qoımaǵan azamattardyń boıynda tulǵalyq jartykeshtik, áleýmettik-mádenı turǵyda taıǵanaqtyq úrdisteri baıqalady. Dinniń saıasılanýy nátıjesinde dástúrli dindarlardyń rýhanı sabaqtastyǵyna syzat túsip, qazaqstandyq jamaǵattyń dinı biregeıligine nuqsan kele bastady.
Bul úrdister rýhanı qaýipsizdik salasyndaǵy aqtańdaqtardan habar beredi, din salasyndaǵy memlekettik saıasattyń belsendiligin qajet etedi. Jat jerlik dinı aǵymdardyń shıelenisti, keıde tipti agressıvti yqpalynyń óse túsken qazirgi jaǵdaılarynan zaıyrly Qazaqstannyń dinı jáne mádenı kelbetin túbegeıli ózgertýge degen umtylysty ańǵarýǵa bolady. Sondyqtan dinı qaýipsizdikten tikeleı týyndaıtyn eldiń rýhanı qaýipsizdigi máselesi ózekti kúıge túsip otyr. Memleket din salasyna aralasyp, ǵasyrlar tezinen ótip, el birligin saqtap kelgen dástúrli qundylyqtardy qamtamasyz ete almasa, zaıyrlylyqtyń egemendigin ishinara joǵaltyp alýǵa bolady.
Shetin kózqarastardy ustanatyn dinı ıdeologııalyq aǵymdar ultaralyq, dinaralyq qatynastarǵa jik túsirip, ult tutastyǵyna, memleket turaqtylyǵyna, dástúrli qundylyqtarǵa úlken qater tóndiretindikten, olardyń el aýmaǵynda taralýyna barshamyz bel sheshe atsalysýymyz qajet. Sebebi, qazirden mundaı ıdeologııanyń taralýyna tosqaýyl qoıa almasaq aldaǵy urpaqtyń kúni ne bolary kúmándi. Kez kelgen ulttyń ózin tarıhta ult retinde saqtap qalýynyń alǵysharty – óziniń ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúrli dininen, tilinen, dilinen ajyramaýy ekeni belgili nárse. Osyndaı qundylyqtarymyz ben táýelsizdigimizdi saqtap qalý halqyna janashyr árbir jannyń azamattyq paryzy dep sanaımyn.
Baqytjan Satershınov,
QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi
Fılosofııa, saıasattaný jáne dintaný
ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri,
fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor,
«Adyrna» ulttyq portaly
