«Ainam qaldy»… Aŋyzyn da, äuezın de talai tyŋdaǧansyn. Sonda da är aituşynyŋ, ol äsırese tılınen bal tamǧan äŋgımeşı bolsa, äserı basqa. Küişı Nūrjan Sertekov te, Aqbikeş sūludyŋ basynan ötken oqiǧasyn tögıldıre tarqatyp otyr:
– «On toǧyzynşy ǧasyrda, Qazaqstannyŋ batys öŋırınde Aqbikeş atty myqty dombyraşy qyz ömır sürgen. Sol Aqbikeşpen körşı auylda Esjan degen ataqty küişı bolypty. Bırde jol tüsıp, Aqbikeş pen Esjan kezdesıp, dombyra tartysyp, küi turaly, öner turaly äŋgımesı jarasyp, bırte-bırte bır-bırın ūnatyp qalady. Bıraq taǧdyr solai bolar, Esjanǧa jala jabylyp, ony ekı jyldai türmege qamap tastaidy. Oraldyŋ türmesınen ekı jyldan keiın bosap, üiıne qaitar jolda jolai köŋılı süigen Aqbikeştıŋ auylyna soǧa ketudı jön köredı. Aqbikeştıŋ auylyna barsa, ülken toidyŋ üstınen şyǧady. Kezdesken adamynan jön sūrap, Aqbikeştıŋ ūzatylmaqşy habaryn estidı. Auyl adamdary, Aqbikeştıŋ joldas-joralary ūzatylar qyzben ana bır tūrǧan aq otauda qoştasyp jatyr degen soŋ, Esjan da sol otauǧa qarai aiaŋdaidy. Aq üige kırse, bosaǧa jaqta bos oryn bar eken. Esjan sonda otyra ketedı. Jinalǧan jūrttyŋ bärı Aqbikeştı qaumalap: «Aramyzdan ketıp barasyŋ, küiıŋdı saǧynatyn bolamyz, küi tartyp ket», – degen qolqa salady.
Aqbikeş ülken üiden öz dombyrasyn aldyryp, qūlaq küiın keltırıp alyp, basyn köterıp, ainala qorşaǧan adamdarmen qoştasyp qalǧysy kelgendei jan-jaǧyna qaraidy. Bosaǧada otyrǧan, jüdegen, könetoz kiımdı Esjanǧa közı tüsedı. Bır kezgı süigenıne et bauyry ezıle qarap alyp, oilanyp otyryp, bır küidı tartady. Qaumalaǧan el: «Mynau bız estımegen küi, jaŋa saz boldy ǧoi, aty qalai?», – dep sūrastyra bastaidy. «Ainam qaldy dep söilep tūrǧan joq pa dombyra? Küidıŋ aty «Ainam qaldy» bolsyn», – dep taǧy bıreulerı duyldai jöneledı. Aqbikeştıŋ: «Jüregımnıŋ ainasy osynda qalyp barady-au», – dep dombyraǧa salǧan arman zaryn ūqqan jora-joldas, qyzǧa jūbatu küiın tartysa bastaidy. Jaǧalai ainalǧan ükılı dombyra aqyrynda Esjannnyŋ qolyna tiedı. Esjan tartqan äuende de eşkım estımegen bır mūŋ baiqalady. Barlyǧy taŋ qalyp, küişıge köz tastaidy: būl kım, qandai küi? Aqbikeştıŋ Esjanmen qoştasyp, jüregımnıŋ ainasy osynda qalyp barady degenın tüsınıp otyryp, Esjan menıŋ qolym endı saǧan jetpeidı «Qoş, aman bol, Aqbikeş» dep tartqan eken deidı.
Soŋyra, küişı kım, nege olai küi tartty degen äŋgıme ketedı. Būl söz Aqbieştıŋ äkesıne jetedı: «Osyndai bır tosyn jıgıt keldı, küi tartty, küiınıŋ ünı bızge ūnamaidy», – deidı. Sodan, şu şyǧyp ketpei tūrǧanda, qūdalardyŋ qūlaǧyna eşteme jetpei tūrǧanda beitanys jıgıttı jeke alyp ketu kerek bolady. Esjan da el maqtaǧan önerlı jıgıt, «Sen bar» degenge kete qoia ma, söitıp anau-mynauǧa kelıspei qalǧanda, auyldyŋ özımen şamalas jıgıtterınıŋ bıreuınıŋ qamşysy jaŋsaq tiıp, Esjannyŋ közı jazym bolady. Sodan Esjan auylyna keledı. Tar qapastan, türmeden şyǧyp kele jatyr, süigen qyzy tūrmysqa şyǧyp barady, bır közınen airylǧan, jany jaraly. Al tuǧan-tuystary jinalyp, quanyp, şeşesı men qaryndasy bar eken, bır eşkısın soiyp, auyl-üidı qonaq qylady. Esjannyŋ amandyǧyn, saulyǧyn bılgen soŋ: «Senıŋ önerıŋdı, dombyraŋdy saǧyndyq, bırneşe küi tartyp ber», – dep qolqa salady. Esjan: «Mynau menıŋ bır küiım, tyŋdap körıŋder», – deidı. Barlyǧy tyŋdap, keremet küi ekenın aityp, küidıŋ atyn sūraidy. Sonda Esjan: «Būl küidıŋ aty – «Soqyr Esjan» degen eken. Barlyǧy bırtürlı bolyp, yŋǧaisyzdanyp qalady. «Qoi, olai deme», – dep basu aitqandar da tabylady. Sonda Esjan: «Osy auylda ekı Esjan bolyp, onyŋ bıreuı aqsaq bolsa, ony «Aqsaq Esjan» der edıŋızder. Erteŋ menıŋ atyma da «Soqyr» degen söz qosylady. Taǧdyrym solai bolǧan şyǧar. Sondyqtan mynau menıŋ basymnan keşken oqiǧaǧa arnaǧan küiım – «Soqyr Esjan» dep atalsyn», – degen eken aitqanynan qaitpai…
– Ol kezde küidı ekınıŋ bırı tüsınetın. Ony özıŋız de aityp otyrsyz. Aqbikeştı ainala qorşaǧan jūrt küide jasyrynǧan sezımdı, Esjannyŋ qoştasudaǧy jürek mūŋyn qalai sezdı? Öner nemese muzykatanuşy degen arnaiy diplomy joq jandar dombyra şanaǧynda jasyrynǧan sazdyŋ sözın qalai oqydy? Kezınde közı aşyq, bılımdı degen Europa öz muzykanttarynyŋ syrly sazyn uaǧynda dūrys tüsıne almaǧany turaly ökınıp jazady. Notanyŋ ne ekenın bılmek tügılı estımegen qazaq – küişılerdıŋ sazyn sol uaqytta bırden tüsıngen. Al qazır küidı tüsınetınderdıŋ qatary kemıp, tyŋdaityndardyŋ özı sirep qalǧandai. Nelıkten?
– HH ǧasyrdyŋ 50 jyldaryna deiın Dina şeşemız Almatyda küi tartqan kezde, sahnaǧa körpe tösep, aldymen küi tarihyn aityp alatyn. Qazırgı zamanda konsertterdıŋ barlyǧy uaqytqa baǧynady. Bırneşe saǧat kölemınde bırneşe nomer oryndalyp bıtuı kerek. Mäselen, bır küi tartylatyn bolsa, oǧan 3-5 minut uaqyt berıledı. Sondyqtan küi tarihy qazır aitylmaidy. Aŋyzyn estımegen soŋ halyq kübır, sybyrlap köp tyŋdai bermeidı. Halyq köp tyŋdamaǧan soŋ, küişı şyǧarmasyn tez oryndap bıtıruge tyrysady. Sonyŋ saldarynan Qūrmanǧazynyŋ da, özge halyq kompozitorlarynyŋ da küilerı on ese, jüz ese jyldam tartylyp kettı. Ony aitasyz, türlı estaradalyq janrlarǧa qosudyŋ esebınen küi qaǧystary da özgerdı.
Ras, küi aŋyzyn aitpai-aq, ony bırden tüsınetın de jandar bolady. Endı özıŋız oilap qaraŋyz: qazır on qazaqtyŋ ekeuınde ǧana dombyra boluy mümkın. Nemese on adamnyŋ ışınde onyŋ bırneşeuı ǧana dombyrany bıledı. Qalǧany dombyranyŋ atyn estıgenımen, qolyna ūstap körmegen.
Būryndary qazaq şaŋyraǧynyŋ barlyǧynda küi tartylatyn. Är qazaq küimen közın aşatyn. Ananyŋ äldiı – qazaqy äuenmen aitylatyn. Men qyryqtan astym. Qatarlastarymnyŋ otbasynda säbiın besık jyrymen terbetıp jatqandardy körgen emespın öz basym. Al qazaqy äuenmen terbelmegender qazaqtyŋ önerıne büiregı qalai būrady. Sol tüsınbegen soŋ, «qoişy dombyrany» deidı de jüre beredı. Küi – qazaqtyŋ janyndaǧy närse, qanynda bar. Tüsıngısı kelgen kez-kelgen adam ony tüsıne almaq. Atüstı qarap: «Oi, men tüsınbeimın, tüsınbeimın» dese, tüsınbeidı, ärine. Qazaq üşın küi jat emes. Sondyqtan är qazaq balasy küidı tüsıngısı kelıp şyn niettense, sol küidı bır emes, ekı emes, jüz qaitara tyŋdasa, küi söilei bastaidy. Küi bır oidan, ülken oqiǧadan tuyndaidy, aqyndar sol oqiǧaǧa bailanysty öleŋ jazsa, küişılerden küi qalady. Lyqsyp kelgen sezım küi bolyp tögıledı. Mysaly, «Aqsaq qūlan», Qūrmanǧazy babamyzdyŋ «Kışkentai» küiı. Qai küi bolsyn, olardyŋ barlyǧynyŋ tarihy, aŋyzy bar. Küidı tartyp otyryp, bır jerınde küi söilep tūr dep eskertıp ketseŋız, mysaly «Aman bol şeşem, aman bol» dep naqty körsetseŋız, ol da küidıŋ sol jerde «Aman bol, şeşem aman bol» dep bebeulei jönelgenın ūǧady.
– Özıŋız küidı bırden tüsınıp kettıŋız be, joq älde äser etken jaǧdailar boldy ma?
– Bala kezımdegı süiıktı ısım – qazaqtyŋ dästürlı änı men küiınıŋ küitabaqtaryn jinau boldy. Üidıŋ kenjesımın. Qaladan kelgen aǧalarymnyŋ maǧan bazarlyǧy – küitabaqtar äkeletın. Şertpe küi, tökpe küi dep bölmeidı. Äkem sony tyŋdaidy. Bızdı jinap alyp tyŋdatady, aŋyzyn aitady. Sol tärbiemen östık qoi. Qazır esıme alsam, küi tyŋdap otyryp keide qalǧyp ketesıŋ. Bırınen soŋ bırı tartylyp jatqasyn, közben körıp otyrǧan joqsyŋ, ärine şarşaisyŋ. Bıraq, küi osylaişa bıldırtpei, buynyŋdy bosatyp otyryp, şym-şymdap boiyŋa sıŋe beredı eken. Äkem plastinkany jıberıp, bızderge sūraq qoiatyn: «Nūrjan, mynau qandai küi», – deidı. Aitsaŋ – arqaŋnan qaǧady. Aitpasaŋ: «Men senderge ne üiretıp jürmın», – dep renjidı. Sonda neşe türlı qulyqqa baratyn edık. Äsırese, apam ekeuımız. Küitabaqqa bıldırtpei küidıŋ atyn jazyp qoiamyz. Äkem sūraǧanda apam küidıŋ atyn oqyp alady da, aqyryn sybyrlaidy. Bıraq plastinkalardy aralastyryp jıbergende, taǧy da şatasyp ketesıŋ. Mysaly Mäkärım Qoişybaevtıŋ «Jastyq» degen küiı sol küiınşe jattalyp qaldy. Oilanyp otyrsam da yŋyldap sol küidı aitamyn. Sodan bastap menıŋ dombyraǧa degen qyzyǧuşylyǧym oiandy. Küilerdı dombyrada tartu qalai bolar eken dep armandai bastadym.
– Batys öŋırdegı dästürlı küişılık mekteptıŋ ırı-ırı ökılderımen kezdesıp, dastarhandas, pıkırles bolǧan, olardan küidı tıkelei üirengen jandardyŋ özı bolmasa da, közı qalǧan şyǧar. Olardan uaǧynda küi üirenu dästürı qalyptasty ma?
– «Qūrmanǧazy Däuletkereidı ızdep barǧan» degen derek bar. Qūrmanǧazy – aidauda bolǧan, quǧyn körgen jan. Al Däuletkerei – el basqarǧan, bylaişa aitsaq, äleumettık jıktelım tūrǧysynan ekeuı bır-bırıne teŋ emes. Sonysyna qaramai ekeuı bırneşe kün küi tartysqan eken. Sodan bır-bırın baiqasyp bolǧan soŋ, Aijan atty dombyraşy qyz bar degendı estıp, Aijannyŋ önerın tamaşalau üşın, arnaiy ızdep baryp, küige kezek beredı. Bızge, mysaly, Aijanyŋ «Aijan qyz» degen küiı jettı. Sol kezde Däuletkereidıŋ «Būlbūl» küiı şyqqan. Qūrmanǧazy «Aida, būlbūl Aijan-ai» degen küi şyǧarǧan. Qūrmanǧazy Däuletkereidıŋ «Būlbūlyn» tyŋdap bolǧan soŋ: «Mynau menıŋ būlbūlym» dep tartypty. Bertın kele Naqyş küişı «Aijan apai» degen küi qaldyrǧan. Naqyştyŋ «Aijan apaidan» basqa bırneşe küilerı bolǧan. Mäselen, «Aqjalaŋ» küiı. Sol Naqyştan küi üirengen Qojaq küişı 1960 jyldary ömırden ötken. Özı myqty dombyraşy, änşı, synyqşy bolǧan. «Aqsaq ker at» degen küiı bar. Ony bızge Ötegen Jūmaşev jetkızgen. Müsırälınıŋ de keibır küilerın Ö.Jūmaşev aǧamyzdyŋ nasihattauymen tanys. Seitektıŋ, Dinanyŋ, Mäkennıŋ közın körgen adamdar aramyzda qazır de kezdesedı. Ötegen Jūmaşev – Seitektıŋ qasynda erıp jürgen adamnyŋ küieu balasy. Seitek atamyzdyŋ myqtylyǧy – Seitektı attan eşkım audaryp körmegen. Mergendıgı öz aldyna bır äŋgıme. Myltyqty ekı qolmen qatar atqan deidı. Attyŋ basyn jıberedı eken de, börkın äuege laqtyryp, 12 örımdı qamşysymen soqqan kezde, ūşyp kele jatqan börık parşa-parşa bolyp, jan-jaqqa ūşyp ketse – attyŋ basyn tartpaǧan, alǧan baǧytynan taimaǧan desedı. Eger börkı bäz qalpynda tüsse – qaityp keledı eken. «Seitektıŋ bır tartary» degen bar. Dombyranyŋ pernesınde eŋ joǧarǧy pernenı «Seitek pernesı» deidı. Ony «Türkımen pernesı» dep te ataidy. Seitek – türkımenderdıŋ arasynda da, qalmaqtardyŋ arasynda ailap qonaq bolǧan. Onyŋ küilerınde qalmaq äuenderı kezdesedı. «Bes qyz» degen küiın qalmaqtyŋ qyzdaryna arnaǧan deidı. Seitektıŋ «Qalmaq biı» degen küiı bar. Seitek babamyz jolauşylap kele jatyp, «Qūdaiy qonaqpyn» dep bır üige tüsedı ǧoi. Tüsken üiı auyldaǧy bedeldı, tūrmysy jaqsy otbasy eken. Seitek sekıldı beldı azamat Qūdaiy qonaq bop kelgen soŋ, taŋǧa deiın än şyrqap, küiı tartysyp otyryp, endı jatuǧa yŋǧailanǧan kezde üi dürlıge bastaidy. Qalmaqtyŋ bır myqty ūrysynyŋ aty şyǧyp tūrǧan kez bolsa kerek. Al, Seitek tüsken üidıŋ bäige aty bar eken. Älgı baukespe sony ūrlauǧa kelıptı. Ūry qazaqqa da, qalmaqqa da ūstatpaityn körınedı. Sondyqtan, elın körmegelı bırneşe aidyŋ jüzı bolypty degendı estıgen soŋ Seitek : «Menıŋ de elden bezıp, dalada jürgen kezderım boldy. Sonda elıŋdı saǧynasyŋ, şalqytyp salǧan ändı saǧynasyŋ, tögıltıp tartatyn küidı saǧynasyŋ», – dep ırgenı türgızıp qoiyp dombyramen küi tartqan eken deidı. «Men qazır küi tartamyn. Elınıŋ äuenın saǧynǧan qalmaq, jaqyndap kelıp küi tyŋdaidy. Közı sonda eştemenı körmei qalady. Küige eltıgen, boiy erıgen kezde sender ūstaŋdar», – deidı. Sodan qalmaqtyŋ äuenımen «Qalmaq küiı» dep tartqan. Aidalada aryp-aşyp, elın saǧynyp jürgen barymtaşy ūltynyŋ sazyna eltıp, erıp ketıp, ırgege jaqyndaǧanda, qolǧa tüsıptı. Sol küidı Seitektıŋ Sarkenje degen şäkırtı üirengen eken, sol Sarkenjenıŋ jienınen men jazyp aldym. Sarkenjenıŋ jienı – 70-ten asqan Roza degen apamyz. Batys öŋırınde küişılık dästür älı jaqsy qalpynda saqtalyp keledı. Qūrmanǧazynyŋ şäkırtterı Dina, Seitek, Mäkenderdı aitsaq, onyŋ ber jaǧynda Aijan apai, Naqyş, Qaiyrjan Aitbaev, Dosym Maqsotov, Asylǧanym Qūsmaǧambetova, Esel Qaziev, Ermek Moldabekov degen bırneşe azamattardy atauǧa bolady. Şoman Sertekov, Ötegen Jūmaşev, Asylhan Qaziev, Ermek Qazievter de sol qara dombyrany şeber meŋgergen. Qūrmanǧazy atyndaǧy älemge tanylǧan akademiialyq muzykalyq orkestr bar. Sonyŋ bas dombyraşylary, Qali Jantıleuov, Rüstembek Omarov, keiıngı Qarşymbai Ahmediiarov, konsertmeiser bolǧan Tūiaq Şamenovter, keiıngı jas buyn Batyrjan Myqtybaev dep ūzaǧynan kösıluge bolady.
– Batys küişılık mektebı turaly öner zertteuşılerı jeterlıktei eŋbek qaldyrdy. Al sol batys mektebınıŋ özı ıştei qalai jıkteledı?
– Qazaq jerınde küişılık dästür ūstaǧandardy Ahmet aǧa Jūbanov bırneşe dästürlı mektepterge böldı. Sonyŋ bırı «Batys küişılık mektebı» desek, onyŋ özı de ıştei türlı mektepterge jıkteledı. «Qūrmanǧazy mektebı» – aduyndylyǧymen, tökpe, qara şertıs qaǧystary kezdesetınımen erekşelenedı. Al, «Töre mektebınıŋ» küilerı tez tartylǧanymen, Qūrmanǧazynyŋ «Adaiyndai», «Saryarqasyndai» mäner joq, tögılgen lirika. Mysaly, Däuletkereidıŋ «Türkımen» küiınde nemese «Köroǧlyda» qara qaǧystar köp kezdespeidı. Qolmen körsetu – Maŋǧystau mektebınde myqty damyǧan. Myqty dombyraşy Serjan Şäkıratovtıŋ «Bögelegın», taǧy basqa küilerın qalai keremet körsetedı. Mysaly, Qūrmanǧazynyŋ «Jima» küiın moiynǧa da qoiyp tartady, iyqqa ılıp tartady. Qolmen de körsetedı. Sondai tez tartylatyn küi – Jantörenıŋ «Şalqymasy». Seitektıŋ «Şäripa» degen küiı bar. Sonda sol qolmen dombyrany ılıp tartyp otyrǧanda oŋ qolymen şaşty qaiyryp ketıp, bettı sipap ötıp degendei qimyldar jasauǧa bolady. Ol – dombyraşynyŋ şeberlıgıne bailanysty.
– Küilerdı öŋdeuge közqarasyŋyz qalai?
– Kezınde küiler qūima qūlaqtyqpen taraldy ǧoi. Ämen, Dina, Seitek üşeuı otyryp alyp, Qūrmanǧazynyŋ «Qairan şeşemın» tyŋdaidy da, üşeuı üş jaqqa ketedı. «Qairan şeşem» dep Ämen tartady. Dina tartady, Seitek tartady. Söitıp üş nūsqasy şyǧa keledı. Üşeuı de keremet.
Başqūrttarda saz aspaptarynan qurai jaqsy damyǧan. Bızşe – sybyzǧy. Notasy tüsırılgen küidı däl sondai qylyp oryndasaŋ, sızdıkı dūrys emes deidı. Olar üşın küidıŋ taqyrybynan auytqymai, özıŋızdıŋ fantaziiaŋyzdy qosyp oinau kerek eken.
Ata-babamyzdyŋ küiın boiymyzǧa sıŋırıp ösken soŋ, ol dästür būzylmaidy, qazaq küilerı jönsız özgerıske ūşyramauy tiıs dep oilaimyn.
Äŋgımelesken Qaragöz Serıkqyzy,
«Qazaq ädebietı»
