Qoılybaı ASANULY, fılologııa ǵylymynyń kandıdaty, doent, aıtys ónerin zertteýshi ǵalym:
– Qoılybaı aǵa, burynyraqta sizdi qolyńyzdaǵy dombyrańyzben aıtystyń qaq tórinen kórýshi edik, biraq sońǵy jyldary kórinbeı kettińiz, sóıtsek, qazaqtyń osy bir kıeli ónerin ǵylymı jaǵynan zertteýge kirisken ekensiz. Búginde tipti sonaý Arqadan Alataýǵa kelip, doktorlyq dıssertaııa qorǵap otyrsyz. Ǵylymı eńbegińizde siz «sóz barymtasyn» kóne zamandardaǵy shyǵý tarıhynan beri búginine deıin qarastyrǵan bolarsyz…
– Táýelsizdik alǵannan keıin biz ózimizdiń rýhanı qundylyqtarymyzǵa qaıtadan táýelsiz eldiń kózqarasymen qaraı bastadyq. Tarıhymyzdy túgendep, kóneden qalǵan jádigerlerimizge qaıta úńilip, tarazylaý múmkindigi týdy. Al oǵan deıin bárine de keńestik ımperııanyń kózimen baǵa berip keldik. Mysaly, qazaq jýrnalıstıkasyn san jyldar boıy «Dala ýálaıatynyń gazeti» men «Túrkistan ýálaıatynyń gazetinen» beri tarqatyp keldik. Tipti áli kúnge «Qazaq», «Aıqap» basylymdaryn negizge ala otyryp, «jalpy, ulttyq jýrnalıstıkanyń negizi HH ǵasyrda qalandy» deımiz. Jaraıdy, onymen keliseıik, biraq osy HH ǵasyrǵa deıin Altaıdan Atyraýǵa, Alataýdan Arqaǵa deıingi baıtaq jerimizde aqparat qalaı taraldy degen suraq týady emes pe? Shynynda da, jýrnalıstıkanyń elementi qazaq dalasynda erteden qalyptasqan, aqparat taratýdyń dalalyq úlgisi bolǵan. Onyń basynda qazaqtyń bı-sheshenderi, jyraýlary jáne aıtys aqyndary turǵan. Kóne túrki dáýirinde halyq shyǵarmashylyǵynyń alǵashqy bastaýlarynyń barlyǵynyń da boıynda aqparattyq sıpat bar. Mysaly, geologııa, arheologııa ǵylymy bolsyn, jer qoınaýynan qanshama ǵasyr buryn jerlengen adamdardyń qańqalary, ydys-aıaq, kıim-keshek t.b. taýyp, soǵan qarap sol dáýirdiń kásibin, turmys-saltyn, nanym-senimin, dúnıelik kózqarastaryn anyqtap jatady ǵoı. Iaǵnı sondaı materıaldyq jádigerlerge qarap, ýaqytqa baǵa berip jatamyz. Al sóz degen – ǵasyrlar boıyna atadan balaǵa mura bolyp kele jatqan qasıet, olaı bolsa, bizge nege sózdiń astaryna, etımologııasyna úńilip, bı-sheshender, danalar, aqyndar aıtqan sózge qarap, solardyń qozǵaǵan problemalaryna qarap, babalarymyz ǵumyr keshken dáýirlerge saraptama jasamasqa?!. Aıtystyń tarıhyna úńiler bolsaq, «aıtystyń altyn ǵasyry» dep osy HIH ǵasyrdy aıtýǵa bolady. Shynynda, el áli kúnge tamsana aıtatyn Kempirbaı men Shóje, Birjan men Sara, Súıinbaı men Qataǵandardyń, Jambyl babalarymyzdyń aıtysy osy ǵasyrda ótken. Negizi, ár dáýirde, ár qoǵamda belgili bir ónerdiń túri beleń alyp, úlken rólge ıe bolyp otyrady. Mysaly, halyqtyń mamyra-jaı tirshiligin sýretteıtin ertedegi turmys-salttyq jar-jar, aýjar, óli men tiriniń aıtysy, bádik jyrlary bolsa, jyraýlar poezııasy attyń jaly, túıeniń qomynda qazaq halqynyń jaýgershilik zamanynda dúnıege kelgen. Onda arqany keńge jaıyp, alty qanat aq úıde dastarqandy jaıyp tastap, maqamdap aıtysatyndaı jaǵdaı bolmaǵan. El basyna kún týǵan jaýgershilik zamanǵa saı, jyraýdyń bir qolynda naıza, ekinshi qolynda dombyra bolǵan. Aqtamberdi, Jıembet, odan ári Marǵasqa men Dospambet, Shalkıiz, Qaztýǵannyń jyrlaryn oqyǵanda beınebir jaýǵa shapqaly turǵandaǵy patrıottyq rýhty sezesiz. Bul jyraýlar poezııasy HIH ǵasyrda attan túsip, aqyndar aıtysy qoǵamdyq arenaǵa shyqqan. Jyraýlardyń sońǵy tuıaǵy dep Mahambetterdi aıtýǵa bolady. Sondyqtan sol kezdiń ekonomıkalyq-áleýmettik turmysynyń barlyǵy aıtysta bederlenip tur. Joǵaryda aıtyp ketken Birjan men Sara, Áset pen Yrysjan, Jambyl men Aıkúmistiń aıtystary osyǵan mysal bola alady. Kele-kele orystandyrý saıasaty kúsheıe bastaǵanda, tipti nadandyq pen ǵylymnyń aıtysy degen de paıda bolǵan. Oǵan deıin, senseńiz, nadandyq degen uǵym qazaq saharasynda bolmaǵan. Mirjaqyptardyń «Oıan, qazaq!» degen tusy halyqtyń tunjyrap, úlken kúızeliske ketken kezi edi. Biraq sol tustarda da aıtys júrip jatqan. Bylaı qarasańyz, keńes dáýirinde aıtys bolmaǵan sekildi kórinedi, biraq negizinde olaı emes. Men zertteý barysynda baıqadym, kerisinshe, keńes dáýirinde úzbeı aıtys bolyp otyrǵan. Bir qyzyǵy, kommýnıstik ıdeologııa ańyz áńgimeler, ertegiler, batyrlar jyrynan bastap, jyraýlar poezııasyn mansuqtap tárk etkende, jalǵyz osy aıtysqa kommýnıster oń peıilmen qaraǵan eken. Nege degen zańdy suraq týady ǵoı. Sóıtse, aıtys naǵyz propaganda, ıaǵnı úgit-nasıhatshyldyq sıpatqa ıe ekendigin kommýnıster jaqsy ańǵaryp, óz ıgilikterine paıdalanýdy kózdepti.
– Sonda, sizdińshe, tipti ıdeologııalanǵan, keńestik saıasattyń soıylyn soqqan aıtysty da aıtystyń sanatyna qosýǵa bola ma?
– Kommýnısti maqtasyn, Lenındi dáriptesin, «oı, olar sóıtti ǵoı» dep kinálap, ol aıtystardy joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul – búgingideı sanasy oıaý, órkenıetke umtylǵan urpaqqa jaraspaıtyn ádep. Sebebi eger biz de sol aqyndardyń ornynda bolsaq, solaı jyrlar edik. Meıli qandaı bolsyn, ol aqyndar óz mıssııasyn atqaryp, aıtysty óltirmeı aman alyp qaldy. Qaıta barlyq janrlarǵa tyıym salǵan tusta Qudaıdyń qudiretimen kommýnısterdiń osy ónerge túzý qaraǵandyǵynyń arqasynda biz búgin qanshama tarıh betterin tiriltip otyrmyz. Eń basty tarıhı qundylyq – osy. Soǵys kezinde aıtys halyqqa rýh beretin, nasıhatshyldyq quraly retinde keń óris aldy. Sol kezderdegi aqyndardyń aıtysyn oqysańyz, qarý-jaraqtyń túrlerine, tipti oqtyń qalaı shyǵatynyn, oǵan neshe keli qorǵasyn ketetinine deıin aıtylǵanyn oqyp, tańǵalasyz. Sol tustaǵy zeńbirek, katıýshalardyń, ushaqtardyń attaryn qarapaıym qazaq aqyndary qaıdan bildi deısiń. Demek, memleket aıtys aqyndaryna barlyq málimetterdi berip, olardy kádimgideı daıyndaǵan. 1985 jylǵa deıin aıtys osylaı jalǵasty.
Búgingi aıtysty men óte kemeline kelgen aıtys dep aıtar edim. Baıanǵalı Álimjanovpen bir kezdeskende osy aıtys jaıly áńgime órbidi. Sonda ol kisi: «Túrki halyqtarynyń ishinde qyrǵyzdarda, qaraqalpaq, túrikmenderde aıtys boldy, biraq solardyń ishinde qazaq qana aıtysty saqtap qana qoımaı, zamanǵa saı damyta bilgen, al qalǵan halyqtarda ol sonshalyqty qatty damı qoımaǵan», – dedi. Bul turǵyda biz qalaı desek te, Júrsin Ermanǵa sheksiz alǵys aıtýǵa tıispiz. Sol kisiniń bir kezderdegi janqııarlyq is-áreketiniń arqasynda aıtystyń tútini óshpeı, búginde kemeldenip, kásibı aıtysqa aınaldy. Taspaǵa basylyp, qaǵazǵa túsken aıtys nusqalaryn alyp qarańyz, qoǵamdyq oı aıtýda, lırıkalyq jaǵynan da jazba poezııasynan asyp túspese, kem emes. Qazaq bar jerde aıtys óneri ólmeıdi.
– Ózińiz bertinge deıin aıtystyń alamanyna aralastyńyz, tek sońǵy kezderi ǵana sahnany qoıyp, ustazdyqqa oıysqandaısyz. Ózińiz tárbıelegen shákirtterim dep kimderdi ataı alar edińiz?
– Aıtysta shákirt degen uǵym – mekteptegi oqýshy sekildi emes, múldem basqa. Ol aıtysqa talaptanýshynyń ózine baılanysty. Teginde sheshendiktiń, aqyndyqtyń ushqyny bar balanyń qaı salada júrse de, boıynda aıtyskerge tán sýyrypsalmalyq, oı júıriktigi degen qasıetteri qylań beredi. Beınelep aıtqanda, balaǵynyń bıti bar bala bolmasa, jaı «men aıtyskermin» degen adamnan túk shyqpaıdy. Ol sizge júrgizýshilik sııaqty úıretýmen qonatyn kásip emes. Baıaǵydaı án salý úshin Birjannyń qasynda júrý kerek ne aıtysker bolý úshin Súıinbaı syndy aqyndy izdep baryp bata alatyn kez emes, qudaıǵa shúkir, qazir izdenemin degen adamǵa aqparat kózi, bilim beretin kitap sekildi quraldar jetkilikti. Osy rette aıta ketý kerek, kitapty kóp oqý degen til baılyǵynyń kepili bola alady. Alaıda soǵan qaramastan, aldyma kelip, keńes alǵan baýyrlarymyz joq emes. Árıne, qaıtalap aıtaıyn, ony arnaıy aýdıtorııaǵa kirgizip alyp, «aıtys degen osyndaı bolady» dep dáris oqyǵan emespin, keńes pen baǵyt bergenim ras. Qazirgi aqyndarǵa da aıtarym sol, aıtysker tek sýyrypsalýshy deńgeıinde ǵana, uıqas qýýshy bolyp qalmaı, bilimdi bolyp, kóp izdenýi qajet. Qazaqtyń aýyz ádebıeti men jyraýlar poezııasy osy rette eń keremet rýhanı azyq bolary sózsiz. Sonymen qatar kórkem ádebıet, gazet-jýrnal, teledıdar, radıo, ınternetti de qaldyrmaý kerek. Elimiz álemdik órkenıetten tysqary jeke dara damyp jatqan joq, sondyqtan álemdik rýhanııatpen sýsyndaý da shart.
– Tarıhqa úńilsek, bádik aıtysy, aýjar degen sekildi túrleri bolǵan. Búginde olar múldem kezdespeıdi. Sol sekildi aıtystyń taǵy qandaı túrleri búginge jetpeı qaldy?
– Bádik jyrlary burynǵy dinı nanymdy tanytatyn qazaq turmysynyń bir bólshegi boldy. Sol sııaqty jar-jar aıtý, aýjar da… Qoǵam ózgergen saıyn adamdardyń sana-sezimi, túısigi de ózgerip otyrady. Qazirgideı kópqabatty úılerdiń tórt qabyrǵasyna qamalǵan zamanda kim bádik aıtyp otyrady? Al endi aıtystyń saqtalǵan túrlerine kelsek, súre aıtys, túre aıtys, qaıym aıtys, qyz ben jigit aıtysy, jumbaq aıtysy túrleri saqtalyp, jańaryp, túrlengen. Alaıda umyt bolǵan túrlerin de solaı qaldyrmaı, máselen, Naýryz meıramynda ózimizdiń etnografııalyq mádenı dástúrimizdiń kórinis sıpaty retinde álgi bádikti, jarapazan, aýjardy jańǵyrtyp otyrý kerek. Eshbir rýhanı qundylyq eksponat bolyp qalmaýy kerek.
– Aıtystyń atasy desek bolatyn shyǵar, Júrsin Erman aǵamyz bir sózinde «Eger aıtys aǵylshyn tilinde bolǵanda, shoýǵa aınalar edi» depti. Mysaly, búginde el-jurt Balǵynbek Imashev pen Rınat Zaıytovtyń oryssha aıtysyn qaıta-qaıta tamashalap, kózderinen jas aqqansha kúlip ári astarynan taǵylym alyp, bir-birine taratyp júrgen jaıy bar. Menińshe, bul aıtystyń zamanaýı túrlenýi alǵa damýǵa jasaǵan qadamy sekildi. Osy rette zertteýshi retinde aıtystyń zamanǵa saı damý formasyn siz qalaı kóresiz?
– Qazirgi aıtys aqyndary – tek el ishindegi dana qarııalardyń sózin ǵana estip júrgen adamdar emes, bilimdi, jan-jaqty jetilgen azamattar. Ol oryssha da, tipti aǵylshynsha da saıraıdy. Biraq Balǵynbek pen Rınattyń aıtysyn men «aıtysty budan bylaı oryssha ótkizeıik» degen bastama dep bilmeımin, ol – ay mysqyl, ájýa, orys tildi qazaqtardyń sanasyna jetpeı jatqan máselelerdi ortaǵa salý maqsatyndaǵy tabylǵan tásil. Ol – joǵaryda otyrǵan keıbir aǵalarymyzǵa ana tilimiz jaıly eskertý. Áıtpese oryssha, aǵylshynsha aıtysý osy bir ónerdiń kókjıegin keńeıtedi dep aıta almaımyn. Qazaq halqymen birge bite qaınasyp jasaıtyn aıtys óneri tek qazaq tilinde ǵana ultymyzdyń rýhanı shólin qandyrady.
– Bálkim, qazaq bola tura, qazaqsha bir aýyz sóz bilmeıtin, sondyqtan aıtysty «eskiliktiń qaldyǵy» dep qabyldaı almaıtyndarǵa osylaı kópke uǵynyqty tilde túsindirý kerek shyǵar… Sonda baryp olar «e, bul degen keleli sóz aıtyp, kemeldikke shaqyratyn óner eken ǵoı» dep moıyndaıtyn shyǵar?
– Aıtysty ana sútiniń ýyzyna jarymaǵan, óz tilin bilmeıtin, júreginde rýhanı qýaty joq adamdar ǵana qabyldaı almaıdy. Qudaıǵa shúkir, baıaǵy kezdermen salystyrǵanda qazir qazaq, ásirese aýyl, aıtysty ańsap otyrady. Adam úshin jutatyn aýa, ishetin sý qalaı qajet bolsa, qazaq úshin aıtys óneri de sondaı qajet.
– Burynǵy kezde 30-40 jastan asyp, kemeline jetkender aıtyssa, búginde, baıqadyńyz ba, aıtys «jasaryp» kele jatqandaı…
– Keńes zamanynda, shynynda da, aıtysqa Maıasar, Bolman, Taıjan sekildi elýdi eńsergen, tipti alpysty alqymdaǵan aqyndar shyqqan. Ol kezde biraq aıtystyń sál toqyrap turǵan tusy boldy. Biraq odan arǵy tarıhymyzda 9, 13, 15 jasynda dombyra ustap, sharshy topta aıtysqan aqyndar bolǵan. Máselen, Jambyl babamyz aıtysqa alǵash 9 jasynda shyqqanyn aıtady. Sondaı-aq Sara Birjanmen aıtysqanda 16-da bolǵan. Máselen, sportshylardy otyzdan asqan soń kári sanaıdy ǵoı, sol sııaqty aqyndyqta da adamnyń ishki qýaty, ónerge degen qushtarlyǵy, naǵyz kemeldenetin shaǵy sol 30 jasqa deıin. Odan keıin aqyndardyń kúshi kemip qalady degen sóz emes, biraq jalyndap, oıyndaǵysyn qoryqpaı, búkpeı aıtatyn kezi – 15-25 jas. Sondyqtan da aıtystyń «jasarýy» jańalyq emes, ol – zańdylyq.
– Belgili aıtysker Rınat Zaıytov bir baǵdarlamada «Men aıtyskerlerdiń shapan kııýine qarsymyn, tipti aıtysker kerek bolsa, djınsy kıip, zamanaýı úlgidegi kıimmen sahnaǵa shyǵýy kerek. Sebebi teledıdardy qosqan búgingi bala shapan kıgen aqyndy kórse, ony ótken tarıhtyń dúnıesi dep qana qarap, búgingi óner dep esh qabyldaı almaıdy» deıdi. Qarap otyrsaq, sózinde jan bar sekildi. Al sizdiń osy turǵyda oıyńyz qalaı? Kelisesiz be, álde kózqarasyńyz qaıshy ma?
– Aıtys – qazaqtyń tól óneri. Soǵan saı onyń ishki jáne syrtqy mádenıeti degen bolady. Sondyqtan aıtyskerdiń halyqtyń aldyna qalaı bolsa solaı shyǵa salýyna bolmaıdy. Aıtyskerdi men shapanyndaǵy oıý-órneginsiz, dombyrasyndaǵy úkisinsiz, basyndaǵy bórkinsiz qabyldaı almaımyn. Al sony «bireýler qabyldaı almaıdy eken» dep, ózgerte salýǵa óz basym túbegeıli qarsymyn. Biz de aıtysqa qatystyq, sonda zamanaýı kostıým-shalbarmen shyqqandar da boldy. Ol biraq keıbir jaǵdaılarǵa baılanysty shyǵar. Sondyqtan mindetti túrde basyna aıyrqalpaq, jelbegeı shapan jamylý emes, biraq aıtyskerdiń kıiminen qazaqtyń ulttyq naqyshyn joǵaltpaý kerek. Máselen, álgindeı oıdy aıtqan Rınattyń ózi de zamanǵa úılesimdi oqaly jaǵa kostıým kıip júrdi ǵoı. Aıbek Qalıev te sonyń jarqyn úlgisin kórsetip júr. Djınsy kııý degen múldem durys emes.
– «Arqada aıtys ótse, Amanjol Áltaev jeńedi, ońtústikte Bekarys jeńedi, aıtysta da sybaılastyq bar» degen sııaqty el ishinde bir kózqaras bar. Osy qanshalyqty shyndyqqa janasymdy ne bolmasa jańsaq pikir?
– Men ózim de dál osyndaı bolmasa da, «sońǵy jyldary sahnadan osy bir on-on bes aqyn túspeı qoıdy-aý» degen oıda júretinmin. Biraq osy doktorlyq jumysymnyń barysynda bir nársege kózim jetti: eger Amanjol júldeni jeńip alsa, ne Bekarys bas júlde alsa, ol, rasynda, álgi aqyndardyń myqtylyǵynan eken. Búkil aıtystardyń taspasyn, sosyn sońǵy kezde shyqqan aıtystyń tomdyǵyn qarasańyz, ózińiz de buǵan kóz jetkizesiz. Ataly sóz aıtyp, qoǵamnyń keleli máselesin kóterip júrgen, shynynda da, Baıanǵalı Álimjanov, Serik Qusanbaev, Qonysbaı Ábilov, Áselhan, Ásııa, Amanjol, Muhamedjan, Aıbek, Bekarys, Rınat, Balǵynbek syndy aıtyskerler eken. Al qalǵandary jeńiske jete almaı jatsa, demek, olardyń áli óspegendigi, áli de álsiz túsip jatqany. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, men bul salada oqydym, zerttedim, úńildim. Doktorlyq taqyrybymnyń ózi qoǵamdyq mańyzy bar, ulttyq múddeni nasıhattaıtyn jyrlar edi. Sonyń ishinde men osy aqyndardyń jyrlaryna eriksiz oraldym. Óıtkeni meniń izdegenim osylardan tabyldy.
– Aıtyskerler zamanynda sal-seriler sekildi el arasynda úlken qurmetke bólenip, barǵan jerlerinde at mingizip, shapan jaýyp degen sekildi syı-sııapaqa ıe bolyp júrdi. Qazir de aıtyskerler aıtys saıyn jańa kóliktiń ıesi bolyp jatady. Alaıda ol aıtyskerdiń eńbegine laıyq shynaıy marapat bola ala ma? Álde áli de bolsa olarǵa qoǵam men memleket tarapynan qoldaý qajet pe?
– Jalpy, júlde jaıly aıtsaq, tarıhtan bir mysal keltireıin. Súıinbaı men Qataǵannyń qyrǵyz jerinde ótken aıtysynda qyrǵyz manaby jeńiske jetken Súıinbaıdan «Júldeńe ne suraısyń?» – deıdi. Sonda Súıinbaı: «Alty qanat aq orda, shańyraǵy altyn, ýyǵy kúmis bolsyn, mańaıynda myńǵyrǵan maly, tipti esiginde kúńi bolsyn», – dep sıpattaıtyn edi ǵoı. Bul qarap tursaq, ónerdiń qundylyǵyn bildiretin edi. Sebebi ekiniń biri aıtysker bola almaıdy, attyń jaly, túıeniń qomynda sýyryp salyp aıtysý degen ońaı sharýa emes. Qazirgi aıtys aqyndary da júldeden kende emes. Osy eńbegimdi qorǵardyń aldynda men Júrsin Erman aǵamyzdyń aldynda boldym, sonda ol kisi «osy ýaqytqa deıin aıtyskerlerge 150-den astam mashına taratqan ekenmin» dedi. Shetelde bir ánshi bir klıpke túsip, ne bir taspasyn shyǵarý arqyly ne kınoǵa túsip, mıllıoner, mıllıarder bop jatqanda, qazaqtyń aıtyskerleri eldiń máselesin kóterip, bes-alty kólik minse, ony keıbireýler sekildi kóp kórýdiń qajeti joq. Olardyń barlyǵynyń da shikireıip, baıyp otyrǵany shamaly, aǵaıyn-týysy bar degendeı, bárine qaraılasady ǵoı. Alsyn, aıtyskerdiń qos-qos kólik mingeninen qazaqtyń baılyǵy kemip qalmaıdy.
– Áńgimeńizge rahmet.
Alashqa aıtar datym…
Meni búginde bir másele qatty alańdatady. Ol – tilimizdiń taǵdyry. Óıtkeni óner de, tarıh ta, mádenıet te, ádebıet te, baspasóz de tilge kelip tirelip tur. Qazaq tili memlekettik til dep jarııalanǵanymen, áli kúnge onyń qoldanys aıasy keńeımeı otyr. Táýelsizdik alǵanymyzǵa 20 jyldaı bolsa da, áli kúnge Pavlodar, Petropavl syndy iri-iri qalalarymyz orys ataýynda. Odan keıin úsh tuǵyrly til degen saıasat shyqty. Bylaı qarasaq, qazaqtyń balasy oryssha da, aǵylshynsha da bilýi kerek. Biraq osy saıasattyń jaqsylyǵymen qatar, jaman da jaǵy bar, ıaǵnı ol ózi endi kóterilip kele jatqan tildi múldem tuqyrtyp tastaıdy. Mysalǵa aıtsaq, tildi damytýǵa 150 teńge aqsha bólinse, onyń 50-i orysshaǵa, 50-i aǵylshynshaǵa bólinip ketedi de, qazaqshaǵa da sondaı ǵana qalady. Al álgi tilder onsyz da órkendep, damyp ketken til, qazaq tiliniń kúıi olardyń qasynda kósh keıin qalyp qoıǵan. Sondyqtan da týǵan tilimniń taǵdyry qatty alańdatady…
Márııam ÁBSATTAR,
«Alash aınasy».
