Maiialardyŋ ūly örkenietınıŋ syryn 40 jyl zerttegen Amerika Qūrama Ştattarynyŋ ǧūlama ǧalymy Hose Arguelles alǧaş ret älemnıŋ jer kındıgı Altaimen Nikolai Rerihtıŋ “Altai – Gimalai” atty kıtaby arqyly tanysqanyn jasyrmaidy. Atalmyş kıtap ǧalymǧa keremettei äser qaldyrady.
Basqaşa boluy mümkın de emes edı. Öitkenı N.K.Rerih 1923-1926 jyldary İndiiadan attanyp, odan soŋ Qytaiǧa, odan ärı Sıbırge, Altaiǧa, Moŋǧoliiaǧa jäne eŋ soŋynda Tibetke jasaǧan ūzaq sapary kezınde üzbei jürgızgen ǧylymi zertteulerı men qylqalam suretker retınde älgı elderden alǧan tereŋ de mol äserlerın, baiyrǧy jäne keiıngı zamandaǧy Şyǧystyŋ tarihy men mädenietıne qatysty qūndy derekterdı kündelıgıne tüsırıp, sonyŋ negızınde 1926 jyly joǧaryda atalǧan ǧajap kıtapty jaryqqa şyǧarady. Beibıtşılık tuynyŋ astynda tört jylǧa sozylǧan älgı ekspedisiiaǧa sıŋırgen zor eŋbegı men odan da būrynǧy beibıtşılık ısıne qosqan aituly ülesı elenıp, 1928 jyly N.Rerih Nobel syilyǧymen marapattalady. Al 1935 jyly ǧūlama ǧalymnyŋ jürgızgen diplomatiialyq ıs-şaralarynyŋ nätijesınde Vaşingtonda AQŞ prezidentı Ruzveltten bastap, Soltüstık pen Oŋtüstık Amerikanyŋ 21 memleketınıŋ köşbasşylary qostap, Rerihtıŋ Beibıtşılık Paktısıne qol qoiylady. Bükılälemdık maŋyzy bar būl qūjatty abyroi-ataqtary düniejüzıne mälım älemnıŋ ǧylym men mädeniet qairatkerlerı: Romen Rollan, Bernard Şou, Albert Einştein, Tomas Mann, Rabindranat Tagor, Djavaharlal Neru, Gerbert Uells jäne basqa da belgılı tūlǧalar qyzu qoldaidy. 1953 jylǧa qarai N.Rerihtıŋ Beibıtşılık Paktısın quattaǧan adam sany 620 millionǧa jetedı. Hose Arguellestıŋ jihanger N.Rerihtıŋ ǧylymi eŋbegınıŋ ışınde baiandalǧan jer kındıgı Altaiǧa sonşalyqty qyzyǧuşylyq tanytuynyŋ syry da osynda jatsa kerek.
Ekınşı ret Hose Arguelles Reseidegı Halyqtar dostyǧy universitetınde bolǧan kezınde Altaidy zertteudı qaita qolǧa aldy. Sebebı älgı universitette ol bırneşe altailyqtarmen etene-jaqyn tanysady. Universitettıŋ basqa da jas ǧalymdary oǧan Altai turaly köptegen äserlı maǧlūmattar beredı. Sodan boluy kerek, erlı-zaiypty Hose men Lloidin Arguellesterdıŋ aŋsary Altaiǧa auyp, osy bır jer jannatyn köruge yntyǧa asyǧady. Aqyry olardyŋ būl armany da oryndalady. 2001 jyldyŋ tamyz aiynda qos ǧalym men olarǧa ılese kelgen “Uaqyt Zaŋy Qorynyŋ” ökılderın altailyqtar Katun özenınıŋ boiynda ystyq ıltipatpen qarsy alady. Jergılıktı halyqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan mädeni salt-dästürlerı men dıni nanym-senımderı ǧalymdarǧa erekşe äser qaldyrady. Sebebı mūndai qoşemetke olar būryn-soŋdy eş jerde ie bolyp körmegen edı. Äsırese, olardy taŋdandyrǧan altailyqtardyŋ “aq dını” bolatyn. Sebebı būl nanym älemdegı ırı üşbu dınnıŋ, atap aitqanda, buddizm, hristian jäne İslamnyŋ toǧysqan jerınen tuyndaǧan sintez-senım sekıldı bolyp körınedı. Sosyn Arguellesterdıŋ tüsınıgınde, būl ǧajap kezdesu uaqyt pen keŋıstıktıŋ syryn ūǧynudyŋ bır nüktege, iaǧni kielı Altaiǧa kelıp tüiısken sätı edı. Ekınşıden, būl sapar olarǧa adam ömırınde eşnärsenıŋ kezdeisoq bolmaitynyn däleldep tūrǧandai äser qaldyrady. Tıptı atalmyş uaqiǧalar tızbegı däl solai boluǧa tiıstı aldyn ala syzylyp qoiǧan zaŋdylyqtardyŋ nätijesındei bolyp körınedı. Äitpese, däl 2001 jyldyŋ tamyz aiynda olardyŋ Reseige joldarynyŋ tüsıp, Novosibirsk men Tauly Altaidy jetı kün aralauyn jäne olardyŋ būl saparynyŋ Nikolai Rerihtıŋ Transgimalai ekspedisiiasynyŋ aiasynda kielı Altaiǧa 1926 jyly tamyz aiynda jasaǧan joryǧynyŋ 75 jyldyǧyna döp keluın qalaişa tüsındıruge bolady? Joq, älde o basta maŋdaiǧa ne jazylsa, sol bolady degen halyq jadynda saqtalyp qalǧan aksiomanyŋ şyndyqtan alys emes ekenınıŋ şynaiy körınısı şyǧar būl.
Sonymen älgındei nyşandy sezımge bölengen Hose Arguelles özı bastap kelgen missiia müşelerımen bırge bırden Altaidaǧy Ust-Koksi audanynyŋ Joǧarǧy Uimon selosynda ornalasqan Rerihterdıŋ muzei-üiıne attanady. 75 jyl būryn Rerihter tūrǧan däl osy üide Hose Arguelles Reseidıŋ Novosibirsk qalasynan şyqqan ataqty ǧalym Aleksei Nikolaevich Dmitrievpen kezdesedı. Būl onyŋ köpten kütken armany bolatyn. Keiınnen ekı ǧalymnyŋ arasynda bastalǧan jyly dostyq qarym-qatynas keremettei şyǧarmaşylyq bailanysqa ūlasady.
Arguellester basşylyq etken “Uaqyt Zaŋy Qory” ekspedisiiasynyŋ basty maqsaty Altaida Halyqaralyq mädeni ortalyqtyŋ negızın qalau bolatyn. Ony ıske asyru üşın Arguellester ekspedisiia soŋynda Tauly Altaidaǧy ataqty Katun özenınıŋ oŋ jaǧalauynda ornalasqan Chemal audanynda “Altai jäne baiyrǧy maiia: Uaqyt Zaŋy, ötkennen keleşekke” degen taqyryp aiasynda jetı kündık seminar ötkızedı. Seminardyŋ Kin Altaida, iaǧni jer kındıgınde jäne sondaǧy Katun özenınıŋ boiynda ötuınıŋ de özındık syry bar. Öitkenı maiia tılınde “kin” degen sözdıŋ bırneşe maǧynasy bar: bırınşı maǧynasy – aptanyŋ bır künı, ekınşısı – aspan älemındegı Kün, üşınşı maǧynasy – kındık. Al maiia tılınde bır kün degendı bıldıretın “kin” degen sandyq ūǧymnan keiıngı ülken ūǧym – “winal”. Būl – 20 degen ūǧymnyŋ atauy.Winal-dan keiıngı ülken san – “tun” (360 kün) nemese 18 winal. Törtınşı ülken san – “katun”. Bır katun 20 tun-ge nemese 7200 künge teŋ. Kelesı, besınşı ülken san – “baktun”. Būl 144000 (7200×20) künge teŋ. Al maiialardyŋ ūzyn esepke negızdelgen küntızbesı boiynşa, aspan kümbezındegı Künnıŋ (Kin) bır siklı 5126 jylǧa teŋeledı. Būl – şamamen 13 baktun (12.8). Demek, 13 baktun – Kün siklınıŋ bır müşelı. Olai bolsa, qazırgı adamzat maiialardyŋ ūzyn esepke negızdelgen Kün siklı boiynşa, bızdıŋ zamanymyzdan 3114 jyl būryn bastalǧan jäne 2012 jyly 21 jeltoqsanda kün men tün teŋeletın kezde aiaqtalatyn Künnıŋ müşel jasynyŋ kezınde ömır sürıp jatyr. Demek, Künnıŋ 5126 jylǧa teŋeletın kelesı siklı 2012 jyldyŋ 22 jeltoqsanynan qaita bastalady. Endeşe, 2012 jyl turaly qazırgı kezde aqparat qūraldarynda jiı-jiı köterılıp jürgen ärtürlı qorqynyşty qauesetterdıŋ basty sebebın 2012 jyldyŋ Kün siklınıŋ müşel jasy ekendıgımen ǧana tüsındıruge bolady. Öitkenı küllı adamzat är müşel jastan sekem alady, qorqaqtaidy. Būl – kümän tuǧyzbaityn şyndyq.
Seminardyŋ jetı künge josparlanuynyŋ da öz astary bar. Bırınşıden, 7 – bükıl älemde kielı san bolyp esepteledı. Ekınşıden, 7 älemdık genezistıŋ negızı nemese jaratuşy küşı bolyp sanalady. Tılımızde jürgen jetı qat aspan, jetı qat jer asty, jetı qaraqşy, jetı jarǧy, jetı şelpek, jetısın beru siiaqty söz tırkesterı de joǧarydaǧy nyşandy ūǧymdarmen tıkelei astarlasyp jatyr. 28 künge tolatyn maiia küntızbesındegı 4 apta da 7 künnen tūrady. Al eŋ taŋdanatyn närse – bırden jetıge deiıngı sandardyŋ özara qosyndysynyŋ (1+2+3+4+5+6+7) tūp-tura 28 bolyp şyǧatyndyǧy. Sosyn älgı tızbektıŋ teŋ ortasy 4 ekenı aiqyn baiqalady. Al on üş aidan tūratyn Kielı küntızbedegı 13-tı qūraityn sandardyŋ (1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13) teŋ ortasy – 7. Demek, törttıŋ jetıge qatynasy, jetınıŋ on üşke qatynasymen bırdei: 4:7::7:13. Al būl formula – Uaqyt Zaŋynyŋ üilesımdılıktı bıldıretın eŋ negızgı formulasy.
Arguellesterdıŋ Altaida ötkızgen seminarynyŋ negızgı nysanasy adamdarǧa tabiǧattyŋ ūly küşı – är jyly 13 aidan jäne är aiy 28 künnen tūratyn maiialardyŋ kielı Küntızbesıne qaita oraluǧa bastaityn şynaiy niet bolsa, ekınşı közdegenı negızın kezınde Arguellesterdıŋ özderı qalaǧan “Uaqyt Zaŋy Qory” men “Önerdıŋ Planetarlyq Torynyŋ” Tauly Altaida, Qazaqstanda, Ukrainada, Oralda, Novosibirsk qalasy men Sankt-Peterburgte aşylatyn jaŋa tüiınderınıŋ bürşık atuyna yqpal etu bolatyn. Jetı kün ışınde Arguellester Uaqyt Zaŋynyŋ qyr-syryn seminarǧa qatysuşylarǧa aişyqtap baiandap berdı. Mūndai jetıkündık seminarlardy Arguellester būǧan deiın de talai ret älemnıŋ san aluan elderınde ötkızıp, Uaqyt Zaŋy men sol Zaŋǧa negızdelgen Kielı Küntızbenı jäne maiialardyŋ matematikasy men kosmologiiasyn adamdardyŋ sanasyna sıŋırumen kele jatyr. Sosyn Hose Arguelles mūndai şarany älemnıŋ qai jerınde ötkızse de, 1582 jyly Vatikan qabyldaǧan, bıraq ǧylymi negızı joq Grigorii poptyŋ jasandy küntızbesınen bas tartyp, naǧyz galaktikalyq üilesımdılıkke negızdelgen är jyly 13 aidan, är aiy 28 künnen tūratyn ärı barşa adamnyŋ biologiialyq siklderıne säikes keletın kielı Küntızbege auysudy uaǧyzdap otyrady.
Altaiǧa jasaǧan saparynda Hose Arguelles altailyqtardyŋ tılındegı kin, katun degen sözder men maiia tılındegı kin, katun degen sözderdıŋ fonetikalyq ündestıkterımen qatar maǧynalyq ūqsastyqtaryna jäne maiialardyŋ 260 kündık Solkin dep atalatyn qysqa küntızbesınıŋ atauynyŋ qūramynda tūrǧan kin degen sözge de män beredı. Onyŋ da maǧynasy – kün. Mūnyŋ syrtynda Hose Arguelles Meksika jerındegı “maiab” degen toponimge nazar audarady. Būl sözdıŋ erterekte Ortalyq Amerikadaǧy bır aimaqtyŋ atauy bolǧanyn, al bıraq keiınırek onyŋ “Anauak” bolyp özgergenıne sılteme jasai otyryp, älgı sözdıŋ maǧynasynyŋ “culardyŋ arasyndaǧy jer” degen ūǧymdy bıldıretının jäne älgı sulardyŋ Tynyq Mūhit, Karib teŋızı jäne Meksika şyǧanaǧyndaǧy şalqar aidyndar ekenın atap ötedı. Maiab nemese Anouak degen toponimder, negızınen, qazırgı Meksikanyŋ bır bölıgı bolyp keletın qazırgı Iýkatan jarty araly men sonyŋ oŋtüstıgındegı biık tauly aimaqty qamtidy. Älgı taulardyŋ basynda Atitlan degen köl bar. Ol Altaidyŋ töbesındegı Teles kölıne qatty ūqsaidy. Maiialar özderın sol köldıŋ maŋynan şyqqandyǧyn jäne o basta olardyŋ 13 taipa, 7 ru bolǧanyn jäne uaqyt öte kele köbeiıp, älgı aimaqqa tügel taraǧanyn söz etedı. Bügınde taulyq maiialar özderın “kiche maiia” dep atasa, oida tūratyndar “iukatekter” dep ataidy. Jäne bır derek közderınen maiialar turaly mynadai maǧlūmatty kezdestıremız. Bızdıŋ zamanymyzdyŋ 668-1175 jyldary aralyǧynda qazırgı Meksika jerıne lek-lek moŋǧoltektester kelıp qonystanǧan. Olar Moŋǧoliianyŋ Tolan degen aimaǧynan kelgen. Älgı aimaq Baikal kölı men Toly özenınıŋ boiyna ornalasqandyqtan Anauak, iaǧni Su boiy dep atalǧan. Mūhittyŋ arǧy jaǧynan ötıp kelgen soŋ älgı moŋǧoltektester jaŋa mekenderıne özderınıŋ baiyrǧy jer-su ataularyn berıp, olardy da Tolan nemese Toly (Tule) dep atai bastaǧan. Älgı öŋırler de mūhit pen teŋız aidyndaryna jaqyn ornalasqandyqtan, būrynǧyşa Anauak bolyp atalyp ketken. Kezınde qazırgı Mehiko qalasynyŋ ornynda da şalqar köl bolǧan. Sol köldıŋ boiyn jailaǧan halyq özderın nahuatlaktar dep ataǧan jäne olar o basta Astlannan, iaǧni joǧaryda atalǧan Atitlan kölınıŋ maŋynan kelıp qonystanǧanyn jäne 13 taipa, 7 ru halyq bolǧanyn şejıre qylyp aityp kelgen. Nahua tılınde söileitın halyq özderın nahuatlaktar dep ataumen qatar Astlanmen nemese Atitlanmen bailanystyryp, astekter dep te atap ketken. Astekter demekşı, eger olar o basta Altaidan kelıp qonystansa, osyny däleldeitın lingvistikalyq derek bar ma, bar bolsa, olar qandai degen sūraudyŋ jauabyn ızder bolsaq, mynadai derek aldymyzdan şyǧady. Mäselen, Eliseo B. Aragon jäne Rosario Maria Gutierrez esımdı ǧalymdardyŋ qolymen jazylǧan nahua tılınıŋ sözdıkterın zerttegenımızde qūramynda türkı tılderınıŋ bärıne de ortaq tepe (töbe) degen astekterdıŋ jüzden asa baiyrǧy toponimderı men olardyŋ etimologiialyq anyqtamasyn kezdestırdık. Olar qazırgı Meksikanyŋ oŋtüstıgınde ornalasqan Verakruz, Guerrero, Oahaka jäne Chiapas ştattarynda öte jiı kezdesedı. Astekterdıŋ Altaidan şyqqandyǧynyŋ ärı olardyŋ türkı tektes halyqtarmen jaqyndyǧynyŋ taǧy da bır dälelı astek degen etnonimnıŋ etimologiiasynan anyq baiqalady. Ǧalym İ.F.Nikonovtyŋ pıkırınşe, älgı atau a(k)silan degen sözden örbıgen. Al astek tılınde ak degen söz aq, al silan degen söz jylan degen ūǧymdardy bıldıredı. Bül siiaqty lingvistikalyq däiekterge kezınde “Aziia – Beringiia – Amerika” atty monografiiada arnaiy toqtalyp, jetkılıktı material bergen bolatynbyz. Olardyŋ ışınde baiyrǧy amerikalyq “ündısterdıŋ” aziialyq, al tüptep kelgende, altailyq tegı antropologiialyq, arheologiialyq, paleontologiialyq, genetikalyq, lingvistikalyq jäne basqa ǧylymdar tūrǧysynan jan-jaqty saraptaldy. Söz soŋynda altailyqtardyŋ baiyrǧy astekter men maiialarǧa jaqyndyǧyn naqty däleldeitın taǧy bır faktorǧa oqyrman nazaryn audara ketkendı jön sanaimyn.
2008 jyly IýNESKO-nyŋ bas ǧimaratynda, Fransiianyŋ astanasy Parijde “Halyqtardyŋ Alǧaşqy Ūly Köşı” (“First Great Migrations of Peoples”) degen taqyryptyŋ aiasynda ötken auqymy öte keŋ ärı köp nysanaly halyqaralyq konferensiia dıttegen maqsatyna jettı. Būlai deuge tolyq negız bar. Mūny konferensiia nätijesı anyq baiqatty. Nar jolynda jük qalmas demekşı, būl zamanaui forumnyŋ bastamaşysy ärı ıske asyruşysy halqymyzdyŋ tūǧyry biık tūlǧalarynyŋ bıregeiı, ataq-daŋqy bükıl älemge äigılı, ırı qoǧam jäne memleket qairatkerı, ǧalym, daraboz aqyn, diplomat, saiasatker, Qazaqstan Respublikasynyŋ IýNESKO janyndaǧy Tūraqty ökıldıgınıŋ jetekşısı, elımızdıŋ bırtuar azamaty Oljas Omarūly Süleimenov edı. “Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait, nūry tasysyn” dep halqymyz aitpaqşy, Oljas Omarūly atalmyş konferensiiany ötkızu üşın köp oilanyp, köp tolǧanypty. Mūnyŋ dälelı halyqaralyq konferensiianyŋ öte ūqyptylyqpen jasaqtalǧan baǧdarlamasynan anyq baiqalyp tūr. Mäselen, konferensiianyŋ: “Afrikadan Amerikaǧa deiın. Planeta betıne qonystanu”, “Ūly köşter. Ortaq mūra”, “Europadaǧy alǧaşqy qonystardan bastap, eŋ soŋǧy ūly köşke deiın”, “Ūly köş tolqyndaryndaǧy köşpelı örkenietter” degen tört sessiiaǧa jıktelgen saliqaly baǧyttar aiasynda AQŞ, Gollandiia, İndiia, İtaliia, Qazaqstan, Qytai, Peru, Resei, Ūlybritaniia jäne Fransiia syndy on memlekettıŋ atynan 17 ǧylymi baiandama jasaldy. Olardyŋ ışınde genetikter de, arheologtar da, paleontologtar da, antropologtar da, lingvister de, tarihşylar da, immunolog-biologtar da, köşpelı örkenietterdı zertteitın şyǧystanuşy ǧalymdar da boldy. Ǧalymdar ūsynǧan ǧylymi baiandamalardyŋ barlyǧy da özındık erekşelıkterımen qatar tereŋ mazmūndylyǧymen ǧylymi forumǧa qatysqan jūrtşylyqtyŋ yqylasy men rizaşylyǧyna ie boldy. Öitkenı halyqaralyq konferensiianyŋ baǧdarlamasyna engen taqyryptar eşkımdı de beijai qaldyrmady. Sosyn būl halyqaralyq konferensiianyŋ bız köterıp otyrǧan amerikalyq “ündısterdıŋ” altailyq tegı turaly mäselege de tıkelei qatysy bar. Konferensiia materialdary aǧylşyn jäne orys tılderınde jeke kıtap bolyp basylyp şyqty. Būl eŋbekke osy maqala avtorynyŋ amerikalyq “ündısterdıŋ” altailyq tegın arheologiialyq, lingvistikalyq jäne genetikalyq tūrǧydan däleldeitın ǧylymi baiandamasymen qatar bızder keltırgen ǧylymi dälelderdı tolyq quattaityn Fransiia genetigı Evelin Eier men Germaniiadaǧy Aleksandr fon Gumboldt atyndaǧy qordyŋ Georg Foster ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Elmo Leon Kanalistıŋ öte qūndy baiandamalary da jaryq kördı.
Ädıl AHMETOV,
senator, Qazaqstannyŋ
eŋbek sıŋırgen qairatkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
«Ana tılı».
