Qazaqtyŋ änşılık önerınde änşılıgımen qosa, baluandyǧymen ataǧy keŋge jaiylǧan Baluan Şolaqtyŋ orny erekşe. 1864 jyly tuǧan Baluan qazırgı Jambyl oblysyndaǧy Han tauynyŋ etegın meken etken Ūly jüz ışındegı Dulattan taraityn Sämbet ruynan şyqqan. Äkesı Baimyrza Baluannyŋ bala kezınde bır sebeptermen Arqa jerıne köşıp, sol jaqta Kökşetau jerın mekendep qalady. Onyŋ azan şaqyryp qoiǧan aty Nūrmaǧambet edı. Keiın qolynyŋ basy küiıp (bıreuler üsıp deidı) sausaqsyz qalady.
Nūrmaǧambet özınıŋ bır öleŋınde:
Balasy Baimyrzanyŋ Baluan Şolaq,
Oŋ qolym otqa küiıp boldym olaq, — deidı, söitıp, Şolaq atanyp ketedı. Al «Baluan» degen söz Şolaqtyŋ küşıne bailanysty halyqtyŋ özınıŋ qosqany.
Qaisybır änşı-kompozitorlar tärızdı Baluannyŋ da ömırınde mahabbat taqyryby ülken oryn alyp, nebır sūlu änder tudyryp, sezım tolqyny şyǧarmaşylyǧyna şabyt bergen. Şolaqtyŋ ömırınde ülken oryn alǧan adamnyŋ bırı — Ǧaliia. Öitkenı Şolaqtyŋ aty atalǧan jerde Ǧaliianyŋ aty da tılge oralady. Taǧdyr būlardyŋ arasyn qalai şeşse de, tarihta Şolaq pen Ǧaliianyŋ aty qosa atalady. Mäselenıŋ olai boluyna sebep te köp.
Aqmolada Tıleu atty däulettı adam bolǧan eken. Ol zamanda jūrttyŋ közıne tüsetın segız bölmelı kök töbelı üi jalǧyz Tıleude bar edı. Ol Sūltanai Qamza degen noǧai baiynyŋ senımdı adamy bolatyn. Ruy — Arǧyn, onyŋ ışınde Aralbai, tuyp-ösken jerı — Jaŋa-arqa. Tıleudıŋ ülken äielınen Ǧaliia, Märiia degen ekı qyzy bolady. Ǧaliia — sūrlau, at jaqty, ūzyn boily, betınde azdaǧan şeşek daǧy bar, ötkır, sözge şeşen, oŋ qolynan önerı tögılgen şeber bolǧan. Qazaq ädetı boiynşa Ǧaliiany jastai Bırjan degenge atastyryp, boi jetken soŋ Ǧaliia ūzatylyp barady. Bıraq köŋılı süimegen soŋ, Bırjanmen ūzaq tūrmai, bır-ekı jyldan keiın Ǧaliia Qaraötkelge qaita keledı. Ädemı denesı talşybyqtai būralyp, köp adamnyŋ dıŋkesın qūrtady.
Aqmolada Ǧaliia qymyz satatyn äieldıŋ qasynda jüredı. Öitkenı ol zamanda halyqtyŋ köp jinalatyn jerı sol ǧana edı. Bıreulerdıŋ aituynşa, özı de qymyzşy bolǧan. Künderdıŋ künınde qymyz saudasy üstınde Ǧaliia Baluan Şolaqpen kezdesedı. Ekeuı bır-bırın bırden ūnatyp, esebın tauyp jolyǧyp, ömırdı bırge ötkızuge uäde bailasady.
Būlardyŋ qosyluyna kedergı — Tıleubaidyŋ Bırjannan alyp qoiǧan qalyŋmaly edı. Qalai degenmen, mal tölegen adam küştı, Baluan Şolaq batyr bolǧanmen, jarly, malsyz. Ǧaliiany alyp kete almaidy. Sondyqtan ol Kökşetauǧa baryp, qyryq jetısın alyp keluge ketıp qalady. Azar bolsa, aǧaiynnan jiyp alarmyn degen oiy bolady. Al Bırjan bolsa, malyn daulai, Ǧaliiadan küder üzgen soŋ, bilerdıŋ sotyna tüsedı. Sotta Ǧaliianyŋ sözı basym bolyp, äielden bırınşı ret dauǧa şyqqan, ärı sūlu, ärı ötkır Ǧaliia Bırjandy eş uaqytta süimegenın aityp, onyŋ özın sabap qorlaǧanyn betıne basyp, jeŋıp şyǧyp, basyna bostandyq alady. Bırjan maldan da, äielden de jūrdai bolyp qaitady.
…Kökşetau Baluan Şolaqty jamandyqpen qarsy alady. Baluanǧa joǧalǧan seksen ögızdıŋ jalasy jabylyp, özı joq bolǧan soŋ, oǧan taǧy Semeide ūrlanǧan bır top jylqyny da tırkep qoiady. Sonymen, Şolaqty türmege jabady. Şolaq keşıgedı. Ǧaliia ne ısterın bılmei, sasady. Onyŋ üstıne, Bırjannyŋ adamdary Ǧaliiany Şolaqqa qostyrmau jaǧyn qarastyrady. «Şolaq bälen jylǧa jer audarylypty», «Baluannyŋ elde taǧy ekı äielı bar eken» degen sözder taratady. Şolaq keşıkken soŋ, būl äŋgımenıŋ bärı Ǧaliiaǧa ras bolyp körınedı. Ol ärı-berı tolqyp, oilanyp, äkesınıŋ meŋzeuı boiynşa Esenjoldyŋ Qanapiiasy degenge küieuge şyǧady. Bıraq Baluan Şolaqty ösektegen jūrt Ǧaliiany şatastyrady. Qanapiianyŋ da äielı bar bolyp şyǧady. Söitıp, Ǧaliia toqaldyqqa kelgen bolady. Baryp qalǧan soŋ, amalsyz bıraz jüredı. Bıraq Qanapiiaǧa toqal bolyp tūru Ǧaliia üşın ülken azap bolady.
Baluan bolsa, Ǧaliiany saǧynady. Ǧaliianyŋ habaryn bıle almai, Ǧaliianyŋ atyn änge qosady. Onyŋ üstıne, būl kezde Baluandy Qaraötkel türmesıne auystyrǧan bolatyn. «Ǧaliia dauysymdy estıp, keler me?» degen ümıtpen, Baluan türme äkımderımen kelısıp, qora ışındegı bır alasa üidıŋ töbesıne şyǧyp, dombyra tartyp, än aituǧa ūlyqsat alady. Şolaqtyŋ sondaǧy şyrqaǧan änın halyq bırden qaǧyp äketıp, ol än «Ǧaliia» degen atpen taraidy:
Aiym da sen, Ǧaliia, künım de sen,
Oŋ qabaǧym tartady külımdeseŋ.
Menıŋ köŋılım Ǧaliia daualansyn,
Auǧan tüie sekıldı beiımdeseŋ.
Oipyrm-ai, jan säulem,
Ǧaliia, közıŋnen.
Qosylyp em özıŋmen.
Bır körınseŋ közıme,
Aiyrylmas em özıŋnen.
Aidyŋ közın jalt etken būlt alsyn,
Büite berseŋ dıŋkemdı qūrytarsyŋ.
Hiuadan qosylǧan Ǧaliiajan,
Qai qylyǧyn qalqanyŋ ūmytarsyŋ.
Şolaq neşe tün ūiyqtamai kütıp, küderın üzbeidı. Bıraq sonda da Ǧaliia bır kelmeidı. Aqyrynda türme küzetşısı Baluanǧa suyq habar alyp keledı. Ǧaliianyŋ äldeqaşan aldanyp, toqaldyqqa ketkenın, barǧan jerınde jylap jürgenın aitady. Şolaq qatty küizelıp, ıştegı şerın Ǧaliiaǧa arnaǧan taǧy bırneşe änderın şyǧarady. Köp ūzamai, türmeden bosap şyǧyp, Tıleudıŋ üiıne baryp, Ǧaliianyŋ jaiyna qanady. Ǧaliiamen bırjola arasyn üzıp, özınıŋ elıne, äiel, bala-şaǧasyna qaitady. Ǧaliia bolsa, Qanapiiadan ketıp, Qoiandy bazaryna baryp, qymyz satady. Onda Semeiden kelgen bır baidyŋ balasy Ǧaliiaǧa qyzyǧyp, qyryq attyŋ pūlyn qaltasyna salyp, Ǧaliiamen erıp Qaraötkelge keledı. Arada bırneşe jyl ötken soŋ, Ǧaliia Qalidy ertıp Semeige kelıp, onyŋ būrynǧy äielınen keşırım sūrap, özınde bala bolmaǧan soŋ, onyŋ bır qyzyn sūrap alyp, boijetken soŋ öz qolynan ūzatady. 1922 jyly Ǧaliia tuberkulez auruynan 35 jasynda qaitys bolady.
Baluan Şolaq pen Ǧaliianyŋ arasyndaǧy oqiǧa osylai aiaqtalady. Oqiǧanyŋ bıtısı qalai bolǧanda da, ekeuınıŋ sezımınıŋ gimnı ıspettes «Ǧaliia» änı qalady. Ännıŋ alǧaşqy oryndauşylarynyŋ bırı — Qairat Baibosynov edı. Būl künde änşıler ännıŋ ekı nūsqasyn oryndaidy. Ännıŋ tarihy alǧaş ret akademik Ahmet Jūbanovtyŋ «Zamana būlbūldary» atty monografiiasynda jariialaǧan.
Baǧlan BÄBIJAN
