Janǧali JÜZBAEV, Qazaq Ūlttyq muzyka akademiiasynyŋ aǧa oqytuşysy: Märt ūlt öz mädenietın qorǧap qalady

3794
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/12/4c1e96de2923bbd6fee2f5b9dbf6c011.jpg

- Tarihtyŋ talai sürleuınen sürınbei kele jatqan küidıŋ keşegı qalyptasu joldary men bügıngı ahualy turaly ne aitasyz?

- Qazaqta «Küi iesı — Qorqyt» degen ädemı söz bar. Äuel basta türıkte «qazaq» degen söz joq kezde eŋ bırınşı ret oǧyz taipasynan şyqqan babamyz küi atasy bolyp esepteledı. Sosyn «Küi atasy — Ketbūǧy» degen söz taǧy bar. Mysaly, Qorqyttyŋ zamany HI-HII ǧasyr bolsa, Ketbūǧynyŋ zamany Ūlytaudaǧy Joşy ūlysynyŋ kezıne sai keledı. Būl — Şyŋǧys hannyŋ qypşaq dalasyna keluımen tūstas jyldar. Joşymen bırge Palestinaǧa deiıngı joryqqa qatysqan Ketbūǧy biden «Aqsaq qūlan» degen küi qaldy. Būl — Altyn ordanyŋ üstemdık qūrǧan kezeŋı. Kerei men Jänıbek jeke memleket qūrǧannan keiın Qazaq elı paida boldy. Būl kezde qazaqtyŋ är aimaǧyn Jerūiyqqa balaǧan dala danyşpany Asanqaiǧy şyqty. Onyŋ ataqty «El aiyrylǧan» küiın zertteuşıler noǧaily däuırıne jatqyzady. Sol kezeŋde Ormanbet degen ataqty bi Edıldıŋ ar jaǧyna «noǧaily deitın el qūramyn» dep qazaqtan bölınıp köşuge bel buady, söitıp alaştyŋ arasyna jık tüsıp, qazaq pen noǧai aiyrylysady. Asanqaiǧy — osy tarihi jaitty küige qosqan abyz. Odan keiın Aq patşa bilegen zamannyŋ qasıretı Qūrmanǧazy küiınde jatyr. Onyŋ küilerı keiıngı ūrpaqqa amanat üşın jazylǧan hat siiaqty. Mūnda «ruhyŋdy joǧaltpa, elıŋ men jerıŋdı menşe süi» degen ösiet bar. İsatai men Mahambetsız qalǧan halyqtyŋ hal-küiın bılgıŋız kelse, Qūrmanǧazyny tyŋdaŋyz.

- Ötkenımızdı qara sözben ia suretpen emes, küi tılımen önege-örnek etıp jetkızgen keşegı küişılerdıŋ dalalyq mektebı qanşalyqty damydy?

- Batys elderınde mädeniettıŋ qūlpyryp, qaita örlegen uaqytyn «renessans» deidı. İä, qazaq dalasynda da küidıŋ öner retınde ülken bedelge köterılgen zamany boldy. Ol myna Baijıgıt, Tättımbet, Beisenbı, Toqa, Qūrmanǧazy, Däuletkerei, Mämen, Seitek, berı qarai Dina, Äbıken Hasenov siiaqty myqty küişılerdıŋ aiaǧy Sügırmen bıtedı. HIH ǧasyrda küidıŋ el ışındegı baǧasy tıptı aitys önerınen de bedeldı boldy. Aitystaǧy «qaiym aitys», «qyz ben jıgıt aitysy» siiaqty bäseke küi önerınde de bolǧan. Mäselen, Sügır men Maqpuzanyŋ küi tartysyn alyŋyz. Būl qai kezde boldy? Keşegı Şyŋǧys hannyŋ ūldarynyŋ köbısı orystan şekpen kiıp, mansapty paidalanǧan, Kenesary, Nauryzbailar qyrǧyzdan ajal qūşqan, özınıŋ atalas bauyrlary Tezek töre, Jäŋgır, Şyǧailardyŋ aq patşadan mansap alyp, İsatai men Mahambettıŋ käpırden jeŋılıp, qazaqtyŋ saǧy synǧan, keudesı basylǧan kezı edı. Būlardan da tarihy azynaǧan küiler qaldy. Marqūm Aqseleu aǧamyz «Küi degen — adamnyŋ küiınuı» dep aityp kettı. Küi degen küiıkten şyǧady. Qazırgı kezde quanatyn küiler köp. Būrynǧy küilerdıŋ tüp tarihyn alyp qarasaq, quanatyn bırde-bır küi joq. Qorqyttyŋ zamanyn alyŋyz, Ketbūǧy, Asanqaiǧy, Tättımbettıŋ «Bes töresın» alyŋyz, qaisysy bolsa da küiınışten şyqqan. Al bıreudı madaqtaǧan, bıreuge jaramsaqtanǧan küiler — keŋes ökımetınıŋ kezındegı mūra. Keŋes ökımetı kelgennen keiın dalanyŋ ejelden dästürı bar tamaşa ädemı küilerınıŋ bärı aiaq astynan özgerıske ūşyrady. Nege? Öitkenı jaŋa zaman tudy. Auyz ädebietınıŋ bärı jappai jazba ädebietke köştı. Sol siiaqty auyzşa damyǧan küidı jazbaşa mädenietke tüsıru nauqany bastaldy. Mūnyŋ bırınşı joly orkestr jasau, dombyrany notamen üiretu deitın mädeniet paida boldy. Söitıp, qazaq küidı kıtaptan üirene bastady. Osy tūsta dästürlı improvizasiialy ürdıs pen Europanyŋ tärtıptı oqytu jüiesı taitalasqa tüstı. Eger qazaqtan özge ūlt bolsa basqa tüsken baspaqşyldyŋ kebın kier edı. Dalanyŋ küişılıgınıŋ myqtylyǧy sondai, Qazan däuırınen tura qazır egemendık alǧan zamanymyzǧa deiın älı künge des bermei kele jatyr. Qysqasy, küi tolǧaudaǧy dalanyŋ ūly joly notamen oqytatyn jüieden jeŋılıp qalǧan joq. Dalanyŋ küi üiretudegı tälımı, iaǧni ūstaz ben şäkırttıŋ arasyndaǧy erekşe bır ädemı mädeniet jelısın üzbei saqtap qaldy. Aitalyq, Qūrmanǧazy men Dinanyŋ, Toqa men Sügırdıŋ arasyndaǧy ūstaz ben şäkırttıŋ synyn alyp qaraŋyz. Ūstazdyŋ küidı beruı, şäkırttıŋ küidı aluy degennıŋ özı-örelı närse. Qazaq küişılıgınıŋ tälımınde «bata beru» degen tamaşa dästür bar. Mysaly, Saidaly Sary Toqa men Yqylas qobyzşy batasyn Sügırge bergen degen derek bar. Keŋes zamanynda orkestr paida boldy, köptegen küiler simfoniialyq därejege jeteǧabyl öŋdeldı. Ejelgı türıkterde orkestr bolǧany tarihtan belgılı, sondyqtan bolar, būl öner qazaqqa jat bolǧan joq. Keŋestık jüie küişılıktıŋ jaŋaşa tipın tärbielep şyǧardy, jaŋa qoǧam üşın nota tanityn közı aşyq dombyraşynyŋ qajettılıgı tudy. Sonyŋ özınde dala dästürı tūtas joiylyp ketpesten būrynǧy ürdısımen dami berdı. Baqyt Basyǧaraev, Tölegen Mombekov, Mūhamedjan Tıleuhanov, Däuletbek Säduaqasov, General Asqarovtar atadan qalǧan mūrany öz dästürınde jalǧastyruşylar edı. Būl jerde men ata-babasynan kele jatqan küişılıktı «jol» dep tanityn soŋǧy buyn dombyraşylardyŋ ǧana tızımın aityp otyrmyn. Būlarǧa notalyq sauattyŋ keregı de bolmady, halyq olardyŋ önerın süidı.

Endı ekeuınıŋ aiyrmaşylyǧyn aitaiyn: notamen üirenu küidegı taqyryptyq informasiiany naqty bere alady, onyŋ sistemalyq material qory retınde baǧasy joǧary. Al dästürlı jol — küidıŋ basynan aiaǧyna deiın tartu jüiesın emes, bırınşı orynǧa muzykalyq şyǧarmanyŋ mazmūnyn qoiady. Iаǧni küidıŋ ne aitqysy keletının jetkızedı. Qazır ol dästür joǧalyp kettı, bärı notanyŋ qūzyrynda, jattandy. Erte kezde «ekı küişı tartysyp qalypty, bıreuı tartqan eken, ekınşısı sony qaitalap berıptı, ekınşısı tartqan eken, ol ony qaitalap berıptı, söitıp, on şaqty küige kelgen kezde tosylypty» degen aŋyz aralas äŋgımeler jiı aitylady eken. Tartqan küidı qaitalap beru degen naǧyz dombyraşynyŋ sertı bolǧan. Kädımgı aitysker aqyn siiaqty, küişı özınıŋ küiımen köŋılındegı kökeikestısın aita alǧan.

Öitkenı Alpamys, Qobylandy, Qyz Jıbek siiaqty jyrlardy op-oŋai jattap alatyn qazaqtyŋ ol kezdegı jady qandai bolǧanyn osydan-aq paiymdai berse bolar. Sondyqtan dombyradaǧy improvizasiialyq önerdıŋ bolǧanyn da eskere jüruımız kerek, mümkındıgı bolsa ony qaita jaŋǧyrtu da bızge mındet bolmaq. HH ǧasyr ötıp, egemendık alǧan zaman keldı. Şynyn aitu kerek, küi qaitadan tülei bastady. Dästürlı küişılerdıŋ küiı moiyndaldy, nasihattaldy. Ǧalymdar küidıŋ ata-babamyzdan qalǧan qymbat mülık ekendıgıne moiyn būra bastady. Muzykatanuşy ǧalymdar, attaryn atai keteiın, önertanu ǧylymynyŋ doktory Äsiia Mūhambetova, ǧylym kandidattary Säule Öteǧalieva, Saida Elamanova, Pernebek Şegebaev, Rauşan Maldybaeva syndy zertteuşıler qoǧamǧa ūlttyŋ öz bailyǧyn jete tanuǧa şaqyratyndai qozǧau saldy, tamaşa maqalalar jazyldy. Qazırgı zamandaǧy talantty küişıler buynynyŋ äuelgı tärbiesı osy ǧalymdardyŋ yqpalymen kelgenı ras.

- Egemendık alǧan tūstaǧy küidıŋ halıne toqtalsaŋyz. Ülken, orta, kışı buyn küidı tyŋdai ma? Dästürlı önerdıŋ qasietın qalai saqtauǧa bolady? Qazırgı kezdegı küişılık önerdıŋ deŋgeiı qandai?

- Qazırgı kezdegı küişılık öner şyn mänınde, kemeldı şaǧynda. Qazaq küidı qai zaman bolsa da tyŋdaidy, ruhani qorek retınde kereksınedı. Tek nasihaty az. Dästürlı küişılık önerdı būqaralyq jeŋıl muzyka mülde tyŋdarmansyz qaldyrdy. Ony bız jahandanu äreketınen körıp jürmız. Jahandanudy jek körudıŋ keregı de joq şyǧar, ol ärbır ūlttyŋ töl mädenietınıŋ synauşysy siiaqty qūbylys, märt ūlt öz mädenietın qorǧap qalady, nämärt ūlt ruhani joiylyp ketedı. Keide jahandanudy öz yǧyna paidalana alatyn, jaŋalyqtardy sıŋıre otyryp, öz ruhyn qasaqana baiyta alatyn da jasampaz ūlttar bolady. Qazaq halqynyŋ boiynda ämända osyndai qasiet bolǧan. Qazaq qazaq bolǧaly jahandanudyŋ talaiyn bastan keşken. Qytai, parsy, arab, orys mädenietterınıŋ qazaq dalasyna kezeŋ-kezeŋımen jahandyq şabuyldar jasaǧany tarihtan belgılı, alaida ūlttyq ruhyna üstemdık ete alǧan bırı joq. Bızdıŋ zamanymyzda küidı, onyŋ ışınde, dästürlı küidı kökke kötergen bıraz azamattar boldy. Olardy aitpai ketuge bolmaidy. Aitalyq, qazır «TÜRKSOI» halyqaralyq qoǧamynyŋ töraǧasy Düisen Qaseiınov ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary konservatoriianyŋ rektory bolyp tūrǧan kezde tek qana ūlttyq dästürlı muzykany köteru üşın köptegen jūmystar atqardy. Ol türkı halyqtarynyŋ dästürlı muzykalyq festivalın ötkızdı. Äsiia Mūhambetova, Saida Elamanova siiaqty ǧalymdarymyz «Ūly Dalanyŋ muzykasy» degen atpen tek ūlttyq dästürlı önerdı zertteitın ǧylymi konferensiialar ötkızdı. Odan keiın «El» prodiuserlık ortalyǧynyŋ jetekşısı Ǧalym Dosken «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynyŋ bastyǧy bolyp tūrǧan kezde «Mäŋgılık saryn» degen küi antologiiasyn şyǧardy. Qazaqtyŋ aimaqtyq küi mektepterınıŋ barlyǧy zamanaui taspaǧa basyldy. Būl ne üşın kerek boldy? Keŋes ökımetınıŋ kezınde şertpe küiler tartylǧan joq. Batys Qazaqstan ölkesınde dästürlı oryndauşylyq mektep — «tökpe küi» mektebı, al Şyǧys Qazaqstan jerınde «şertpe küi» mektebı qalyptasqan. Keŋes zamanynda şertpe küidıŋ nasihatynyŋ az boluynyŋ özındık sebebı bar. Altai küilerı arǧy altynordalyq sananyŋ eskertkışı bolsa, Arqa küilerı eskını köksegendık, zarzamandyq jat mülık bolyp sanaldy, al Qaratau küilerı Sozaqtaǧy Tama köterılısı yzǧarynyŋ saldarynan tıptı el ışınde de tartyluyna tyiym salyndy. Keibıreuler osyny sol kezeŋdegı qazaq arasyndaǧy jıkşıldık dep qauzatuǧa qūmar, ol böstekı äŋgıme. Ol kezde qazaqtyŋ qolynda bilık bolǧan joq. Qazaqtyŋ dästürlı muzykasyn qyzyl kommunister ideologiiasy basqaryp tūrdy. Qazaqtyŋ qandai muzykalyq mūrany tūtynuy solardyŋ qolynda boldy. Sondyqtan şertpe küidı tartatyndardyŋ köbısı atyldy, asyldy. Sebebı Alaşordanyŋ otany bolǧan jerdıŋ muzykalaryn şektep otyru közdelgen-tın. Qazaqtyŋ tökpe küiınıŋ ülken bır saltanat qūrǧan ölkesı — Batys Qazaqstan. Al Şyǧys, Ortalyq jäne Oŋtüstık Qazaqstan aimaqtarynyŋ küilerı bıren-saran ǧana tartyldy. Sonyŋ salqyny respublikalyq dombyraşylar konkurstarynda älı künge deiın bılınıp qalady. «Qazaqtyŋ ana jerınde küi damyǧan», «myna jerınde damymaǧan» degen alaşapqyn oi aitatyndar bar. Sondyqtan Ǧalym Dosken ne ıstedı? Arhivtı aqtardy, közı tırılerınıŋ küilerın jazyp aldy. Erte kezde ömır sürgen şertpe küidıŋ naǧyz has şeberlerı Äbıken Hasenov, Tölegen Mombekovterdıŋ küiın qaitadan jaŋǧyrtyp, ekı toptama antologiialyq jinaq şyǧardy. Būl jerde Bazaraly Müptekeev, Saian Aqmolda siiaqty mamandardyŋ da eŋbegı eren bolǧanyn atap aitu kerek. Mıne, osyndai ülken jobalar jasaldy. Taǧy bır jobany İmanǧali Tasmaǧambetov Almaty qalasynyŋ äkımı bolyp tūrǧan kezde jüzege asyrdy. Ol — «Küi keruen — Köktöbe» festivalı. Özı basy-qasynda bolyp, bükıl qazaqtyŋ keŋ dalasyndaǧy barlyq düldül dombyraşylar men tuysqan halyqtar — qyrǧyz, özbek, başqūrt önerpazdaryn jinap, keremet bır küi saltanatyn ötkızdı. Astanaǧa kelgennen keiın būl kısı «Astana arqauy» atty türkı halyqtarynyŋ öner järmeŋkesıne ūlasqan ülken festival ūiymdastyrdy. Sonyŋ aiasynda köne türıktıŋ kındıgınen taraǧan osman türıkterı, Äzırbaijannan, Qytaidan kelgen qandastarymyz bärı jinalyp, märe-säre bolǧandary esımızde. «Osyndai şaralar ötıp jatsa, endı ne jetpeidı?» deisız ǧoi? Dästürlı küidıŋ tübıne halyqaralyq, respublikalyq, aimaqtyq degen konkurstar jetetın boldy. Konkurs baǧdarlamasy küişılık aimaqtyŋ barlyǧyn qamtudy mülde niet etpeitındei, belgılı bır aimaqtyŋ özıne tän oryndauşylyq erekşelıgın eskeru jaǧy aqsap jatady. Al endı küige törelık etuşı azamattarymyz «qara qyldy qaq jardyq» dep aita qoimas, ol bölek äŋgıme. Bır konkursta bır ūstazdan bırneşe şäkırt jüldeger bolu mümkındıgı älemdık öner saiysy täjıribesınde joq. Būl — tek Qazaqstanda ǧana bolatyn qūbylys. Baiqau qazylarynyŋ pıkırın talqyǧa salatyn qūzıret bızdıŋ eldıŋ zaŋynda joq. Būl — aşy da bolsa, qazırgı küişılıktıŋ basyna tüsken näubet. Qazır küidıŋ «toida tartylatyn» türı paida boldy. «Halturanyŋ» da ömır süruge qūqy bar ekenın joqqa şyǧara almaimyz, ol önerdıŋ qai salasynda bolsa da tabylady. Bıraq kielı küidıŋ tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan närse ǧoi. Qazırgı küi saiystary küidı äbjıl tartudy, oryndauşynyŋ ärtıstıgın baǧalaudy talap etedı, küidıŋ dästürlı yrǧaǧyn eskeru, onyŋ oryndauşylyq mektebın aşu nazardan tys qalyp barady. Osyndai mäselelerdı köpşılık aldynda aşyp aitqan maman küişılerımız de bar, äzırge toqsanǧa toqtam bolmai tūr.

Küi şejıresın bılmei tartu dombyraşyny jarǧa jyǧady.

 Mäselen, Qūrmanǧazynyŋ «Adai» degen küiı el basyna kün tuǧan zamandy baiandaidy. Endı osy küidıŋ tarihyn kışkene qarastyra keteiık. Qūrmanǧazy özınıŋ tuǧan jerınen saiǧaq qūrly saia tappai, patşanyŋ ämırımen qudalanyp, Maŋǧystau tübegıne ötıp ketedı. Sol tübekte qazaqtyŋ Adai degen jaujürek ruy azuy alty qarys türıkmenmen qanşa ǧasyr boiy alysyp ötken. Küi sol halyqtyŋ erlıgın, Üstırt üşın jan bergen tragediiasyn jyrlaidy. Äbış Kekılbaev degen ūly jazuşymyzdyŋ ssenariiımen tüsırılgen qazaq pen türıkmennıŋ arasynda bolǧan qaqtyǧystardy suretteitın filmdegı oqiǧalardyŋ şyn deregı bar. Al osy tuyndyda toiǧa şaşu şaşatyndai saltanatty ahual joq. Bızdıŋ qazırgı oryndauşylarymyz küidıŋ mınezın tabuǧa tyrysa qoimaidy, oǧan ekpın men aksenttı asyra tyqpalaidy. Sosyn tura sol qalpynda sahnaǧa şyǧarady. Küidıŋ alǧaşqy jetkızuşılerınıŋ bırı Qali Jantıleuovtıŋ tartqan «Adaiyn» tyŋdasaŋyz, közıŋızden jas aǧady. Mūndai mysaldar öte köp. 

- Sonda sız toida küimen künkörıs jasap jürgenderdıŋ qareketıne toqtau aitqyŋyz kele me?

- Toi — qazaq tūrmysyndaǧy salttyŋ şyŋy, onda önerpazdyŋ boluy qazaqy ǧūrypqa jatady. Toiǧa «toibastar» tartudyŋ jönı bölek, bır jaǧynan toi iesınıŋ quanyşyna aǧaiyndyqpen ortaqtasu bolsa, ekınşı jaǧynan eŋbegımen aqşa tabu, ol da käsıptıŋ bır türı. Äŋgıme küidıŋ tüpnūsqasynyŋ toi saltanatynyŋ auanymen būzylyp ketpeuınde. Öz ūltynyŋ kem jerın şetelge paş etıp jürgen kinoşylarymyzǧa qoǧam bolyp toqtau aituǧa bata almai jürgen zamanda, toidaǧy küişılıktıŋ künäsı joqtyŋ qasy. «Küişınıŋ bedelı» degen sözdı bırınşı ret men qoldanyp otyrǧan şyǧarmyn. Küişınıŋ bedelı degen kez-kelgen ataq-daŋqpen ölşenbese kerek. Küişınıŋ qoǧamdaǧy özınıŋ orny bolady. Bızdıŋ qoǧam ol turaly oilanyp ta otyrǧan joq. Sonyŋ saldarynan, jas küişılerdıŋ bärı eleusız, qandai da bır mädeni qamqorlyqtan tysqary damyp jatyr. Aǧa buyn dombyraşylar olardy küi dästürın būzady, jyldam tartady dep äregıdık synap ta jatady. Kezınde küidı ūlttyŋ qasietı men kiesı dep kökke kötergen Ahmet Jūbanov, Iliias Omarov, Özbekälı Jänıbekov, Nūrǧisa Tılendiev, Ǧaziza Jūbanova siiaqty öner qairatkerlerı küi tazalyǧyna ömırlerın arnaǧan, olar joq qazır. «Qazaqtyŋ dombyrasyn qazır jastar, äsırese, orys mektebınde oqityn jastar bılmeidı. Solarǧa dombyrany tanystyru üşın bız estradalyq baǧyt jasadyq. Onyŋ bır şarapaty, şetelge barsaq ta bızdıŋ aspabymyzdy tanityn bolady» degen sözder osy künı dualy auyzdylardyŋ da uäjı bolyp barady. Būl közqarastyŋ oŋ baǧdar bolmaitynyn özımşe däleldep bereiın. Bırınşıden, qazaqqa «naǧyz qazaq — dombyrany» (Qadyr aqynnyŋ sözı) tanystyrudyŋ qajettılıgı joq. Ekınşıden, şetelde tek qana klassikalyq dästürlı öner men folklorlyq muzyka ǧana baǧalanady, modernge olar zäru emes.

- Demek, bızdegı «Ūlytau» toby men Asylbek Eŋsepov jasaǧan küi janryndaǧy jaŋaşyldyqqa qarsysyz ärı küidıŋ tüpnūsqasyn būzyp tūr deisız ǧoi…

- Būlardy küi janryna jaŋaşyldyq äkelgender dep tanuǧa bolmaidy. Bızdıŋ zamanda qazaq küiıne jaŋaşyldyq äkelgen Seken Tūrysbekov qana. Dombyrany kompiutermen ärleu arqyly stadiondyq önerge ainaldyruǧa tap menıŋ tıkelei qarsy boluymnyŋ qajetı de, maŋyzy da joq. Öitkenı ol qaitkende de sahnalyq sūranys tuǧyza alady. Menıŋ küişılıgım ondai sūranystyŋ mysqalyna da bara almas, sondyqtan mūnyŋ özı köre almauşylyq bolyp ūǧynyluy mümkın. Jäne ol būqaralyq-şou mädenietke baǧyttalǧan. Sondyqtan menıŋ qarsy bolu-bolmauymnan eşnärse özgermeidı. Äŋgıme onyŋ belgılı bır kezeŋ aralyǧynda ömır süretındıgınde. Sebebı estrada — sän önerı siiaqty özgermelı qūbylys, ärbır jaŋa nauqanda basqaşa kiım ülgısın ūsynyp otyrady degendei. Al dästürlı öner — mäŋgılık.

- Olardyŋ şyǧarmaşylyǧyn kezınde özım de süisınıp tyŋdadym. Jūrtşylyq ta taŋyrqai, taŋdai qaǧysyp tyŋdady. Sonda būl tyŋdarmannyŋ taiazdyǧy ma, älde qasıretı me?

- Joq, ol taiazdyq emes, sızdı süisındırıp tūrǧan ne ekenın men sızge aitaiyn. Sızdı süisındırgen — qazaqtyŋ muzykasynyŋ ūlylyǧy. Oǧan myŋ jerden zūlūstyŋ ritmı aralasqanymen, negızgı özegı — qazaqtyŋ äuezı. Sol äuez jany qazaqty selt etkızbei qoimaidy. Onyŋ üstıne jas adam melodiiadan būryn ritmdı qabyldauǧa qūlyqty. Bır kezderde tanylǧyş muzykany (popsa) köşelı öner şyǧar, tüsıngenım jön şyǧar dep te bıraz basylymdardy qarap şyqtym. Qarap tūrsaq, ol da bır qalyptasqan tarihy bar mädeniet eken. Batys pen Amerikada qūl saudasy qyzyp tūrǧan ǧasyrlarda qūl ielenuşıler auyr jūmystan şarşaǧan negrlerdıŋ änderıne taŋyrqai qaraǧan körınedı. Afrikalyqtardyŋ ūlttyq muzykasy dami kele djaz, bliuz, rok siiaqty janrlardyŋ qalyptasuyna alyp keledı. Sol muzyka bügın bükıl älemdı jahandandyryp otyr. Töl muzykasy älsız elder sonyŋ yǧyna jyǧyla beredı, myqtylary teŋ bermeidı. Osy künge deiın qazaq muzykasyna jatjūrttyq äuen köptegen şabuyldar jasady. Osylardyŋ bärınen qalai aman tūr dep oilaisyz? Öitkenı qazaq muzykasynyŋ özınıŋ töltumalyq mınezı bar. Qazaq muzykasy degen beisauat äuez emes, ūlttyŋ mınez-qūlqyn saqtaityn qūbylys, maŋyzy ana tılımen para-par. Tıl adamnyŋ näsılıne äser etedı. Mūny mysal retınde aityp otyrmyn. Ol äser muzykada da bar. Özımız kezınde orys halqynyŋ, slaviandardyŋ neşe türlı änderın dombyrada sūŋqyldatyp tūryp şerttık. Men aldyma jan salmaǧandardyŋ bıreuı boldym. Eŋ soraqysy, orystyŋ derevniasyndaǧy mūjyqqa ainala bastadyq bız. Jasyratyn nesı bar, ol kezde töre şertısten tremolany artyq köretın sondai jaramsaqtyq bar edı.

- Dästürlı küidıŋ amanatyn erteŋge jetkıze alatyn jastar jaǧy bar dep aita alasyz ba?

- Baiaǧyda Egipette qūlaǧan üilerdıŋ arasynan tabylǧan papirusta «Jastar būzylyp barady» degen eskı jazu jazylypty. Bızdıŋ däuırımızden pälenbai jyl būryn. Sol siiaqty, «jastar būzylyp barady» dep aitpai-aq qoiaiyq, qazır jastar myqty. Jastardyŋ ışınde kısı süisınetın küişıler baryn körıp jürmın. Ätteŋ, olar kımge kerek? Ükımetke ne filarmoniiaǧa kerek bolmasa, toiǧa barmaǧanda ne ısteidı olar? Olardyŋ boiyndaǧy talantty nasihattaityn jaǧdai jasalmaǧan. Men ūlttyq önerdı alaqanǧa salyp aialaǧan adamdardyŋ arqasynda «Janǧali küişı» degen atqa ie boldym. Atadan balaǧa kele jatqan dästürlı baiyrǧy küişılık degen bölek, nota degen bölek. Nota degenımız, belgılı bır jerden bastap, mejelı jerden bıtıresız. Al dästürlı küidıŋ üiretu tälımı mülde basqaşa. Qazaqtyŋ qara öleŋı siiaqty buyn-buynymen, saryn-sarynymen, maqam-maqamymen üiretedı. Qoldy qaǧu tehnikasynyŋ özı bır bölek. Būl — oryndauşynyŋ jeke şeberlıgı ǧana emes, ol ata-babasynan kele jatqan keremet dästür. Men qazaqtyŋ şertpe küiınıŋ saŋlaqtary Tölegen Mombekov, Uäli Bekenov, Däuletbek Säduaqasovtardyŋ közı tırı kezınde solardan üirenıp qaldym. Sondyqtan özımdı baqytty dombyraşymyn dep sanaimyn. Jas küişılerdı köteruımız kerek. Ūlttyq önerımızdı qoldaityn jarqyn bolaşaǧymyz boluy qajet. Uaqytynda ıstemeseŋ, qolyŋdy mezgılınen keş sermeisıŋ. Bır buyn üzılıp qalsa, ne ısteimız? Kım aitqanyn ūmytyp tūrmyn, «aqyndardy öltırgıŋ kelse, elemei-aq qoi, sonda özınen-özı ölıp qalady» deptı bır danyşpan. Bızde qoldap, qorǧap, elep otyratyn önerdıŋ jaqsy türlerı bar. Ol — än, bi, küi, teatr, kino, suret. Būl atalǧan önerdıŋ türlerın kündız-tünı aialauymyz kerek. Öitkenı mūnyŋ bärınde ūltymyzdy genetikalyq tūrǧydan saqtai alatyn nysandar bar. Küi — ömırşeŋ önerdıŋ türı. Küi bolmasa ūlt qūridy. Keide «apyrm-ai, osy qazaq tılı jer betınen joiylyp ketse, ne bolar edı?» desem, bır oiym «olai oilama, Qazaqstanda qazaq tılınde bır adam söilemei qoisa da tıldı tırıltuge mümkındık bar» degen ekınşı oi qylaŋ beredı. Sebebı qasyŋda qyrǧyz ben özbek, qaraqalpaq pen tatar bar. Tuysqan halyqtar tūrǧanda tıl eşqaşan qūrymaidy. Mäselen, arada qanşa ǧasyr ötse de arab tılınıŋ negızınde evreiler özderınıŋ ivrit degen tılın tırıltıp aldy. Öitkenı Hamit pen Semittıŋ balasy, tuysqan halyq. Sondyqtan evreidıŋ tılı ölgen joq, lezde tırıltıp ala qoidy. Qypşaq tılınde söileitın aǧaiyn, tuysqan bar kezde, Qūdaiǧa şükır, tıldı ūmytsa da qalpyna keltıruge bolady eken dep meimanam tasyǧan kezder bolǧan. Al bıraq küi önerı joiylsa, qaita tırıltu mümkın emes. Senıŋ küiıŋdı özbek pen qyrǧyz nemese qaraqalpaq tartyp bere almaidy. Demek, küidıŋ problemasy ülken. Jaŋa aittym ǧoi, küişınıŋ bedelı päter alyp beruden, basynan tömen qarai aqşa qūiǧannan, bolmasa şen-şekpennen köterılmeidı. Küişınıŋ bedelın köteretın — tyŋdauşy. Qoǧam köteru kerek. Qarşyǧa Ahmediiarovty sız «ūltymnyŋ ūly küişısı!» dep süiuıŋız kerek. Zamanynda Tättımbettıŋ, Qūrmanǧazynyŋ el arasyndaǧy bedelı airyqşa boldy. Orys patşalyǧynyŋ quǧynyn körse de, Alatau men Saryarqada, qysqasy, qazaqtyŋ qai jerınde jürse de Qūrmanǧazyǧa dosy da, dūşpany da «qazaqtyŋ ūly küişısı» dep qarady. Qazır küişılerdıŋ köbısınıŋ qūr sülderı jür. Tek qana syrtymyz bütın, ışımız ölıp qalǧan. Nege deseŋız, tyŋdauşy joq, kımge kerekpız? Mūnyŋ arty ülken ruhani küizelıske soǧady dep aita alamyn. Küi degen — tūtas dünie. Menıŋ maqsatym — özım bıletın dünielerdı şäkırt arqyly berıp ketu. «Mynany Janǧali üiretıp kettı» dese boldy.

- Sonda qazaq küiınıŋ ruhyn köteru üşın, talanttardy tanytu üşın ne ısteu kerek?

- Dästürlı önerdı tıkelei nasihattau kerek, küidı ūlttyŋ ūrany dep tanu saiasatyn jasau kerek. Baiyrǧy küi tartysyn qazırgı aitys önerımen para-par därejede tırıltu kerek. Konkurstardyŋ baǧdarlamalaryn bükıl türkı tektes halyqtar qatysa alatyndai deŋgeige köteru qajet. Qazırgı konkurs aiasy küi önerı üşın tym tar, qyrǧyz, özbek, türıkmen, ūiǧyr siiaqty tuysqan halyqtarymyzdyŋ qazaq küiın tartuyna jaǧdai jasauymyz kerek. Astana sahnasynda dutarmen, qomuzben, sazben, tamburmen bauyrlarymyzdyŋ «Balbyrauyndy» tögıltıp otyrǧanyn körgım keledı. Mūny «qazaq imperializmı» dep eşkım aita qoimas. «Men, men edım, men edım» dep aita alǧan Mahambette ne arman bar eken?! Küi — şyn mänınde, bekzat öner. Ärbır küişı öz mınezın tartady, bır-bırıne ūqsamaidy, naǧyz dombyraşy qaitalanbaidy. Menı de eşkımmen salystyruǧa bolmaidy. Men tartqan küidı qaita tartyp, menımen şendesem deu — bos äureşılık. Önerdıŋ de özındık ierarhiiasy bolady. Dästürlı küişı men änşıler — abyz siiaqty eŋ joǧary topqa, al oqyǧan, diplom alyp äure-sarsaŋǧa tüsıp, özderın «ūlttyq muzykany damytyp jürmın» deitınder — ortaŋǧy, şou-biznestıŋ ainalasynda jürgender — soŋǧy kastaǧa jatady. Būl künde bektıŋ önerın qūldyŋ önerınen tömen baǧalau etek alyp barady. Käsıbi öner bolmasa, būqaralyq öner ūltty qūtqara almaidy. Eşkım kelıp Erkeǧali Rahmadievtıŋ jazǧan simfoniiasyndai dünie jazyp bere almaidy. Sosyn, qalam ūstaǧan jazuşylar men jurnalister de sözdıŋ mäiegı men saltyn saqtai otyryp söilegenı abzal. Äsırese, «myna azamat bälen jerde tuǧan, sol jerdıŋ topyraǧy basqa jerdıkınen qūnarly, älbette adamynyŋ da asyldyǧy sondyqtan» nemese «arǧy atasy Qotyraş degen ärı batyr ärı küişı adamnyŋ tūqymy, sondyqtan ony tektı deiıkşı» degendeiın jorǧatai maqalalar köp jazylady. Ol dūrys emes. Önerpazdy ūlt tuǧyzady, öitkenı qazaqtyŋ topyraǧynyŋ bärı kielı.

- Äŋgımeŋızge raqmet!


Sūhbattasqan

Jansaia SYDYQBAI

Pıkırler