Ertıs NŪRQASYM – 1974 jyly 4 qazanda Semei oblysy, Aiagöz audany, Tarbaǧatai auylynda tuǧan. Sol auyldan mektep bıtırıp, eŋbek jolyn bastap, zamanǧa sai şarua qojalyq qūryp, şaruaşylyq jetekşısı bolǧan. Semei universitetın «Qūqyq negızderı jäne ekonomika mamandyǧynyŋ mūǧalımı» degen bılıktılık boiynşa bıtırgen. Bıraz uaqyt memlekettık qyzmet te bolǧan. El men jerdıŋ tarihyn zertteumen bırge qazırgı zamannyŋ saiasi ömırıne öz pıkırlerın batyl bıldırıp, küresıp smmsmspvspvspvspv jürgen ūltşyl jan. Jūmabek Täşenev syndy bırtuar tūlǧanyŋ tarihyn zerttep, Astana, Qaraǧandy, Şymkent syndy qalalarǧa Täşenevtanuşy retınde arnaiy şaqyrtylyp, baiandamalar jasap, öz ūsynys-pıkırlerın aitqan. 2016-2019 jyldar aralyǧynda Almaty qalasynda «Jūmabek joly» atty tarihi-qoǧamdyq jurnaldyŋ redaktory. Respublikalyq baspasözderge köptegen tarihi maqalalary jaryqqa şyqqan.
Espenbettei batyryn ūlyqtaityn el qaida?!
Aiagöz ölkesınen Aqtanberdı, Qabanbailar bastaǧan qolbasy batyrlar toby da, aqyndyq – şeşendıkterımen tanylǧan qu dauysty Qūttybai bi, batyr ärı bi Boranbai, Aqtailaqtai biler legı de köptep şyǧyp, halyqtyŋ şeksız yqylasyna bölengendıkten, osyndai ūly tūlǧalarymyzdyŋ tänderı ölse de, ruhtaryn elımızben bırge mäŋgı jasaityndai qylyp, Täuelsızdık alǧannan berı bükıl el bolyp ūlyqtap keledı. Ösetın, damityn ūlt ötken tarihynyŋ aşy – keleŋsız tūstarynan sabaq alsa, öspeitın halyq tek qaryn qamyn oilaudan aspai, baiyǧan üstıne baiudy ǧana oilap, el qorǧaǧan erlerın eske almaidy.
Jüregı qaityp körmegen,
Qalmaqty qoidai öŋgergen,
Dūşpan körse tüiılgen.
Saramjaqtan iılgen,
Sorǧalap baryp şüiılgen,
Er Espenbet – qyranym! – dep tırısınde tuǧan halqy men Būqar jyraular siaqty joryq aqyndarynyŋ şeksız rizalyǧyna bölengen Er Espenbettı azattyqtyŋ taŋynda bükıl Qazaq jūrty tūrmaq, özınıŋ tuǧan aimaǧy da mülde ūmytuǧa ainaldy dese bolady. Olai deitınımız – keiıngı jyldary ǧana şyqqan Şyǧys Qazaqstan oblystyq ensiklopediiasy men Aiagöz ensiklopediiasyna Er Espenbet batyrdyŋ elı men jerın qorǧauda körsetken eren erlıkterı men ūrpaqtarǧa ülgı bolar parasatty şeşımderı, tapqyrlyqtary aitylmai, müldem jazylmai qaluy.
Joǧaryda aitylǧan batyrlarmen, bilermen teŋ därejeles bolsa da, bükıl ūrpaqtary osy Aiagöz öŋırın ata – meken sanap, qonys qylsa da, keibır tarihi kıtaptarda azdap jazylǧany bolmasa, ūlyqtalmaq tūrmaq, aitylmai jatqan eren tūlǧalardyŋ bırı de bıregeiı qaz dauysty Qazybek, Boranbaidai bilerdıŋ ūsynuymen Abylai hannan san myŋ qoldan aqyly, qairaty, mergendıgı ozyq – dara şyqqany üşın «Adaq» degen ataq alǧan – Er Espenbet batyr. Batyr turaly tek aŋyz-äŋgımelerden ǧana emes, zamandastary Qazybek bek Tauasarūlynyŋ «Tüp tūqiiannan özıme şeiın» atty kıtabynda aitylǧan jäne Aiagöz öŋırınde köp ömırın ötkızgen tarihşy Qūrbanǧali Halidtıŋ «Tauarih hamsa» degen eŋbegınde: «Abylai hannyŋ däuırınde batyr ärı äsker basy bolyp kelgen adamdar – Qara kerei Qabanbai batyr, Aqtanberdı batyr, Er Espenbet batyr, Kerei Jänıbek batyr, Bura Aqbantai batyr, Qanjyǧaly Bögenbai batyr, Bäsentiın Malaisary batyr taǧy basqalar... » dep baǧa bergendıgın oqyp bıldık. Hannyŋ keŋesşısı ärı joryq jyrşysy Būhar jyrau:
«Asyldan şyqqan Espenbet,
Qalmaqtyŋ jolyn kesken köp!»
dep, 80 künge sozylǧan Şorǧa soǧysynda erekşe rizaşylyq bıldırgen. Semei oblysy Aqsuat audanynyŋ jerınde tuyp ösken Kärıbai Taŋatarūly da Er Espenbettı şabyttana jyrlasa, eşkımdı asyra maqtamaq tūrmaq, «Özıme özım jaqpadym, Endı qaida syia aldym?» degen Dulat Babataiūly «Espenbet» dastanynda:
Er Espenbet keşegı,
Erekşe er desedı.
Tıl bıtkennıŋ şeşenı,
Topta bermes esenı.
Ülgı aitsa – köşelı,
Jauǧa şapsa – kösemı, dep beinelei - surettegen. Osy Er Espenbettıŋ balalyq şaǧy - qazaq elın älsıretıp, jerın basyp alu üşın orys pen qytaidyŋ äkkı saiasatkerlerı sol zamanda keŋ saharada qūtyrynǧan dauyldai bolǧan joŋǧar-qalmaqtardy zeŋbırektermen, myltyqtarmen, oq-därımen qamtamasyz etıp bızdıŋ elge aidap salǧan zamanǧa tap keldı. Sūrapyl soǧystyŋ kesırınen äke-şeşesınen 7 jasynda aiyrylyp jetım qalǧan Espenbettıŋ tuǧan-ölgen jyldary belgısız bolumen bırge, el auzynda tuǧan jerı Aiagöz öŋırı degenmen, tarihi derekterde bır-bırıne qarama qaişy. Köptegen tarihi derekterde naiman elı, onyŋ ışınde qara kereiler 18 – ǧasyrdyŋ basynda Syr boiynda köşıp-qonyp jürgenın aitady. 1718 – jyly Aiagöz özenınıŋ bas jaǧynda qazaq-qalmaq äskerlerınıŋ soǧysynan keiın, şeiıt ketken sarbazdaryn jerlep jürgen qu dauysty Qūttybai bige jolyqqan saiahatşy, fransuz geografyna osy bi, soǧystyŋ bas kezınde qazaqtar basym bolǧanymen, han – sūltandardyŋ ala-auyzdyǧynan jeŋılıs tapqandyqtaryn öz auzymen baiandap bergenı hatqa tüsıp bügınge jettı. Osy derekke qaraǧanda Espenbet ömırge kelgen jyldarda Syban ruy Aiagöz öŋırın qonys qyldy ma eken? Tarihty öte köp bıletın aiadai Aiagözden 1 gazet, 2 jurnal şyǧaryp otyrǧan Baqytömır aǧa Şalǧynbaidyŋ aituynşa Espenbet bes sybannyŋ bırı, Saryköbekten taraityn Sarynyŋ ūly, atalas tuysy 1675 – jyly tuǧan Aqtanberdıden 38-40 jas kışı. Osy derekke qaraǧanda būl kısı 1713 – 1715 – jyldarda ömırge kelgen. Ölketanuşy, ädebi zertteuşı, Ǧabit Zūlharovtyŋ aituynşa Espenbet Täşken jaqta maidanda şeiıt bolyp, köp jasamaǧan, molasy da sol jaqta. Al, taǧy bıreuler batyrdyŋ beiıtı Taldyqorǧan öŋırınde deidı. Babalar tarihyna qūrmetpen qaraityn ärı köp bıletın, zaty äiel bolsa da qūima qūlaq şejıre deuge tūrarlyq, Espenbettıŋ bel ūrpaǧy Maǧauiia qyzy Baqyt apai ūly atasy Espenbettıŋ 49 jas qana jasaǧanyna – müşel jasynda qaitys bolǧanyna kelısse de, Täşken jaqta maidanda öldı degenge kelıspeidı. Ömırınıŋ soŋynda naǧaşysy bergen aq börte atynyŋ bar boluy da batyrdyŋ erte qaitys bolǧanyn bıldıredı. «Öle – ölgenşe el boldy, Espenbettıŋ armany. Özımen bırge jasady, Astyndaǧy tarlany» dep Dulat Babataiūly onyŋ ömırın basqalardan jaqsy bılgen soŋ aitady. Olai bolatyny, Babataidyŋ äkesı Eskeldımen Espenbet aǧaiyndy. Ne bolsa da, osy eseppen kelgende Espenbet batyr jüregı tas, jauyz qalmaqty tübegeilı tıze büktırgennen keiın dünieden ötken. Tūlǧanyŋ jeke ömırındegı keibır jäittar tūlǧalyq qasietın tolyqtyra tüsetındıkten, batyrdyŋ ömırındegı qūpiialardy da aita keteiık. Jetısu öŋırınen qyz aittyryp, sänımen ūzatyp alyp şyqqan qalyŋdyǧynyŋ päktıgı bolmai qalǧandyqtan, eşkımge könbei, köştı toqtatyp tastaǧan Espenbet: Saǧan zorlyq jasaǧan jıgıttıŋ esımın ait. Men ony öltırem! Aitpasaŋ senı öltıremın, - dep qysady. Maŋaidaǧy elder de būl äŋgımenı estıp, aqyrynda zorlyq körsetken jıgıttıŋ boi jetken qaryndasy kelıp: Aǧamdy öltırmeŋız. Onyŋ bodauyna men sızge qalyŋ malsyz tiemın, - dep Espenbetke tiıptı. Būl ekı äiel öz ara tatu bolypty. 40 jas şamasynda Espenbet ǧaşyq bolyp taǧy da Jetısu öŋırınen toqaldyqqa jas qyz alady. Bıraz jyldardan keiın ülken ekı äiel Espenbet jas toqalǧa köŋılın köp böletındıkten kündes bolyp, ekı qabattyǧynda, jas balalarynyŋ bar ekendıgın de obalsynbai batyr joryqqa ketkende şi tartamyz dep aldaidy. Jas toqal atqa mınbekşı bolyp, taralǧyǧa aiaǧyn salǧanda ülken ekı äiel asau atty ürkıtıp, atqa süirep öltıredı. Batyr kelgende elden ädeiılep öltırgenın estıp, ekı äielıne öltıremın dep pyşaq ala jügıredı. Qairatty, ärı aqyldy batyr bala-şaǧasyn oilap, özın ūstap ülken ekı äielıne tiıspeidı. Bıraq, toqalyn qatty süigendıkten, jūbynan aiyrylǧan aqqudai bolǧan Er Espenbette köp ūzamai, qūsalyqtan qaitys bolady. Naiman ruynyŋ jerınıŋ şekarasyn han Abylaidy arqa tūtqan, ärı jan sany köp Arǧyn rularynyŋ jerınen bölude er jürektık körsetıp, ülken eŋbek sıŋırgen bi ärı batyr Boranbai Espenbettıŋ ūrpaqtaryna Aqşäulınıŋ bauyrynan jäne Aqşatau maŋynan jer bergen. Dana bidıŋ bır atanyŋ ūldaryna ekı jerden jer beruı – öte qatty kündes bolǧan bäibışe - toqaldardan tuǧan balalardyŋ bır-bırımen jaulasyp ketpesın degen oiynan bolsa kerek. 1757 – jyldary joŋǧar qaqpasynda qalmaqtardy aqyrǧy talqandaǧan aiqasqa Er Espenbettıŋ qatysqany turaly, būdan elıne aman – esen, mol oljamen oralǧany turaly derekter öte köp. Al, osydan keiıngı basqadai soǧystarda Espenbettıŋ esımı atalmaidy. 1769 – jyly Qolbasy Qabanbai batyr qyrǧyzǧa joryqqa attanarda jinalǧan köptegen batyrlardyŋ aty atalsa da, Er Espenbet batyrdyŋ aty dastan, jyrlarda atalmaǧanyna qaraǧanda Espenbettıŋ būl kezde dünieden ötıp ketkenı anyq. 1723 – jylǧy «Aqtaban şūbyryndyda» şegınıp, Aqmola aimaǧynda kemınde 50 jyldai qonystanǧan Naiman ruynyŋ jūrttary men molalary Arqada jeterlık. Altai, Tarbaǧatai aimaǧyndaǧy ata qonysqa qaita köşkende Naiman Küderı aqyn:
Babam ösıp öngen jer,
Aruaǧymdy kömgen jer.
Qairan Esıl – Nūramyz.
Qaida baryp siiamyz?..
Jelep – jebep jüre kör
Arqada jatqan aruaq, - dep Qaraötkel öŋırınen qimai qoştasqan. Bügıngı Astanamyz tūrǧan jer sol zamanda Qyrjy ruynyŋ Qydyr qonǧan baiy «Keşudıŋ Qaraötkelı» atalyp, sol atau bügınge jetken. Mysaly, «Qabanbai qystaulyǧy» Ereimen tau audanyndaǧy «Ajy», «Şaǧalaq auyly», «Janbolat auyly», «Orazaq auyly» (Toqpaq), «Şünet auyly», «Jolymbet stansasy», Naiman Espenbet batyrdyŋ ziraty, Ülken Naiman qoryǧy, Kışı Naiman qoryǧy, basqa rulardy aitpaǧanda bes Baiys ruyna qatysty jer attary jeterlık. Qaraǧandy öŋırındegı «Qara Mūryn» atty jer atauy «Aqtaban şūbyryndy» zamanynan derekter beredı, ärı būl atau qazaq rularynyŋ şyǧu tegınıŋ tym arydan (Naimannyŋ Mūryn ruynyŋ atauy Qara Muren, Şara Muren özenderınıŋ boiynan Şyŋǧys qaǧan äskerımen berge kelgenıne bailanysty qoiylǧan.) bastalatynyn da bıldıredı. Qorǧaljynnyŋ oŋtüstıgınde, Nūra özenınıŋ saǧalyq alqabynda Espenbet kölı degen köl de bar. Osyǧan qaraǧanda, Er Espenbet batyrdyŋ ziraty Aqmola aimaǧynda boluy da mümkın. Aqşatau tumasy ärı tarih-şejıreden mol habary bar Qajyǧūlov Qaiyrtai aqsaqal: Babataiūly Dulat jyraudyŋ ziratyn körsetken ärı el ışınde osyny bıletın jalǧyz ǧana kısı, özı ūzaq jasaǧan, Dulattardyŋ ūrpaǧy Asqar qyzy Şärbänu äjemız, Er Espenbettıŋ ziraty Dulattyŋ ziratynyŋ oŋtüstıgındegı biık taudyŋ bauyrynda ekenın senımdı türde aitqan, - deidı. Arǧy jaǧynda aqiqat jatatyn bır äŋgımede, Aqşatau elınıŋ bır jas jıgıtı osydan 100 jyldai uaqyt būryn däl osy jerde qoi baǧyp jürıp ūiyqtap ketedı. XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Semeide bolǧan Resei kapitany Andreevtıŋ derekterınde Naimannyŋ Qara kerei rulary 1740 – 1750 jyldary Şyŋǧys tau öŋırın qonystanyp alǧanyn jazǧan. Tüsıne atqa mınıp, sauyt kigen batyr kırıp: «Men, Espenbet batyrmyn! Ziratymdy nege malyŋa taptatasyŋ?», deidı. Şoşyp oianyp qarasa qoiy qalyŋ qaraǧannyŋ ışındegı qorym molalardyŋ ışınde jaiylyp jürgenın körıptı. Bolǧan oqiǧany elderge aitsa, auylyndaǧy ülken adamdardyŋ bırı – «Aian bergen tüs eken. Er Espenbet babamyzdyŋ ziraty sol jer», deidı. Batyrǧa tartyp tuǧan ūrpaqtary küibeŋ tırlıktı bır sät ysyryp, könenıŋ közın körgenderdıŋ barynda ärı tarihi zertteulerge süienıp atalarynyŋ qai jerde jany jai tapqanyn naqtylai jatar. «Talpynyp saldym egındı, Işsın dep ärkım tegındı» dep Qaraqol özenınen toǧan alyp egın salǧan Aqtanberdı jyraumen bırge Espenbet te toǧan şyǧarypty dep keibır ūrpaqtary äŋgımeleidı. Toǧan şyǧaryp jürıp Aqtanberdı kötergen tas Taskesken maŋynda eken dese, Espenbet kötergen tas Myŋbūlaq auylynyŋ 1- bölımşesı «Jeldıqarada» jatqanyn közımızben kördık. Keiınnen traktormen süirep auyl şetıne aparyp tastady, - dep aitady Espenbettıŋ tıkelei ūrpaǧy bolatyn Omarǧazy aqsaqal men basqa da köne köz qariialar. Sonda, Taskeskennen kötergen auyr tasty «Jeldıqaraǧa» bügıngıdei tehnika joq ol zamanda qalai äkeledı? Aqtanberdımen bırge egın saluǧa būl batyrdyŋ ömırı de jetpegen. Bıraq ta, Omarǧazy atanyŋ sözınde bır şyndyqtyŋ bary anyq. Sebebı, 1755 – jyldarda qalmaqtarǧa küirete soqqy berıp, şeşuşı şaiqas ötkendıkten qylyştarǧa turalyp, naizalarǧa tüirelıp ölgen qaşqan qalmaqtardyŋ denelerınen neşe kün qan sasyp jatqandyqtan maidan dalasy - «Naryn» atalǧan jer Aqşäulı tauynyŋ maŋaiynda ǧana. Osy tarihi oqiǧanyŋ ışınde bolǧan Būqar jyrau:
Asu salǧan tas būzyp,
Tarbaǧatai belınen.
Qol qondyrǧan qos tıgıp,
Borly degen kölınen.
Qalmaqty şapqan şulatyp,
Aqşäulınıŋ örınen.
Qonys qylǧan Naimanǧa,
Bärın quyp jerınen, - degen tolǧauy men osy şeşuşı şaiqasty negızge alsaq Er Espenbettıŋ osy soǧysqa bastan aiaq qatysyp, tabiǧaty tamaşa Aqşäulıde neşe kün at tynyqtyryp, dem alyp, sol tasty kötergenıne eş kümän keltıruge bolmaidy.
Äkesı Dosym men anasynan erte aiyrylǧan Espenbet jetı jasynan naǧaşy jūrtynyŋ qolynda ösedı. Naǧaşy atasy Er Qosai da Otanyn qorǧauda asqan erlıkter körsetken batyrdyŋ özı edı. Jienınıŋ zeiındılıgın, öjettıgın, qas batyrǧa tän tūlǧasyn jazbai tanyǧan naǧaşysy erekşe qamqorlyq körsetumen bırge, elımızdıŋ tarihy men şejıresın kökeiıne qūiyp, soǧys önerınıŋ aluan türlı qyr-syryna da baulidy. Naǧaşylarynyŋ qolynda tarşylyq körmei, erkın össe de 13-14 jasqa kelgenınde keibıreulerdıŋ qaljyŋdap bolsa da «Syban bala» degenın estıp, tuǧan elı men jerı esıne tüsıp, jabyǧyp, tünerıp, jauap qatpai qalatyn sätterı jiı bolady.
Öz jūrtyna degen saǧynyşy üdegennıŋ üstıne, aldyna türlı arman-maqsat qoiǧan talapty jastyŋ ışten tynyp jürgenın sezgen Er Qosai: «Nege jabyǧyp jürsıŋ? Taŋdaǧan sūluyŋdy äpereiın. Qalaǧanyŋdy tügel jasaiyn.» degenınde Espenbet: Sūludyŋ da, basqanyŋ da qajetı joq. Jan ata, öz elım men tuǧan jerımdı köksedım, - degende qart batyr: Malym men düniemnen keregıŋşe enşıŋdı al. Qolyŋdy tartpaimyn, - degenınde Espenbet: Özım taŋdaǧan aq börte tai men bataŋyzdan basqa eşteŋe almaimyn, – deidı. Dünie men malǧa qyzyqpai, namysty joǧary qoiǧan jienıne riza bolǧan Er Qosai bar yqylasymen aq batasyn berıp, Kündestık te, mındestık te, dosta, jau da öz elıŋnen bolady. Baq ta sol elıŋnen qonady, - dep bar aqyldaryn aityp, tılegın tılep naǧaşy jūrty er qaruy bes qaruyn, sauyt-saimanyn sai qylyp Espenbettı öz jūrtyna şyǧaryp salyp, qala beredı. Aqtanberdı jyrau, qu Qūttybai bi, Botaqara batyrlar Espenbettı quana qarsy alsa, kekep – mınep söileuşıler de el ışınen kezdestı. Ösekter men künşıl sözder jas jıgıttıŋ qūlaǧyna da kırmedı. Naǧaşysynan mınıp kelgen aq börte bestı şyqqan jyly Semız naiman elındegı ūly dübır asta alaman bäigeden oq boiy ozyp keldı. Örkeşı solqyldaǧan jüz tailaqty jüldege alǧan bette maǧan ataǧy da jetedı dep, bes sybannyŋ ūrpaqtaryna tügel taratyp berdı! Keler jyly naimannyŋ tu basşysy Qabanbaidyŋ jar saluymen qalmaqqa qarsy attanǧan qolǧa qosylady. Ekı jaqtyŋ äskerı kezdesıp, ejelgı dala dästürımen jekpe-jek bastalyp, denesı şoiynnan qūiylǧandai, 50 jastaǧy qara qasqa at mıngen eŋgezerdei qalmaq batyry qazaqtyŋ 8 batyryn bırınen keiın bırın öltıredı. Ol zamanda naǧyz batyrlyq, erlık tek osyndai jekpe-jekte ǧana tanylyp, jeŋgen batyrdyŋ myqtylyǧyn öz elı tūrmaq jaulary da moiyndaityn. Būnyŋ ailasyn Aqtanberdıden basqa tappas, degen söz şyqqanda jekpe-jekke şyqqaly jatqan qart batyrǧa Espenbet: Sız üşın men baraiyn, dep batasyn alyp eleuregen qalmaq batyrymen jekpe-jekke şyǧyp, öltırıp basyn qanjyǧasyna bailap, atyn jetektep kelgen jas batyrlaryn körgen qazaq qolynyŋ äruaǧy tasyp, qalmaq äskerınıŋ tas-talqanyn şyǧaryp, yrǧyn oljaǧa batysady.
Espenbettei er ūlyn,
Elı sonda tanyǧan.
Bet būryp tızgın tartqan joq,
Jaudyŋ myŋ men sanynan, - dep jyrlaǧandai halyqqa alǧaş osylai tanylsa,
El tūlǧasyn ūstaǧan,
Tüzu joldy nūsqaǧan,
Baiqaradai bi qaida?
Kesılmelı keŋ qoltyq
Edıgedei bai qaida?
Maidandy jerde top jarǧan,
Qamaldy būzyp qaq jarǧan,
Espenbettei er qaida? – dep Hannyŋ aldynda Qabanbaidyŋ serıgı ärı batyr Şaǧalaq aqyn erlıgın joǧary baǧalaǧan Er Espenbettıŋ Abylai hannan altyn jaǧaly ton kiuı bylai bolǧan: Jerımızdı basqynşylardan tübegeilı aryltu üşın Han men Qabanbai bastaǧan batyrlar Baianauyl, Qarqaraly öŋırıne bekıngen joŋǧarlardy aq naiza, aq bılektıŋ küşımen türe quyp, Şyŋǧys tauyna kelgende ailaly qalmaqtar Şaǧan özenınıŋ oŋ jaǧasyndaǧy ışınde suy bar «Qoŋyr Äulie» üŋgırıne tyǧylyp, bekınıp alyp, qazaq äskerlerın zeŋbırekpen, sadaqpen atqylap qatty qyrǧynǧa ūşyratqan. Qazaq qoly qanşa şabuyldasa da, qaru jaraǧy myqty ärı qamalǧa jaqsy bekıngen qalmaqtar bet qaratpaidy. Qanşama äskerı şeiıt bolyp, şyǧyn tartyp, tauany qaitqan Abylai han:
Qairat qyp qaisy batyr qamal būzsa,
El daŋqyn köteredı tudy deidı,
Sözıne Abylaidyŋ qarap tūryp,
Qabanbai, Er Espenbet küldı deidı.
Abylai ekı erge jarys deptı,
Qorǧany jaudyŋ biık, alys deptı.
Qabanbai, qasietıŋ bar edı ǧoi,
Talqandap tastaşy bır jaryp deidı.
Būzbaqşy boldy būlar qamaldy endı,
Sailady aqyl, qairat, amaldy endı.
Jau jabylyp, qarsylyq ıstese de,
Qamaldy talqan etıp būzdy batyr.
Qysqasy, qazaq jeŋıp qalmaqty aldy,
Qabanbai handai bolyp ardaqtaldy.
Abylai Qabanbaidy «Han» dep qaqty,
Qymbatty Espenbetke tonyn japty, - degen qissada azdap ädebi äsıreleu bolǧanymen, naqtyly tarihi oqiǧa ekendıgın Qūrbanǧali Halid, M. O. Äuezov t.b. tarihşy, ädebietşı ǧalymdar öz eŋbekterınde osy qamaldaǧy qalmaqtarǧa qarsy Qabanbai az äskermen talmai ūrys salyp, Espenbet basqarǧan mergender toby sadaqtyŋ oǧymen olardy zor şyǧynǧa ūşyratyp, quyp şyqqanyn äserlı sipattaǧan. Sol üŋgırdıŋ tömen jaǧyndaǧy är türlı rulardyŋ taŋbalary salynǧan köptegen tas zirattar sol soǧystyŋ naqty kuägerı. El auzynda:
Qabanbaidy han qoiǧan,
Espenbettıŋ arqasy.
Qasynda sonda bar eken.
Qūlmanbettıŋ Marqasy.
Artynan kelgen qalmaqty
Sadaqpenen atqany, – degen el auzyndaǧy ūmytylǧan üzık-üzık tolǧaularǧa qaraǧanda, osy qamaldy aluǧa qyzu kırısken Qabanbaidyŋ tu syrtynan baiqatpai kelıp, basynan qaiqy qylyşymen şapqaly jatqan qalmaq noianyn qyraǧy Espenbet baiqap qalyp, atyp öltıredı. Ūrpaqtary osyǧan bailanysty mynandai aŋyz-äŋgıme aitady: Qabanbai Espenbet atamyzǧa taqqa otyr dese jaspyn dep otyrmapty. Han Abylai altyn jaǧaly şapanyn kigızgende Qabanbai aǧam tūryp men kimeimın dep ony da laqtyryp tastapty. Sonda, tūtqynǧa tüsken qalmaqtyŋ körıpkel - synşysy: Taqqa otyrmasaŋ da yrymyn jasamadyŋ. Ūrpaǧyŋnan taqqa otyrar adam bolmaidy. Jetı ūrpaǧyŋnan bır batyr şyǧady. Tūqymyŋ bırden ǧana ösıp, köp bolmaidy. Özıŋ jaudan ölmeisıŋ. Jastyqtan, qūsalyqtan ölesıŋ, – deptı. Halyqtyŋ arman – aŋsarynan tuǧan däl osyndai bolmasa da osyǧan ūqsas aŋyzdar basqa da batyr, bilerdıŋ ömırınde de aitylady. Aŋyzdyŋ tübınde aqiqat jatady – degendei, Espenbet batyrdyŋ ömırınıŋ soŋy rasynda da osyndai qūsalyqpen aiaqtalǧan.
Sol kezdegı halyq auyzynan:
«Jaudy Marqa tüsıredı,
Ataǧy Espenbette qalady», – degen mätel qalǧan. «Jaudy köp alady, Ataǧy Abylaida qalady, nemese ataǧy Qabanbaida qalady» degendei mätelder jeterlık. Osy maqaldardan aŋǧaratynymyz – eldı, jerdı qorǧaǧan sol babalarymyzdyŋ ataq, daŋqty kerek qylmai, qūdaidan bezbei ūltyn oilaǧan handary men batyrlaryna baǧynyp, ūiymşyldyqpen maqsattaryna jete bıludı ǧana nysana qylǧandyǧynda jatyr. Jyrau ärı batyr Aqtanberdı 1740 jyldary jasym ūlǧaidy dep Syban ruynyŋ qolbasşylyǧyn Sybannyŋ tūŋǧyşy Jarasqūldyŋ ūrpaǧy Er Espenbetke tapsyrǧan. Özı sonda da soǧystardan qalmaidy. Bas qolbasşy Qabekeŋ sarbazdaǧa ruh berıp tūrsyn dep, Aqtanberdını ädeiı saptyŋ basyna tūrǧyzady eken. «Aqtanberdı Sapbastai» degen söz sodan qalǧan. Sybannyŋ Baiköbegınen taraityn Marqa batyr Espenbet Sybannyŋ qolbasşysy bolǧanǧa deiın de, bolǧannan keiın de ülkendı – kışılı barlyq soǧystarda Espenbet ekeuı bırge jürıp, qandy köilek dos bolǧan.
Baianauyl, Qyzyl tau,
Abyraly, Şyŋǧystau,
Qozy maŋyraq, qoi maŋyraq,
Arasy tolǧan köp qalmaq,
Qalmaqty quyp qaşyrdyŋ,
Qara Ertısten ötkızıp.
Altai tauǧa asyrdyŋ! - dep batyrlardyŋ erlıgın jyrlaǧan Ümbetei jyrau aitqan osy şaiqastarǧa jan aiamai qatysqan Marqa batyr Altaidyŋ bauyryndaǧy tūnyq köldıŋ jaǧasynda erlıkpen mert bolyp, sol jerge jerlenedı. Marqa batyr jerlengen jerdıŋ janyndaǧy köl sol künnen bastap «Marqa köl» atanǧan.
Han batyr Qabanbaiǧa berılgen «Daraboz» degen ataqpen teŋ Er Espenbetke berılgen ataq «Adaq» degennıŋ maǧynasy – alaman jarystardaǧy suyrylyp aldyǧa jeke-dara şyqqan bäige atty: «Adaqtap barǧan saiyn şyqty jüirık» dep suretteidı. Halqymyzda: «Adaqtap tūryp aitaiyn!» degen de söz qory bar. Adaqtyŋ maǧynasy – ozyq, dara degen ūǧymdy bıldıredı. Batyrǧa būl ataqty beredıŋ aldynda, Arqa jerınde qalmaqtardy taǧy da küirete jeŋgen ırı jeŋıstedıŋ bırın halqymyz Han ordasy Kökşetauda toilaǧany belgılı. Aldynda ketken qanşama esesı bar qazaq qoly qalmaqtan qolǧa tüsken oljalardy batyrlardyŋ erlıgıne, jastarynyŋ ülken-kışılıgıne qarai ülesıp bolǧan kezde, qolaŋ şaş, qaraqat köz, qypşa beldı, sözı, jürıs-tūrysy ädeptı 18 jas mölşerındegı tūtqyn qyzǧa jastar tūrmaq egde batyrlardyŋ köz sūǧy bırden qadaldy. Osyny aitqyzbai bılgen Abylai han batyrlardy bır-bırıne ala köz, qyrǧi qabaq qylmaiyn dep erıktı qyzdyŋ özıne salady. Hanǧa tızesın bügıp, taǧzym etken tūtqyn qyz: Üş türlı şartym bar. Sonyŋ bıreuın oryndaǧan azamatqa jar boluǧa rizamyn. Bırınşı şartym, batyrlaryŋyzdyŋ mergendıgın synau üşın basymdaǧy ormalymdy anau kök jartastyŋ basyna kerıp ılıp qoiamyn. Özım qasynda tūramyn. Sadaǧymen atyp tüsırgen batyrǧa tiemın deidı. Jotanyŋ basyna köz tastaǧan Abylai han: Ol şoqyǧa oq jetpes,- deidı. Sol künnen bastap ol jer «Oq jetpes» atanǧan. Aitqandai eşkım oq jetkıze almaidy. Qyz jotadan tüsıp köldıŋ tereŋ, iırım jerınıŋ jaǧasyna baryp tūrǧan tūtqyn qyz: Batyrlar bırın-bırı arqalap jaryssyn. Ozyp kelgen jıgıtke baramyn, - deidı. Segız jıgıt bırdei jetıp, ol şartta oryndalmaidy. Qyz üşınşı şartyn bylai deidı: Sızderdı mergendıkte, küştılıkte synadym. Endı aqyl -oilaryŋyzdy synaiyn: Ūiasynda üş balapan basyp jatqan kepterge qara qūs kez bolyp jemekşı bolǧanda üş balapan «Anamyzdyŋ ornyna bızdı jeŋız. Anamyzdy qoia berıŋız» dep zar qaǧady. Qara qūs: Toimasam senderdı de jeimın, - dep rahym etpeidı. Kepterdı endı jei bastaǧanda bır sūŋqar qara qūsty omyrtqasynan teuıp, öltırıptı. Oǧan balapandar riza bolyp: Şeşemızdıŋ ornyna bızdı jeŋız, - deidı. Ösken kezıŋde jeimın dep bıreuıne belgı salyp ketedı. Soǧan jetkızbei sol balapandy qyrǧi jemekşı bolady. Qyrǧiǧa sūŋqarmen uädesı baryn aityp, aldymen soǧan baraiyn. Amanatyn oryndaiyn, - deidı. Uäde, amanattyŋ qiyn ekenın bılgen qyrǧi rūqsat etedı. Sūŋqardy ızdep tündeletıp ūşyp kele jatyp japalaqtyŋ qolyna tüsedı. Oǧan da barlyq oqiǧany aitsa japalaqta tüsınıp sūŋqardyŋ mekenıne jetkızıp salady. Balapannyŋ basynan ötken barlyq taǧdyryn estıgen sūŋqar oilanyp: Uädede tūru – eŋ qasiettı ıs. Kelgenıŋe rahmet! Men sol bır japalaq qūrly bolmaimyn ba? – dep qyrǧiǧa jıberıptı. Balapan qaitadan künı-tünı ūşyp qyrǧiǧa baryp osy oqiǧalardy aitsa qyrǧi: Uäde qūdai atymen jasalady. Sen köp beinet körseŋ de uädelerıŋdı tolyq oryndadyŋ. Saǧan rizamyn! Alǧaşqy sūŋqaryŋa baryp, baqytty bol, – dep erık berıptı. Al, qūrmettı batyrlar, menıŋ aitqan jūmbaǧym osy, deidı qyz. Dämelı batyrlar jūmbaqty ary-berı oilap, bırıımen-bırı aqyldassa da şeşe almaidy. Han men Qabanbai batyr tereŋ oiǧa batyp, bır türlı küide qastarynda tūrǧan Espenbetke: Sen de älı jassyŋ. Myna myna bäsekege nege qatyspaisyŋ? – degende Espenbet: Būl jūmbaq syrǧa toly. Qyz oramalyn özı tūrǧan biık tauǧa tıgıp, jerge tüssın, deidı. Qyz da tömen tüsedı. Espenbet sauyt būzar jebesın salyp, barynşa şırep tūryp sadaǧyn tartqanda, zulaǧan jebe qyzdyŋ ormalyn bailaǧan qadasymen qosyp ūşyrypty. Qyz erıksız basyn iıp, batyrǧa täjım etedı.
«Myna qyzdyŋ jūmbaǧyn şeşsem, qyzdyŋ taǧdyryn da men şeşeiın», - dep hannan rūqsat alǧan Espenbet: Būl qyzdyŋ tegı mūsylman körınedı. Bır otbasynyŋ üş qyzynyŋ bırı eken. Erkınen tys zorlyqşyl bıreuge täueldı bolǧan. Elın jau şapqanda öz auylynyŋ bır batyry qūtqarypty. Soǧan timek bolyp uäde beredı. Ol uädesıne jetkızbei bızben soǧysqan qalmaqtardyŋ qolyna tüsedı. Olardyŋ da uäde syryn bıletın märt jıgıtı bostandyq bermek bolǧan körınedı. Taǧdyrynyŋ jazuymen, endı mıne,būl qyz bızge tūtqyn bolyp tūr. Eger, būl qyz sadaq tartyp synasqan jıgıtter oramalyn atyp tüsırse, qūz-jartastan qūlap ölmekşı edı. Bırın – bırı arqalap jarysqan jıgıtterden bıreu jeke ozsa, iırım suǧa tüsıp, öler edı. Men basynda-aq osyndai astarly astarly syryn sezıp, bäsekege qatyspadym. Būl qyz mahabbatqa adaldyqty, uädege berıktıktı kie tūtqan jan eken. Näzık sezım, tereŋ süiıspenşılık daryǧan aruǧa men qiianat jasasam jūmbaǧyndaǧy qyrǧi qūrly bolmai qalmaimyn ba? Bızdı qyrǧiǧa teŋegenıne özı de ūialyp, tızesın bügıp keşırım sūrap tūrǧany qylyǧynan bılınıp tūr. Näpsıge erıp arudyŋ sezımın qorlauym maǧan namys. Sondyqtan, şart boiynşa būl qyzdy Men aluǧa tiıstı bolsam, basyna erık berem. Süigenıne qosylsyn, - deidı Er Espenbet. Qabanbaidyŋ qyzy Nazym batyr: Qyzdyŋ ıstegen ısı, sözı men mınezı marjandai mınsız eken. Esımın Marjan qyz ataiyq, deptı. Qyzdyŋ özınen sūrasa būl tūtqynǧa tüsken qaraqalpaq halqynyŋ qyzy eken. Abylai hannyŋ rūqsat etuımen qazaq batyrlary qyzdy öz elıne aman-esen jetkızıp salady.
«Qairaty Espenbettıŋ qazaq asqan,
Aqyly, mergendıgı bärı ūnasqan.
Jūmbaǧyn bäsekede qyzdyŋ şeşıp,
Oq jetpestıŋ basynan jalaudy atqan» – dep el auyzynda erteden aitylyp kele jatqan osy bır öleŋ joldary «Marjan qyz» oqiǧasynyŋ ömırde bolǧanyna naqtyly derek.
Qazaq – qalmaq qolynyŋ arasyndaǧy köp şaiqastardyŋ ışınde «Şaǧan şaiqasy» halyqtyŋ esınde öte jaqsy saqtalǧan. Sebebı, osy soǧysta Bas Qolbasşy Qabanbai batyr qalmaq qolbasşysy Arqauyldy jekpe-jekte öltırgen. Osy şaiqastyŋ äbden qyzyp, qazaq äskerlerı bel alyp, qalmaqtardy qoişa quady. Qaşa soǧysyp kele jatqan jaudyŋ äkkı mergenı özderıne zor qauıp töndırgen Bura ruynyŋ äskerlerın basqarǧan Aqbantai batyrdyŋ sauytynan oǧy ötpegen soŋ, bır orǧa taqaǧanda onyŋ atyn atyp öltıredı. Atymen bırge jyǧylǧan Aqbantaida aldyndaǧy orǧa omaqasa qūlaidy. Būlardyŋ arttarynan ökşelei quyp naiza, qylyşpen qalmaqtardy qyryp kele jatqan Qabanbai batyr qasyndaǧy Espenbetke Aqbantaidy atuǧa yŋǧailanǧan qalmaqtyŋ mergenın at degen belgı beredı. Espenbet te jaudyŋ öz ıstegenın özıne ıstep, aldymen onyŋ atyn atady. Qalmaqtyŋ mergenı jerge domalap tüskende sauyttyŋ jūqa jerı qoltyǧynyŋ astynan atyp öltıredı. Espenbettıŋ erlıkterın jyrlaǧan Kärıbai aqyn osy jerdı bylaişa surettegen:
«At!» dedı batyr Adaqqa,
Körset dep qairat talasta.
Nysanaǧa alyp qalmaqty,
Adaq ta şyqty qabaqqa.
Joq edı mergen būl tūsta,
Adaqtan ozǧan qazaqta…
Osy soǧysta Espenbettıŋ erlıkterıne täntı bop, qatty riza bolǧan qaz dauysty Qazybek bi barlyq batyr, bi, äskerlerdıŋ közınşe Abylai hanǧa: Espenbettıŋ elden erek erlıgı barlyǧymyzǧa mälım. Eş batyrdyŋ oǧy jetpegen jerge oq jetkızuınıŋ özı bır keremet! Al, qyzdyŋ astary qalyŋ jūmbaǧyn şeşıp, moiyndatyp, qyzdyŋ şarty boiynşa özıne tiesılı bolsa da näzık jannyŋ basyna bostandyq beruı ülken jürektı meiırımdılıgın, obal-sauapty bıletın imandylyǧyn bıldırıp tūr. Onyŋ üstıne ataqty batyrymyz Aqbantaidy ajaldan qūtqaryp qaldy. Jastarymyzǧa ülgı-önege bolu üşın Espenbetke erekşe marapat körseteiık, - dep ūsynys jasaidy. Basqa bi-batyrlar da Qazybek bidıŋ būl ūsynysyn qyzu qoldaidy. Handa qyryq kısınıŋ aqyly bolady degen ras. Abylai han köp oilanbai:
Altyn bersem jerde qalady,
Mal bersem elde qalady.
«Adaq batyr» degen ataq bersem,
El auzynda mäŋgı qalady, - dep Espenbetke «Adaq» degen ataq berdı!
Sol jerde Būqar jyrau batyr ärı aqyn Taraqty Baiǧozyǧa Marjan qyz oqiǧasyna arnap batyrlardyŋ esımderın, mıngen attaryn qosyp, joryqtarda aitatyn än men öleŋ şyǧar dep tapsyrady. Şabyttanyp tūrǧan daryndy Baiǧozy:
Joǧarydan jügırtıp Bökeŋ keldı,
Oinaqtatyp astynda böken kerdı.
Tas ūşyrǧan ekpını dauyldai bop,
Qiǧaş qaşqan qūtqarmas bökenderdı.
Qabekeŋ mıngen «Qubasty-ai»,
Qubastai jylqy tumasty-ai.
Järdem ber dep Alladan,
Halqy jylap şulasty-ai.
Adaq mıngen sary atty,
Qūs siiaqty qanatty.
Kökşetaudyŋ jerınde,
Eren ülgı jaratty.
Baraq mıngen qanat ker,
Mıner baptap talapty er.
Aty menen erı egız,
Sipatyna qarap kör.
Ozyp şyqty Espenbet «Adaqtalyp»,
Maidandaǧy bar jaqsy ataqty alyp.
Qaiyrmasynda: «Uei, uei, Marjan qyz», - dep aitylatyn osy öleŋdı 93 - jyldary qytai tarihşylary jazǧan kıtaptan oqyǧanmyn. Säken Seifullin de «Jeke batyr» poemasyna osy oqiǧany arqau etken. Bıraq, «Adaqty» Arǧyn ışındegı öz ruy Quandyqtyŋ batyry dep körsetken. S. Seifullin şyqqan Quandyq ışındegı Qarpyq ruynyŋ myŋ betten artyq şejıresın neşe ret oqyǧanymda nebır qasiettı adamdar men arqaly batyrlar būl elden köptep şyqsa da, 18 - ǧasyrda Espenbet – Adaq atalǧan batyr Arǧyn – Quandyq ışındegı Qarpyq ruynda joq ekendıgıne köz jetkızdım.
Espenbetpen bır zamanda ömır sürıp, ülkendı-kışılı barlyq soǧystar men tarihi oqiǧalarda bırge bolǧan özı şeşen, özı batyr Er Jänıbek: Qazaqta bır bi bar, ol – Töle. qazaqta bır batyr bar, ol – Qabanbai, qazaqta bır Adaq bar, ol – Espembet, dep Er Espenbettıŋ erlıkterın öte joǧary baǧalaǧan.
Espenbettıŋ köp aitylmai jatuy – Eŋlık pen Kebektıŋ ölımıne osy batyr sebep bolǧandyǧynan dep te aitylady. «Eŋlık – Kebek» oqiǧasyn tolyq zerttegen, özı de Tobyqtynyŋ juan atasynan şyqqan, būrynǧy arhiv qyzmetkerı Ǧ. Zūlharov: «Ekı ǧaşyqqa qataŋ ükım kesken Er Espenbet emes!» dep senımdı türde derekter keltırıp, jönsız qaralaudyŋ dūrys emestıgın bırneşe ret däleldep zertteu eŋbekterınde jazdy. Rasynda, san soǧysta bırge bolǧan, qandy köilek serıgı ärı aǧa tūtyp syilaǧan Qabanbai batyrdyŋ jienı Eŋlık qyzdy Er Espenbet ölım jazasyna kespei, ekı rudy bır bıtımge keltırer edı jäne osy Er Espebettıŋ bi ataǧy bolmaǧan. Eŋlık – Kebekke jany küise de, araşa tüse almaǧan Şyŋǧys tau öŋırıne («Kelgenı Tobyqtynyŋ osy maŋǧa, 1780 – ge taqalǧanda» dep «Eŋlık – Kebek» dastanynda» Şäkärım aitqandai) endı qonystanyp jatqan Tobyqty ruynyŋ sol kezdegı basşylarynyŋ bırı Köbei bi: «Kım ǧarıp?» atty tolǧauynda:
Az bolǧan soŋ elımız,
Dauly bolyp jerımız,
Ekı ǧaşyq qaza bop,
Üzıldı ǧoi belımız.
Elın jönge salmaǧan,
Qos qyrşyndy jalmaǧan,
Espenbettei bi ǧarıp.
Üş kün, üş tün jyladym,
Közımnıŋ jasyn būladym,
Bola almai qorǧan solarǧa,
Aqyrynda men ǧarıp, – dep osy qandy oqiǧany naqty surettegen. Būl jerde tarihi -ädebi zertteuşılerdı şatastyratyn adam esımderınıŋ attastyǧy. 1780 – 1790 – jyldary Semeide tūrǧan İ. G. Andreev degen orys kapitanynyŋ – tyŋşysynyŋ deregınde däl osy jyldary Naiman ışındegı Mūryn ruynyŋ keibır bölıgı Şyŋǧys tauynda bolǧan. Osy qalyŋ Mūrynnyŋ bır būtaǧy Qydyr ruy Şyŋǧys taudyŋ «Qydyr» jotasynan Ökpetı tauynyŋ terıskeiıne 1794 – 95 – jyldary qonystanǧanyn ūlty nemıs ǧalym - saiahatşy Siverstıŋ osydan 220 jyldai būryn jazǧan kündelıgınen jäne 1899 - jylǧy bılıktı mamandarmen qamtylǧan F. Şerbina basqarǧan ekspedisiianyŋ tarihi derektı kıtabynan köruge bolady. Qos ǧaşyqtyŋ taǧdyryn şeşken qandy oqiǧa 1790 - jyldarda bolǧan. Osy aitylǧan Mūryn ruynyŋ Qydyrynan taraityn Qara bi atalǧan ru bar. Jas kezınen şeşen, tapqyr bolǧan osy Qara bidıŋ azan şaqyryp qoiǧan esımı – Espenbet. Zorlyq körsetken jaqtyŋ tez ūmytyp, zäbır-japa şekken jaqtyŋ kerısınşe ūmytpaityny tabiǧi zaŋdylyq. Keŋgırbai, Köbei bilermen aitysqa tüsıp, Eŋlık-Kebekke ükım aitqan «Adaq» Espenbet emes, «Qara bi» Espenbet degendı Abai audanyndaǧy Tobyqtynyŋ aqsaqaldary osy Qydyrdyŋ ūrpaqtaryna özderı aitypty. Şejıre boiynşa Naiman ışındegı Bes Baiystan taraityn Syban – Mūryn rularynyŋ qonystary ol zamanda öte jaqyn bolǧan. Qara bi atalǧan Espenbettıŋ atasy Jelkıldek batyr Qabanbailar tūstas ta, «Atadan jalǧyzsyŋ, soǧysqa barma!» degenge bolmai qazaq-qalmaq arasyndaǧy qyrǧyn soǧysqa öte jas kezınen qatysqan «13 jasar Smaiyl, Tıl almaityn kök aiyl, Būlan kögı oqqa ūşty» dep «Aqyrǧy aiqas» dastanynda aitylatyn äkesı Smaiyldyŋ jas şamasy Er Espenbet tūstas ekenı naqty. Yrymşyl qazaq «Qara bi» atalǧan Espenbettıŋ esımın «Adaq» atalǧan Espenbat batyrdai bolsyn dep qoiuy da äbden mümkın. Mūhtar Äuezov «Eŋlık – Kebektı» tūŋǧyş ret pesa qylǧanda Naimannyŋ sözın ūstaǧan Espenbet bi dep osy oqiǧa jönınde Äuezovke keŋes bergen Abaidyŋ ūly Tūraǧūl ekenın ǧalym Tūrsyn Jūrtbai däleldedı. Tūraǧūl, Abailar Qūnanbaidy körgen. Qūnanbaidyŋ äkesı Öskenbai Keŋgırbai, Köbei bilermen bırge öz rulary tobyqtynyŋ müddesın qorǧaǧan. Osyǧan qaraǧanda bar sanaly ömırın syrt dūşpandarmen aiqasyp ötken «Er Espenbettı Tolaǧai tūlǧa» dep ru tartysyna qimaityn Ǧ. Zūlharov aǧamyzdyŋ pıkırı dūrys.
Küreste qalyŋ qoldy adaqtaǧan,
Maidanda betıne jau qaratpaǧan.
Sondyqtan «Adaq» degen ataq alyp,
Er edı atyna kır janatpaǧan, – dep keiıngılerge erlıktıŋ asqan ülgısı bolǧan Er Espenbettı bügıngı jas ūrpaqtarǧa jan-jaqty qyrlarymen tanystyryp, ūlyqtai aldyq pa? Ärine, «İia!» deuge auzymyz barmas! Elımızdıŋ bolaşaǧy jastarymyzdy Otan süigıştıkke, adaldyqqa, äsıre paidaqünem bolmauǧa, meiırımdılıkke, imandylyqqa, mahabbatqa adaldyqqa, oişyl-tapqyrlyqqa tärbieleude Er Espenbettıŋ ömırı tūnyp tūrǧan ülgı-önege. Myna körşı Resei halqynyŋ patriottyq sezımın, ūlttyq ruhyn küşeitu üşın özınıŋ halqyn-orystaryn aiamai qyrǧan qanışerler admiral Kolchakty, ataman Dutovty, Annenkovtardy, t.b. nasihattap, olar turaly kinolar tüsırıp, eskertkışter ornatuda. Özı ölse de, eŋbegı men erlıgı ölmegen bır tuar tūlǧanyŋ tuǧanyna 310 jyl tolǧan, bügınde, Aiagöz audanynda at şaptyryp, as bermese de Er Espenbettı eske tüsırıp, ony jan-jaqty jyrlaityn aqyndar aitysyn, müşäiralar ötkızuge tolyq mümkındık bar. «Er Espenbettıŋ ömırı jäne erlıkterı» atty Respublika kölemınde ǧylymi – täjıribelık konferensiia ötkızu kerek-aq! Eks Prezident N. Nazarbaev: «Ūlt mereiın üstem etken ardaqtylar aldynda sözımız de, ısımız de adal boluǧa tiıs», - dep tegınnen-tegın aitpaǧan. Aiagöz tūrmaq Qazaqstanǧa eşqandai eŋbek sıŋırmegen, kelmeske ketken Keŋes zamanyndaǧy orys ǧaryşkerı Iý. Gagarin atynda Aiagöz qalasynda eŋ ūzyn ärı basty köşe bar. Qazırgı zamanda Reseidıŋ özındegı orystyŋ keibır bılgışterı KSRO-nyŋ aiarlyqqa toly keibır qūpiialaryn aşyp, Iý. Gagarinnıŋ ǧaryşqa ūşqanyn joqqa şyǧaryp otyr. Bızdıŋ elımız şynymen ǧaryşkerdı qūrmettegısı kelse, tūŋǧyş ǧaryşkerımız ärı älemde alǧaş ret «Kreiserge» joiǧyş ūşaqty qondyryp, (Toqtardan būrynǧy synaqşy ūşqyştar ajal qūşyp tynǧan.) ǧaryşqa ūşpai tūryp batyr atanǧan, esımı altyn ärıppen «Ginnestıŋ rekordtar» kıtabyna tırkelgen Toqtar Äubäkırovty qūrmetteiık. Maqalamda qaisysy dūrys, qaisysy būrys ekendıgıne közım jetpegen keibır dauly tūstardyŋ basqa da nūsqalaryn ädeiı berdım. Sebebı, Er Espenbettıŋ ömırı men ūltymyzǧa sıŋırgen eŋbegın, erlıgın zertteu, «espenbettanu» endı bastalady dep esepteimın. Batyrdyŋ erlıgınıŋ az ǧana bölıgın aitqanym barlyǧyŋyzǧa aian. Joǧary oqu oryndaryndaǧy tarihty, ädebiettı zerttep jürgen jas ǧalymdarymyz bır sürleudı şiyrlaǧan taptauryndylyqtan şyǧyp, ǧylymi eŋbekterıne türen tüspegen osy tyŋ taqyrypty alyp, jan – jaqty, keşendı türde zerttese, osy dauly mäseleler anyqtalyp, «Adaq» atalǧan Er Espenbet batyrdyŋ ömırındegı basqa da belgısız oqiǧalar aşylar edı. Būl taqyrypqa talapty oquşylar da qyzyǧuşylyq tanytyp, qalam sermerı anyq.
Taǧy da bır maqala jazyp «pysyqsyp» jürmeuım üşın, «Bırdı aityp bırge ketıptı» dep märtebelı oqyrmandarymyz sökse de, oraiy kelgende qysqa ǧana aita keteiın: Qazaq jazba ädebietınıŋ negızın salǧan, ūly Abaidyŋ ūstazy bolǧan, «Öksıgıŋdı oilasam, ūiqy berıp, qaiǧy alam»,-dep ūltymyzdyŋ bolaşaǧy üşın küŋırenıp ötken, tūiyqtan şyǧar joldy da nūsqaǧan Babataiūly Dulattyŋ şyǧarmalaryna ūltynyŋ täuelsızdıgın köksep, otarlauşylardy batyl aiyptaǧany üşın, patşaly resei Dulat öleŋınıŋ aityluyna bır tyiym salsa, onyŋ mūragerı Keŋestık qyzyl ökımet taǧy da jaryqqa şyǧuyna tosqauyl bolǧany belgılı. Basqany aitpaǧanda, «müiızı qaraǧaidai» degen jazuşy Mūhtar Äuezov «Abai joly» epopeiasynda Abaidy jyrymen emdep, ülgı-önege körsetıp, batasyn bergen Dulattyŋ atyn aita almai «Barlas» dep jasyryn atpen aitqany belgılı. Mıne, osy uaqyttarda Oŋtüstık Qazaqstan öŋırınde tuyp-ösken, ömırden erte ketken ädebietşı ǧalym Qūlmat Ömıräliev Dulat öleŋderın bır jaqty aiyptaudyŋ negızsız ekendıgın, ädebi jaŋa tanym tūrǧysynan zerttegende aqyn şyǧarmalary otarşyldarmen bırge jergılıktı bileuşılerge qarsylyqtan tuǧandyǧyn jäne sol zamanda Dulattyŋ ataǧyn paidalanyp, Qazan qalasynan kelgen, äsıre islamşyl Seiıtbattal atty şala sauatty noǧai aqynynyŋ dıni öleŋderın Dulattyŋ atynan jariialap jıbergenın Keŋestık ideologtardyŋ aldynda tabandy türde qorǧauyna tura keldı. Qūldyq mentalitet äbden dendep alǧan keibır ǧalym qandastarymyzdyŋ özı Qūlmat aǧamyzǧa Dulat mūrasyn jaŋaşa baǧalauǧa jol bermei, tosqauyl bola berdı. Osyndai oi-örısı tar, toǧyşar, ǧalymdyǧynan zalymdyǧy basym qarsylastaryna:
Azamat ūl tarihtan syr ızdegen,
Syr ızdegen, köneden tıl ızdegen.
Tıl ızdese köldeneŋ bıreu tūrdy,
Oi - qiialdy tarihqa jürgızbegen.
Jürgızbegen, eşnärse bılgızbegen,
Bılsem degen nietten kır ızdegen, - deidı aşyna ün qatqan Qūlmat marqūm.
Aqyn şyǧarmalaryna degen közqaras keŋeigennıŋ üstıne taryla tüsıp, 1984 jäne1985 – jyldary basylǧan üş tomdyqqa da, «Bes ǧasyr jyrlaidy» jinaǧyna da kırgızbei tastaǧanda aqyn mūrasyna degen janaşyrlyǧy, adaldyǧy odan saiyn şiryqtyrǧan Q. Ömıräliev Dulattyŋ atynan:
«Bes ǧasyrǧa» kırgızbei,
Ūrpaqqa atym bılgızbei,
Ǧalym bolǧan, balam-au,
Asa keşe bolmasaŋ,
Halyq qaiǧysyn jyr etken,
Elge emşı sözımnen,
Jürer me-eŋ bügın kır ızdei, - dep
Dulatqa tän mysqylmen, ötkırlıkpen aiamai soiyp saldy. Ör mınez ǧalym sonda da qaitpai, Dulattyŋ mūrasyna qosylǧan öresı tömen, quaty älsız, sauaty tömen dümşe molda Mäulekidıŋ öleŋderın bölıp, aqyn mūrasyn jılıktep tūryp zerttegen eŋbegın şyǧarmaşylyqtyŋ azabyna tözıp jetıldırıp «Zamana sazy» atty jeke jinaǧyn oqyrman qauymǧa tartu ettı. «Ruhtas - adam tuystas» degendei, Dulat mūrasynyŋ aqtaluyna, onyŋ jaryq köruıne qauıp-qaterge qaramai, jan-tänımen belsene kırısken küresker-ǧalym Qūlmat Ömırälievtıŋ atyna D. Babataiūlynyŋ tuyp ösken jerı Aiagözden köşe berıluın 15 jyldai būryn Ūlttyq Ǧylym Akademiiasynyŋ ǧalymdary sūraǧanda, audanymyzdyŋ basşylary kelısken. Ol uädenıŋ oryndalmaǧanyn anda-sanda «Qazaq ädebietı» gazetı jazady. Erlıktı jasamaudan baǧalamaudyŋ qauıptı ekendıgı şyndyq. Sondyqtan menıŋ ūsynysym – Şyǧys Qazaqstan oblysy Aiagöz qalasyndaǧy Iýrii Gagarin atyndaǧy köşenı jäne oŋtüstık äskeri qalaşyqtaǧy № 4- mekteptı ömır joldary ūrpaqqa önege, ǧibrat, ūltqa maqtan bolarlyq Er Espenbettıŋ atyna, eş maǧynasy joq «Aktiubinskaia» dep atalǧan köşenı daryndy ǧalym Qūlmat Ömırälievtıŋ atyna berıp, arnaiy belgı qoiylsa deimın. Dana halqymyz: «Eskertkıştıŋ tūǧyryn tūlǧa özı qoiady, eskertkıştı halqy qoiady», - degen. Aiagöz qalasyndaǧy ortalyq alaŋǧa ūltymyzdyŋ ruhyn köteretın, oi-sanamyzdy ösıretın, aqiyq aqyn Dulat Babataiūlynyŋ ūly aqyn ekendıgın sezdırıp, sendırıp tūratyn säulettı, ärı eŋselı eskertkış qoiudyŋ uaqyty baiaǧyda jettı jäne osy alaŋdy Dulattyŋ atyna beru kerek!
Bärın ait ta bırın ait,
Espenbettei er qaida?
Espenbettei er tusa,
Er kütetın el qaida? - dep osydan 180 jyl būryn Dulat babamyzdyŋ aitqanyn bügıngı bızder:
Espenbettei batyryn
Ūlyqtaityn el qaida? – dep jaŋǧyrta, batyrdyŋ tuǧanyna 310 jyl tolǧanyn jūrttyŋ esıne sala qaitalaimyz.
Espenbettei batyryn ūlyqtaityn el qaida?!
01.12.2019
7715
Ertıs NŪRQASYM – 1974 jyly 4 qazanda Semei oblysy, Aiagöz audany, Tarbaǧatai auylynda tuǧan. Sol auyldan mektep bıtırıp, eŋbek jolyn bastap, zamanǧa sai şarua qojalyq qūryp, şaruaşylyq jetekşısı bolǧan. Semei universitetın «Qūqyq negızderı jäne ekonomika mamandyǧynyŋ mūǧalımı» degen bılıktılık boiynşa bıtırgen. Bıraz uaqyt memlekettık qyzmet te bolǧan. El men jerdıŋ tarihyn zertteumen bırge qazırgı zamannyŋ saiasi ömırıne öz pıkırlerın batyl bıldırıp, küresıp smmsmspvspvspvspv jürgen ūltşyl jan. Jūmabek Täşenev syndy bırtuar tūlǧanyŋ tarihyn zerttep, Astana, Qaraǧandy, Şymkent syndy qalalarǧa Täşenevtanuşy retınde arnaiy şaqyrtylyp, baiandamalar jasap, öz ūsynys-pıkırlerın aitqan. 2016-2019 jyldar aralyǧynda Almaty qalasynda «Jūmabek joly» atty tarihi-qoǧamdyq jurnaldyŋ redaktory. Respublikalyq baspasözderge köptegen tarihi maqalalary jaryqqa şyqqan.
Espenbettei batyryn ūlyqtaityn el qaida?!
Aiagöz ölkesınen Aqtanberdı, Qabanbailar bastaǧan qolbasy batyrlar toby da, aqyndyq – şeşendıkterımen tanylǧan qu dauysty Qūttybai bi, batyr ärı bi Boranbai, Aqtailaqtai biler legı de köptep şyǧyp, halyqtyŋ şeksız yqylasyna bölengendıkten, osyndai ūly tūlǧalarymyzdyŋ tänderı ölse de, ruhtaryn elımızben bırge mäŋgı jasaityndai qylyp, Täuelsızdık alǧannan berı bükıl el bolyp ūlyqtap keledı. Ösetın, damityn ūlt ötken tarihynyŋ aşy – keleŋsız tūstarynan sabaq alsa, öspeitın halyq tek qaryn qamyn oilaudan aspai, baiyǧan üstıne baiudy ǧana oilap, el qorǧaǧan erlerın eske almaidy.
Jüregı qaityp körmegen,
Qalmaqty qoidai öŋgergen,
Dūşpan körse tüiılgen.
Saramjaqtan iılgen,
Sorǧalap baryp şüiılgen,
Er Espenbet – qyranym! – dep tırısınde tuǧan halqy men Būqar jyraular siaqty joryq aqyndarynyŋ şeksız rizalyǧyna bölengen Er Espenbettı azattyqtyŋ taŋynda bükıl Qazaq jūrty tūrmaq, özınıŋ tuǧan aimaǧy da mülde ūmytuǧa ainaldy dese bolady. Olai deitınımız – keiıngı jyldary ǧana şyqqan Şyǧys Qazaqstan oblystyq ensiklopediiasy men Aiagöz ensiklopediiasyna Er Espenbet batyrdyŋ elı men jerın qorǧauda körsetken eren erlıkterı men ūrpaqtarǧa ülgı bolar parasatty şeşımderı, tapqyrlyqtary aitylmai, müldem jazylmai qaluy.
Joǧaryda aitylǧan batyrlarmen, bilermen teŋ därejeles bolsa da, bükıl ūrpaqtary osy Aiagöz öŋırın ata – meken sanap, qonys qylsa da, keibır tarihi kıtaptarda azdap jazylǧany bolmasa, ūlyqtalmaq tūrmaq, aitylmai jatqan eren tūlǧalardyŋ bırı de bıregeiı qaz dauysty Qazybek, Boranbaidai bilerdıŋ ūsynuymen Abylai hannan san myŋ qoldan aqyly, qairaty, mergendıgı ozyq – dara şyqqany üşın «Adaq» degen ataq alǧan – Er Espenbet batyr. Batyr turaly tek aŋyz-äŋgımelerden ǧana emes, zamandastary Qazybek bek Tauasarūlynyŋ «Tüp tūqiiannan özıme şeiın» atty kıtabynda aitylǧan jäne Aiagöz öŋırınde köp ömırın ötkızgen tarihşy Qūrbanǧali Halidtıŋ «Tauarih hamsa» degen eŋbegınde: «Abylai hannyŋ däuırınde batyr ärı äsker basy bolyp kelgen adamdar – Qara kerei Qabanbai batyr, Aqtanberdı batyr, Er Espenbet batyr, Kerei Jänıbek batyr, Bura Aqbantai batyr, Qanjyǧaly Bögenbai batyr, Bäsentiın Malaisary batyr taǧy basqalar... » dep baǧa bergendıgın oqyp bıldık. Hannyŋ keŋesşısı ärı joryq jyrşysy Būhar jyrau:
«Asyldan şyqqan Espenbet,
Qalmaqtyŋ jolyn kesken köp!»
dep, 80 künge sozylǧan Şorǧa soǧysynda erekşe rizaşylyq bıldırgen. Semei oblysy Aqsuat audanynyŋ jerınde tuyp ösken Kärıbai Taŋatarūly da Er Espenbettı şabyttana jyrlasa, eşkımdı asyra maqtamaq tūrmaq, «Özıme özım jaqpadym, Endı qaida syia aldym?» degen Dulat Babataiūly «Espenbet» dastanynda:
Er Espenbet keşegı,
Erekşe er desedı.
Tıl bıtkennıŋ şeşenı,
Topta bermes esenı.
Ülgı aitsa – köşelı,
Jauǧa şapsa – kösemı, dep beinelei - surettegen. Osy Er Espenbettıŋ balalyq şaǧy - qazaq elın älsıretıp, jerın basyp alu üşın orys pen qytaidyŋ äkkı saiasatkerlerı sol zamanda keŋ saharada qūtyrynǧan dauyldai bolǧan joŋǧar-qalmaqtardy zeŋbırektermen, myltyqtarmen, oq-därımen qamtamasyz etıp bızdıŋ elge aidap salǧan zamanǧa tap keldı. Sūrapyl soǧystyŋ kesırınen äke-şeşesınen 7 jasynda aiyrylyp jetım qalǧan Espenbettıŋ tuǧan-ölgen jyldary belgısız bolumen bırge, el auzynda tuǧan jerı Aiagöz öŋırı degenmen, tarihi derekterde bır-bırıne qarama qaişy. Köptegen tarihi derekterde naiman elı, onyŋ ışınde qara kereiler 18 – ǧasyrdyŋ basynda Syr boiynda köşıp-qonyp jürgenın aitady. 1718 – jyly Aiagöz özenınıŋ bas jaǧynda qazaq-qalmaq äskerlerınıŋ soǧysynan keiın, şeiıt ketken sarbazdaryn jerlep jürgen qu dauysty Qūttybai bige jolyqqan saiahatşy, fransuz geografyna osy bi, soǧystyŋ bas kezınde qazaqtar basym bolǧanymen, han – sūltandardyŋ ala-auyzdyǧynan jeŋılıs tapqandyqtaryn öz auzymen baiandap bergenı hatqa tüsıp bügınge jettı. Osy derekke qaraǧanda Espenbet ömırge kelgen jyldarda Syban ruy Aiagöz öŋırın qonys qyldy ma eken? Tarihty öte köp bıletın aiadai Aiagözden 1 gazet, 2 jurnal şyǧaryp otyrǧan Baqytömır aǧa Şalǧynbaidyŋ aituynşa Espenbet bes sybannyŋ bırı, Saryköbekten taraityn Sarynyŋ ūly, atalas tuysy 1675 – jyly tuǧan Aqtanberdıden 38-40 jas kışı. Osy derekke qaraǧanda būl kısı 1713 – 1715 – jyldarda ömırge kelgen. Ölketanuşy, ädebi zertteuşı, Ǧabit Zūlharovtyŋ aituynşa Espenbet Täşken jaqta maidanda şeiıt bolyp, köp jasamaǧan, molasy da sol jaqta. Al, taǧy bıreuler batyrdyŋ beiıtı Taldyqorǧan öŋırınde deidı. Babalar tarihyna qūrmetpen qaraityn ärı köp bıletın, zaty äiel bolsa da qūima qūlaq şejıre deuge tūrarlyq, Espenbettıŋ bel ūrpaǧy Maǧauiia qyzy Baqyt apai ūly atasy Espenbettıŋ 49 jas qana jasaǧanyna – müşel jasynda qaitys bolǧanyna kelısse de, Täşken jaqta maidanda öldı degenge kelıspeidı. Ömırınıŋ soŋynda naǧaşysy bergen aq börte atynyŋ bar boluy da batyrdyŋ erte qaitys bolǧanyn bıldıredı. «Öle – ölgenşe el boldy, Espenbettıŋ armany. Özımen bırge jasady, Astyndaǧy tarlany» dep Dulat Babataiūly onyŋ ömırın basqalardan jaqsy bılgen soŋ aitady. Olai bolatyny, Babataidyŋ äkesı Eskeldımen Espenbet aǧaiyndy. Ne bolsa da, osy eseppen kelgende Espenbet batyr jüregı tas, jauyz qalmaqty tübegeilı tıze büktırgennen keiın dünieden ötken. Tūlǧanyŋ jeke ömırındegı keibır jäittar tūlǧalyq qasietın tolyqtyra tüsetındıkten, batyrdyŋ ömırındegı qūpiialardy da aita keteiık. Jetısu öŋırınen qyz aittyryp, sänımen ūzatyp alyp şyqqan qalyŋdyǧynyŋ päktıgı bolmai qalǧandyqtan, eşkımge könbei, köştı toqtatyp tastaǧan Espenbet: Saǧan zorlyq jasaǧan jıgıttıŋ esımın ait. Men ony öltırem! Aitpasaŋ senı öltıremın, - dep qysady. Maŋaidaǧy elder de būl äŋgımenı estıp, aqyrynda zorlyq körsetken jıgıttıŋ boi jetken qaryndasy kelıp: Aǧamdy öltırmeŋız. Onyŋ bodauyna men sızge qalyŋ malsyz tiemın, - dep Espenbetke tiıptı. Būl ekı äiel öz ara tatu bolypty. 40 jas şamasynda Espenbet ǧaşyq bolyp taǧy da Jetısu öŋırınen toqaldyqqa jas qyz alady. Bıraz jyldardan keiın ülken ekı äiel Espenbet jas toqalǧa köŋılın köp böletındıkten kündes bolyp, ekı qabattyǧynda, jas balalarynyŋ bar ekendıgın de obalsynbai batyr joryqqa ketkende şi tartamyz dep aldaidy. Jas toqal atqa mınbekşı bolyp, taralǧyǧa aiaǧyn salǧanda ülken ekı äiel asau atty ürkıtıp, atqa süirep öltıredı. Batyr kelgende elden ädeiılep öltırgenın estıp, ekı äielıne öltıremın dep pyşaq ala jügıredı. Qairatty, ärı aqyldy batyr bala-şaǧasyn oilap, özın ūstap ülken ekı äielıne tiıspeidı. Bıraq, toqalyn qatty süigendıkten, jūbynan aiyrylǧan aqqudai bolǧan Er Espenbette köp ūzamai, qūsalyqtan qaitys bolady. Naiman ruynyŋ jerınıŋ şekarasyn han Abylaidy arqa tūtqan, ärı jan sany köp Arǧyn rularynyŋ jerınen bölude er jürektık körsetıp, ülken eŋbek sıŋırgen bi ärı batyr Boranbai Espenbettıŋ ūrpaqtaryna Aqşäulınıŋ bauyrynan jäne Aqşatau maŋynan jer bergen. Dana bidıŋ bır atanyŋ ūldaryna ekı jerden jer beruı – öte qatty kündes bolǧan bäibışe - toqaldardan tuǧan balalardyŋ bır-bırımen jaulasyp ketpesın degen oiynan bolsa kerek. 1757 – jyldary joŋǧar qaqpasynda qalmaqtardy aqyrǧy talqandaǧan aiqasqa Er Espenbettıŋ qatysqany turaly, būdan elıne aman – esen, mol oljamen oralǧany turaly derekter öte köp. Al, osydan keiıngı basqadai soǧystarda Espenbettıŋ esımı atalmaidy. 1769 – jyly Qolbasy Qabanbai batyr qyrǧyzǧa joryqqa attanarda jinalǧan köptegen batyrlardyŋ aty atalsa da, Er Espenbet batyrdyŋ aty dastan, jyrlarda atalmaǧanyna qaraǧanda Espenbettıŋ būl kezde dünieden ötıp ketkenı anyq. 1723 – jylǧy «Aqtaban şūbyryndyda» şegınıp, Aqmola aimaǧynda kemınde 50 jyldai qonystanǧan Naiman ruynyŋ jūrttary men molalary Arqada jeterlık. Altai, Tarbaǧatai aimaǧyndaǧy ata qonysqa qaita köşkende Naiman Küderı aqyn:
Babam ösıp öngen jer,
Aruaǧymdy kömgen jer.
Qairan Esıl – Nūramyz.
Qaida baryp siiamyz?..
Jelep – jebep jüre kör
Arqada jatqan aruaq, - dep Qaraötkel öŋırınen qimai qoştasqan. Bügıngı Astanamyz tūrǧan jer sol zamanda Qyrjy ruynyŋ Qydyr qonǧan baiy «Keşudıŋ Qaraötkelı» atalyp, sol atau bügınge jetken. Mysaly, «Qabanbai qystaulyǧy» Ereimen tau audanyndaǧy «Ajy», «Şaǧalaq auyly», «Janbolat auyly», «Orazaq auyly» (Toqpaq), «Şünet auyly», «Jolymbet stansasy», Naiman Espenbet batyrdyŋ ziraty, Ülken Naiman qoryǧy, Kışı Naiman qoryǧy, basqa rulardy aitpaǧanda bes Baiys ruyna qatysty jer attary jeterlık. Qaraǧandy öŋırındegı «Qara Mūryn» atty jer atauy «Aqtaban şūbyryndy» zamanynan derekter beredı, ärı būl atau qazaq rularynyŋ şyǧu tegınıŋ tym arydan (Naimannyŋ Mūryn ruynyŋ atauy Qara Muren, Şara Muren özenderınıŋ boiynan Şyŋǧys qaǧan äskerımen berge kelgenıne bailanysty qoiylǧan.) bastalatynyn da bıldıredı. Qorǧaljynnyŋ oŋtüstıgınde, Nūra özenınıŋ saǧalyq alqabynda Espenbet kölı degen köl de bar. Osyǧan qaraǧanda, Er Espenbet batyrdyŋ ziraty Aqmola aimaǧynda boluy da mümkın. Aqşatau tumasy ärı tarih-şejıreden mol habary bar Qajyǧūlov Qaiyrtai aqsaqal: Babataiūly Dulat jyraudyŋ ziratyn körsetken ärı el ışınde osyny bıletın jalǧyz ǧana kısı, özı ūzaq jasaǧan, Dulattardyŋ ūrpaǧy Asqar qyzy Şärbänu äjemız, Er Espenbettıŋ ziraty Dulattyŋ ziratynyŋ oŋtüstıgındegı biık taudyŋ bauyrynda ekenın senımdı türde aitqan, - deidı. Arǧy jaǧynda aqiqat jatatyn bır äŋgımede, Aqşatau elınıŋ bır jas jıgıtı osydan 100 jyldai uaqyt būryn däl osy jerde qoi baǧyp jürıp ūiyqtap ketedı. XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Semeide bolǧan Resei kapitany Andreevtıŋ derekterınde Naimannyŋ Qara kerei rulary 1740 – 1750 jyldary Şyŋǧys tau öŋırın qonystanyp alǧanyn jazǧan. Tüsıne atqa mınıp, sauyt kigen batyr kırıp: «Men, Espenbet batyrmyn! Ziratymdy nege malyŋa taptatasyŋ?», deidı. Şoşyp oianyp qarasa qoiy qalyŋ qaraǧannyŋ ışındegı qorym molalardyŋ ışınde jaiylyp jürgenın körıptı. Bolǧan oqiǧany elderge aitsa, auylyndaǧy ülken adamdardyŋ bırı – «Aian bergen tüs eken. Er Espenbet babamyzdyŋ ziraty sol jer», deidı. Batyrǧa tartyp tuǧan ūrpaqtary küibeŋ tırlıktı bır sät ysyryp, könenıŋ közın körgenderdıŋ barynda ärı tarihi zertteulerge süienıp atalarynyŋ qai jerde jany jai tapqanyn naqtylai jatar. «Talpynyp saldym egındı, Işsın dep ärkım tegındı» dep Qaraqol özenınen toǧan alyp egın salǧan Aqtanberdı jyraumen bırge Espenbet te toǧan şyǧarypty dep keibır ūrpaqtary äŋgımeleidı. Toǧan şyǧaryp jürıp Aqtanberdı kötergen tas Taskesken maŋynda eken dese, Espenbet kötergen tas Myŋbūlaq auylynyŋ 1- bölımşesı «Jeldıqarada» jatqanyn közımızben kördık. Keiınnen traktormen süirep auyl şetıne aparyp tastady, - dep aitady Espenbettıŋ tıkelei ūrpaǧy bolatyn Omarǧazy aqsaqal men basqa da köne köz qariialar. Sonda, Taskeskennen kötergen auyr tasty «Jeldıqaraǧa» bügıngıdei tehnika joq ol zamanda qalai äkeledı? Aqtanberdımen bırge egın saluǧa būl batyrdyŋ ömırı de jetpegen. Bıraq ta, Omarǧazy atanyŋ sözınde bır şyndyqtyŋ bary anyq. Sebebı, 1755 – jyldarda qalmaqtarǧa küirete soqqy berıp, şeşuşı şaiqas ötkendıkten qylyştarǧa turalyp, naizalarǧa tüirelıp ölgen qaşqan qalmaqtardyŋ denelerınen neşe kün qan sasyp jatqandyqtan maidan dalasy - «Naryn» atalǧan jer Aqşäulı tauynyŋ maŋaiynda ǧana. Osy tarihi oqiǧanyŋ ışınde bolǧan Būqar jyrau:
Asu salǧan tas būzyp,
Tarbaǧatai belınen.
Qol qondyrǧan qos tıgıp,
Borly degen kölınen.
Qalmaqty şapqan şulatyp,
Aqşäulınıŋ örınen.
Qonys qylǧan Naimanǧa,
Bärın quyp jerınen, - degen tolǧauy men osy şeşuşı şaiqasty negızge alsaq Er Espenbettıŋ osy soǧysqa bastan aiaq qatysyp, tabiǧaty tamaşa Aqşäulıde neşe kün at tynyqtyryp, dem alyp, sol tasty kötergenıne eş kümän keltıruge bolmaidy.
Äkesı Dosym men anasynan erte aiyrylǧan Espenbet jetı jasynan naǧaşy jūrtynyŋ qolynda ösedı. Naǧaşy atasy Er Qosai da Otanyn qorǧauda asqan erlıkter körsetken batyrdyŋ özı edı. Jienınıŋ zeiındılıgın, öjettıgın, qas batyrǧa tän tūlǧasyn jazbai tanyǧan naǧaşysy erekşe qamqorlyq körsetumen bırge, elımızdıŋ tarihy men şejıresın kökeiıne qūiyp, soǧys önerınıŋ aluan türlı qyr-syryna da baulidy. Naǧaşylarynyŋ qolynda tarşylyq körmei, erkın össe de 13-14 jasqa kelgenınde keibıreulerdıŋ qaljyŋdap bolsa da «Syban bala» degenın estıp, tuǧan elı men jerı esıne tüsıp, jabyǧyp, tünerıp, jauap qatpai qalatyn sätterı jiı bolady.
Öz jūrtyna degen saǧynyşy üdegennıŋ üstıne, aldyna türlı arman-maqsat qoiǧan talapty jastyŋ ışten tynyp jürgenın sezgen Er Qosai: «Nege jabyǧyp jürsıŋ? Taŋdaǧan sūluyŋdy äpereiın. Qalaǧanyŋdy tügel jasaiyn.» degenınde Espenbet: Sūludyŋ da, basqanyŋ da qajetı joq. Jan ata, öz elım men tuǧan jerımdı köksedım, - degende qart batyr: Malym men düniemnen keregıŋşe enşıŋdı al. Qolyŋdy tartpaimyn, - degenınde Espenbet: Özım taŋdaǧan aq börte tai men bataŋyzdan basqa eşteŋe almaimyn, – deidı. Dünie men malǧa qyzyqpai, namysty joǧary qoiǧan jienıne riza bolǧan Er Qosai bar yqylasymen aq batasyn berıp, Kündestık te, mındestık te, dosta, jau da öz elıŋnen bolady. Baq ta sol elıŋnen qonady, - dep bar aqyldaryn aityp, tılegın tılep naǧaşy jūrty er qaruy bes qaruyn, sauyt-saimanyn sai qylyp Espenbettı öz jūrtyna şyǧaryp salyp, qala beredı. Aqtanberdı jyrau, qu Qūttybai bi, Botaqara batyrlar Espenbettı quana qarsy alsa, kekep – mınep söileuşıler de el ışınen kezdestı. Ösekter men künşıl sözder jas jıgıttıŋ qūlaǧyna da kırmedı. Naǧaşysynan mınıp kelgen aq börte bestı şyqqan jyly Semız naiman elındegı ūly dübır asta alaman bäigeden oq boiy ozyp keldı. Örkeşı solqyldaǧan jüz tailaqty jüldege alǧan bette maǧan ataǧy da jetedı dep, bes sybannyŋ ūrpaqtaryna tügel taratyp berdı! Keler jyly naimannyŋ tu basşysy Qabanbaidyŋ jar saluymen qalmaqqa qarsy attanǧan qolǧa qosylady. Ekı jaqtyŋ äskerı kezdesıp, ejelgı dala dästürımen jekpe-jek bastalyp, denesı şoiynnan qūiylǧandai, 50 jastaǧy qara qasqa at mıngen eŋgezerdei qalmaq batyry qazaqtyŋ 8 batyryn bırınen keiın bırın öltıredı. Ol zamanda naǧyz batyrlyq, erlık tek osyndai jekpe-jekte ǧana tanylyp, jeŋgen batyrdyŋ myqtylyǧyn öz elı tūrmaq jaulary da moiyndaityn. Būnyŋ ailasyn Aqtanberdıden basqa tappas, degen söz şyqqanda jekpe-jekke şyqqaly jatqan qart batyrǧa Espenbet: Sız üşın men baraiyn, dep batasyn alyp eleuregen qalmaq batyrymen jekpe-jekke şyǧyp, öltırıp basyn qanjyǧasyna bailap, atyn jetektep kelgen jas batyrlaryn körgen qazaq qolynyŋ äruaǧy tasyp, qalmaq äskerınıŋ tas-talqanyn şyǧaryp, yrǧyn oljaǧa batysady.
Espenbettei er ūlyn,
Elı sonda tanyǧan.
Bet būryp tızgın tartqan joq,
Jaudyŋ myŋ men sanynan, - dep jyrlaǧandai halyqqa alǧaş osylai tanylsa,
El tūlǧasyn ūstaǧan,
Tüzu joldy nūsqaǧan,
Baiqaradai bi qaida?
Kesılmelı keŋ qoltyq
Edıgedei bai qaida?
Maidandy jerde top jarǧan,
Qamaldy būzyp qaq jarǧan,
Espenbettei er qaida? – dep Hannyŋ aldynda Qabanbaidyŋ serıgı ärı batyr Şaǧalaq aqyn erlıgın joǧary baǧalaǧan Er Espenbettıŋ Abylai hannan altyn jaǧaly ton kiuı bylai bolǧan: Jerımızdı basqynşylardan tübegeilı aryltu üşın Han men Qabanbai bastaǧan batyrlar Baianauyl, Qarqaraly öŋırıne bekıngen joŋǧarlardy aq naiza, aq bılektıŋ küşımen türe quyp, Şyŋǧys tauyna kelgende ailaly qalmaqtar Şaǧan özenınıŋ oŋ jaǧasyndaǧy ışınde suy bar «Qoŋyr Äulie» üŋgırıne tyǧylyp, bekınıp alyp, qazaq äskerlerın zeŋbırekpen, sadaqpen atqylap qatty qyrǧynǧa ūşyratqan. Qazaq qoly qanşa şabuyldasa da, qaru jaraǧy myqty ärı qamalǧa jaqsy bekıngen qalmaqtar bet qaratpaidy. Qanşama äskerı şeiıt bolyp, şyǧyn tartyp, tauany qaitqan Abylai han:
Qairat qyp qaisy batyr qamal būzsa,
El daŋqyn köteredı tudy deidı,
Sözıne Abylaidyŋ qarap tūryp,
Qabanbai, Er Espenbet küldı deidı.
Abylai ekı erge jarys deptı,
Qorǧany jaudyŋ biık, alys deptı.
Qabanbai, qasietıŋ bar edı ǧoi,
Talqandap tastaşy bır jaryp deidı.
Būzbaqşy boldy būlar qamaldy endı,
Sailady aqyl, qairat, amaldy endı.
Jau jabylyp, qarsylyq ıstese de,
Qamaldy talqan etıp būzdy batyr.
Qysqasy, qazaq jeŋıp qalmaqty aldy,
Qabanbai handai bolyp ardaqtaldy.
Abylai Qabanbaidy «Han» dep qaqty,
Qymbatty Espenbetke tonyn japty, - degen qissada azdap ädebi äsıreleu bolǧanymen, naqtyly tarihi oqiǧa ekendıgın Qūrbanǧali Halid, M. O. Äuezov t.b. tarihşy, ädebietşı ǧalymdar öz eŋbekterınde osy qamaldaǧy qalmaqtarǧa qarsy Qabanbai az äskermen talmai ūrys salyp, Espenbet basqarǧan mergender toby sadaqtyŋ oǧymen olardy zor şyǧynǧa ūşyratyp, quyp şyqqanyn äserlı sipattaǧan. Sol üŋgırdıŋ tömen jaǧyndaǧy är türlı rulardyŋ taŋbalary salynǧan köptegen tas zirattar sol soǧystyŋ naqty kuägerı. El auzynda:
Qabanbaidy han qoiǧan,
Espenbettıŋ arqasy.
Qasynda sonda bar eken.
Qūlmanbettıŋ Marqasy.
Artynan kelgen qalmaqty
Sadaqpenen atqany, – degen el auzyndaǧy ūmytylǧan üzık-üzık tolǧaularǧa qaraǧanda, osy qamaldy aluǧa qyzu kırısken Qabanbaidyŋ tu syrtynan baiqatpai kelıp, basynan qaiqy qylyşymen şapqaly jatqan qalmaq noianyn qyraǧy Espenbet baiqap qalyp, atyp öltıredı. Ūrpaqtary osyǧan bailanysty mynandai aŋyz-äŋgıme aitady: Qabanbai Espenbet atamyzǧa taqqa otyr dese jaspyn dep otyrmapty. Han Abylai altyn jaǧaly şapanyn kigızgende Qabanbai aǧam tūryp men kimeimın dep ony da laqtyryp tastapty. Sonda, tūtqynǧa tüsken qalmaqtyŋ körıpkel - synşysy: Taqqa otyrmasaŋ da yrymyn jasamadyŋ. Ūrpaǧyŋnan taqqa otyrar adam bolmaidy. Jetı ūrpaǧyŋnan bır batyr şyǧady. Tūqymyŋ bırden ǧana ösıp, köp bolmaidy. Özıŋ jaudan ölmeisıŋ. Jastyqtan, qūsalyqtan ölesıŋ, – deptı. Halyqtyŋ arman – aŋsarynan tuǧan däl osyndai bolmasa da osyǧan ūqsas aŋyzdar basqa da batyr, bilerdıŋ ömırınde de aitylady. Aŋyzdyŋ tübınde aqiqat jatady – degendei, Espenbet batyrdyŋ ömırınıŋ soŋy rasynda da osyndai qūsalyqpen aiaqtalǧan.
Sol kezdegı halyq auyzynan:
«Jaudy Marqa tüsıredı,
Ataǧy Espenbette qalady», – degen mätel qalǧan. «Jaudy köp alady, Ataǧy Abylaida qalady, nemese ataǧy Qabanbaida qalady» degendei mätelder jeterlık. Osy maqaldardan aŋǧaratynymyz – eldı, jerdı qorǧaǧan sol babalarymyzdyŋ ataq, daŋqty kerek qylmai, qūdaidan bezbei ūltyn oilaǧan handary men batyrlaryna baǧynyp, ūiymşyldyqpen maqsattaryna jete bıludı ǧana nysana qylǧandyǧynda jatyr. Jyrau ärı batyr Aqtanberdı 1740 jyldary jasym ūlǧaidy dep Syban ruynyŋ qolbasşylyǧyn Sybannyŋ tūŋǧyşy Jarasqūldyŋ ūrpaǧy Er Espenbetke tapsyrǧan. Özı sonda da soǧystardan qalmaidy. Bas qolbasşy Qabekeŋ sarbazdaǧa ruh berıp tūrsyn dep, Aqtanberdını ädeiı saptyŋ basyna tūrǧyzady eken. «Aqtanberdı Sapbastai» degen söz sodan qalǧan. Sybannyŋ Baiköbegınen taraityn Marqa batyr Espenbet Sybannyŋ qolbasşysy bolǧanǧa deiın de, bolǧannan keiın de ülkendı – kışılı barlyq soǧystarda Espenbet ekeuı bırge jürıp, qandy köilek dos bolǧan.
Baianauyl, Qyzyl tau,
Abyraly, Şyŋǧystau,
Qozy maŋyraq, qoi maŋyraq,
Arasy tolǧan köp qalmaq,
Qalmaqty quyp qaşyrdyŋ,
Qara Ertısten ötkızıp.
Altai tauǧa asyrdyŋ! - dep batyrlardyŋ erlıgın jyrlaǧan Ümbetei jyrau aitqan osy şaiqastarǧa jan aiamai qatysqan Marqa batyr Altaidyŋ bauyryndaǧy tūnyq köldıŋ jaǧasynda erlıkpen mert bolyp, sol jerge jerlenedı. Marqa batyr jerlengen jerdıŋ janyndaǧy köl sol künnen bastap «Marqa köl» atanǧan.
Han batyr Qabanbaiǧa berılgen «Daraboz» degen ataqpen teŋ Er Espenbetke berılgen ataq «Adaq» degennıŋ maǧynasy – alaman jarystardaǧy suyrylyp aldyǧa jeke-dara şyqqan bäige atty: «Adaqtap barǧan saiyn şyqty jüirık» dep suretteidı. Halqymyzda: «Adaqtap tūryp aitaiyn!» degen de söz qory bar. Adaqtyŋ maǧynasy – ozyq, dara degen ūǧymdy bıldıredı. Batyrǧa būl ataqty beredıŋ aldynda, Arqa jerınde qalmaqtardy taǧy da küirete jeŋgen ırı jeŋıstedıŋ bırın halqymyz Han ordasy Kökşetauda toilaǧany belgılı. Aldynda ketken qanşama esesı bar qazaq qoly qalmaqtan qolǧa tüsken oljalardy batyrlardyŋ erlıgıne, jastarynyŋ ülken-kışılıgıne qarai ülesıp bolǧan kezde, qolaŋ şaş, qaraqat köz, qypşa beldı, sözı, jürıs-tūrysy ädeptı 18 jas mölşerındegı tūtqyn qyzǧa jastar tūrmaq egde batyrlardyŋ köz sūǧy bırden qadaldy. Osyny aitqyzbai bılgen Abylai han batyrlardy bır-bırıne ala köz, qyrǧi qabaq qylmaiyn dep erıktı qyzdyŋ özıne salady. Hanǧa tızesın bügıp, taǧzym etken tūtqyn qyz: Üş türlı şartym bar. Sonyŋ bıreuın oryndaǧan azamatqa jar boluǧa rizamyn. Bırınşı şartym, batyrlaryŋyzdyŋ mergendıgın synau üşın basymdaǧy ormalymdy anau kök jartastyŋ basyna kerıp ılıp qoiamyn. Özım qasynda tūramyn. Sadaǧymen atyp tüsırgen batyrǧa tiemın deidı. Jotanyŋ basyna köz tastaǧan Abylai han: Ol şoqyǧa oq jetpes,- deidı. Sol künnen bastap ol jer «Oq jetpes» atanǧan. Aitqandai eşkım oq jetkıze almaidy. Qyz jotadan tüsıp köldıŋ tereŋ, iırım jerınıŋ jaǧasyna baryp tūrǧan tūtqyn qyz: Batyrlar bırın-bırı arqalap jaryssyn. Ozyp kelgen jıgıtke baramyn, - deidı. Segız jıgıt bırdei jetıp, ol şartta oryndalmaidy. Qyz üşınşı şartyn bylai deidı: Sızderdı mergendıkte, küştılıkte synadym. Endı aqyl -oilaryŋyzdy synaiyn: Ūiasynda üş balapan basyp jatqan kepterge qara qūs kez bolyp jemekşı bolǧanda üş balapan «Anamyzdyŋ ornyna bızdı jeŋız. Anamyzdy qoia berıŋız» dep zar qaǧady. Qara qūs: Toimasam senderdı de jeimın, - dep rahym etpeidı. Kepterdı endı jei bastaǧanda bır sūŋqar qara qūsty omyrtqasynan teuıp, öltırıptı. Oǧan balapandar riza bolyp: Şeşemızdıŋ ornyna bızdı jeŋız, - deidı. Ösken kezıŋde jeimın dep bıreuıne belgı salyp ketedı. Soǧan jetkızbei sol balapandy qyrǧi jemekşı bolady. Qyrǧiǧa sūŋqarmen uädesı baryn aityp, aldymen soǧan baraiyn. Amanatyn oryndaiyn, - deidı. Uäde, amanattyŋ qiyn ekenın bılgen qyrǧi rūqsat etedı. Sūŋqardy ızdep tündeletıp ūşyp kele jatyp japalaqtyŋ qolyna tüsedı. Oǧan da barlyq oqiǧany aitsa japalaqta tüsınıp sūŋqardyŋ mekenıne jetkızıp salady. Balapannyŋ basynan ötken barlyq taǧdyryn estıgen sūŋqar oilanyp: Uädede tūru – eŋ qasiettı ıs. Kelgenıŋe rahmet! Men sol bır japalaq qūrly bolmaimyn ba? – dep qyrǧiǧa jıberıptı. Balapan qaitadan künı-tünı ūşyp qyrǧiǧa baryp osy oqiǧalardy aitsa qyrǧi: Uäde qūdai atymen jasalady. Sen köp beinet körseŋ de uädelerıŋdı tolyq oryndadyŋ. Saǧan rizamyn! Alǧaşqy sūŋqaryŋa baryp, baqytty bol, – dep erık berıptı. Al, qūrmettı batyrlar, menıŋ aitqan jūmbaǧym osy, deidı qyz. Dämelı batyrlar jūmbaqty ary-berı oilap, bırıımen-bırı aqyldassa da şeşe almaidy. Han men Qabanbai batyr tereŋ oiǧa batyp, bır türlı küide qastarynda tūrǧan Espenbetke: Sen de älı jassyŋ. Myna myna bäsekege nege qatyspaisyŋ? – degende Espenbet: Būl jūmbaq syrǧa toly. Qyz oramalyn özı tūrǧan biık tauǧa tıgıp, jerge tüssın, deidı. Qyz da tömen tüsedı. Espenbet sauyt būzar jebesın salyp, barynşa şırep tūryp sadaǧyn tartqanda, zulaǧan jebe qyzdyŋ ormalyn bailaǧan qadasymen qosyp ūşyrypty. Qyz erıksız basyn iıp, batyrǧa täjım etedı.
«Myna qyzdyŋ jūmbaǧyn şeşsem, qyzdyŋ taǧdyryn da men şeşeiın», - dep hannan rūqsat alǧan Espenbet: Būl qyzdyŋ tegı mūsylman körınedı. Bır otbasynyŋ üş qyzynyŋ bırı eken. Erkınen tys zorlyqşyl bıreuge täueldı bolǧan. Elın jau şapqanda öz auylynyŋ bır batyry qūtqarypty. Soǧan timek bolyp uäde beredı. Ol uädesıne jetkızbei bızben soǧysqan qalmaqtardyŋ qolyna tüsedı. Olardyŋ da uäde syryn bıletın märt jıgıtı bostandyq bermek bolǧan körınedı. Taǧdyrynyŋ jazuymen, endı mıne,būl qyz bızge tūtqyn bolyp tūr. Eger, būl qyz sadaq tartyp synasqan jıgıtter oramalyn atyp tüsırse, qūz-jartastan qūlap ölmekşı edı. Bırın – bırı arqalap jarysqan jıgıtterden bıreu jeke ozsa, iırım suǧa tüsıp, öler edı. Men basynda-aq osyndai astarly astarly syryn sezıp, bäsekege qatyspadym. Būl qyz mahabbatqa adaldyqty, uädege berıktıktı kie tūtqan jan eken. Näzık sezım, tereŋ süiıspenşılık daryǧan aruǧa men qiianat jasasam jūmbaǧyndaǧy qyrǧi qūrly bolmai qalmaimyn ba? Bızdı qyrǧiǧa teŋegenıne özı de ūialyp, tızesın bügıp keşırım sūrap tūrǧany qylyǧynan bılınıp tūr. Näpsıge erıp arudyŋ sezımın qorlauym maǧan namys. Sondyqtan, şart boiynşa būl qyzdy Men aluǧa tiıstı bolsam, basyna erık berem. Süigenıne qosylsyn, - deidı Er Espenbet. Qabanbaidyŋ qyzy Nazym batyr: Qyzdyŋ ıstegen ısı, sözı men mınezı marjandai mınsız eken. Esımın Marjan qyz ataiyq, deptı. Qyzdyŋ özınen sūrasa būl tūtqynǧa tüsken qaraqalpaq halqynyŋ qyzy eken. Abylai hannyŋ rūqsat etuımen qazaq batyrlary qyzdy öz elıne aman-esen jetkızıp salady.
«Qairaty Espenbettıŋ qazaq asqan,
Aqyly, mergendıgı bärı ūnasqan.
Jūmbaǧyn bäsekede qyzdyŋ şeşıp,
Oq jetpestıŋ basynan jalaudy atqan» – dep el auyzynda erteden aitylyp kele jatqan osy bır öleŋ joldary «Marjan qyz» oqiǧasynyŋ ömırde bolǧanyna naqtyly derek.
Qazaq – qalmaq qolynyŋ arasyndaǧy köp şaiqastardyŋ ışınde «Şaǧan şaiqasy» halyqtyŋ esınde öte jaqsy saqtalǧan. Sebebı, osy soǧysta Bas Qolbasşy Qabanbai batyr qalmaq qolbasşysy Arqauyldy jekpe-jekte öltırgen. Osy şaiqastyŋ äbden qyzyp, qazaq äskerlerı bel alyp, qalmaqtardy qoişa quady. Qaşa soǧysyp kele jatqan jaudyŋ äkkı mergenı özderıne zor qauıp töndırgen Bura ruynyŋ äskerlerın basqarǧan Aqbantai batyrdyŋ sauytynan oǧy ötpegen soŋ, bır orǧa taqaǧanda onyŋ atyn atyp öltıredı. Atymen bırge jyǧylǧan Aqbantaida aldyndaǧy orǧa omaqasa qūlaidy. Būlardyŋ arttarynan ökşelei quyp naiza, qylyşpen qalmaqtardy qyryp kele jatqan Qabanbai batyr qasyndaǧy Espenbetke Aqbantaidy atuǧa yŋǧailanǧan qalmaqtyŋ mergenın at degen belgı beredı. Espenbet te jaudyŋ öz ıstegenın özıne ıstep, aldymen onyŋ atyn atady. Qalmaqtyŋ mergenı jerge domalap tüskende sauyttyŋ jūqa jerı qoltyǧynyŋ astynan atyp öltıredı. Espenbettıŋ erlıkterın jyrlaǧan Kärıbai aqyn osy jerdı bylaişa surettegen:
«At!» dedı batyr Adaqqa,
Körset dep qairat talasta.
Nysanaǧa alyp qalmaqty,
Adaq ta şyqty qabaqqa.
Joq edı mergen būl tūsta,
Adaqtan ozǧan qazaqta…
Osy soǧysta Espenbettıŋ erlıkterıne täntı bop, qatty riza bolǧan qaz dauysty Qazybek bi barlyq batyr, bi, äskerlerdıŋ közınşe Abylai hanǧa: Espenbettıŋ elden erek erlıgı barlyǧymyzǧa mälım. Eş batyrdyŋ oǧy jetpegen jerge oq jetkızuınıŋ özı bır keremet! Al, qyzdyŋ astary qalyŋ jūmbaǧyn şeşıp, moiyndatyp, qyzdyŋ şarty boiynşa özıne tiesılı bolsa da näzık jannyŋ basyna bostandyq beruı ülken jürektı meiırımdılıgın, obal-sauapty bıletın imandylyǧyn bıldırıp tūr. Onyŋ üstıne ataqty batyrymyz Aqbantaidy ajaldan qūtqaryp qaldy. Jastarymyzǧa ülgı-önege bolu üşın Espenbetke erekşe marapat körseteiık, - dep ūsynys jasaidy. Basqa bi-batyrlar da Qazybek bidıŋ būl ūsynysyn qyzu qoldaidy. Handa qyryq kısınıŋ aqyly bolady degen ras. Abylai han köp oilanbai:
Altyn bersem jerde qalady,
Mal bersem elde qalady.
«Adaq batyr» degen ataq bersem,
El auzynda mäŋgı qalady, - dep Espenbetke «Adaq» degen ataq berdı!
Sol jerde Būqar jyrau batyr ärı aqyn Taraqty Baiǧozyǧa Marjan qyz oqiǧasyna arnap batyrlardyŋ esımderın, mıngen attaryn qosyp, joryqtarda aitatyn än men öleŋ şyǧar dep tapsyrady. Şabyttanyp tūrǧan daryndy Baiǧozy:
Joǧarydan jügırtıp Bökeŋ keldı,
Oinaqtatyp astynda böken kerdı.
Tas ūşyrǧan ekpını dauyldai bop,
Qiǧaş qaşqan qūtqarmas bökenderdı.
Qabekeŋ mıngen «Qubasty-ai»,
Qubastai jylqy tumasty-ai.
Järdem ber dep Alladan,
Halqy jylap şulasty-ai.
Adaq mıngen sary atty,
Qūs siiaqty qanatty.
Kökşetaudyŋ jerınde,
Eren ülgı jaratty.
Baraq mıngen qanat ker,
Mıner baptap talapty er.
Aty menen erı egız,
Sipatyna qarap kör.
Ozyp şyqty Espenbet «Adaqtalyp»,
Maidandaǧy bar jaqsy ataqty alyp.
Qaiyrmasynda: «Uei, uei, Marjan qyz», - dep aitylatyn osy öleŋdı 93 - jyldary qytai tarihşylary jazǧan kıtaptan oqyǧanmyn. Säken Seifullin de «Jeke batyr» poemasyna osy oqiǧany arqau etken. Bıraq, «Adaqty» Arǧyn ışındegı öz ruy Quandyqtyŋ batyry dep körsetken. S. Seifullin şyqqan Quandyq ışındegı Qarpyq ruynyŋ myŋ betten artyq şejıresın neşe ret oqyǧanymda nebır qasiettı adamdar men arqaly batyrlar būl elden köptep şyqsa da, 18 - ǧasyrda Espenbet – Adaq atalǧan batyr Arǧyn – Quandyq ışındegı Qarpyq ruynda joq ekendıgıne köz jetkızdım.
Espenbetpen bır zamanda ömır sürıp, ülkendı-kışılı barlyq soǧystar men tarihi oqiǧalarda bırge bolǧan özı şeşen, özı batyr Er Jänıbek: Qazaqta bır bi bar, ol – Töle. qazaqta bır batyr bar, ol – Qabanbai, qazaqta bır Adaq bar, ol – Espembet, dep Er Espenbettıŋ erlıkterın öte joǧary baǧalaǧan.
Espenbettıŋ köp aitylmai jatuy – Eŋlık pen Kebektıŋ ölımıne osy batyr sebep bolǧandyǧynan dep te aitylady. «Eŋlık – Kebek» oqiǧasyn tolyq zerttegen, özı de Tobyqtynyŋ juan atasynan şyqqan, būrynǧy arhiv qyzmetkerı Ǧ. Zūlharov: «Ekı ǧaşyqqa qataŋ ükım kesken Er Espenbet emes!» dep senımdı türde derekter keltırıp, jönsız qaralaudyŋ dūrys emestıgın bırneşe ret däleldep zertteu eŋbekterınde jazdy. Rasynda, san soǧysta bırge bolǧan, qandy köilek serıgı ärı aǧa tūtyp syilaǧan Qabanbai batyrdyŋ jienı Eŋlık qyzdy Er Espenbet ölım jazasyna kespei, ekı rudy bır bıtımge keltırer edı jäne osy Er Espebettıŋ bi ataǧy bolmaǧan. Eŋlık – Kebekke jany küise de, araşa tüse almaǧan Şyŋǧys tau öŋırıne («Kelgenı Tobyqtynyŋ osy maŋǧa, 1780 – ge taqalǧanda» dep «Eŋlık – Kebek» dastanynda» Şäkärım aitqandai) endı qonystanyp jatqan Tobyqty ruynyŋ sol kezdegı basşylarynyŋ bırı Köbei bi: «Kım ǧarıp?» atty tolǧauynda:
Az bolǧan soŋ elımız,
Dauly bolyp jerımız,
Ekı ǧaşyq qaza bop,
Üzıldı ǧoi belımız.
Elın jönge salmaǧan,
Qos qyrşyndy jalmaǧan,
Espenbettei bi ǧarıp.
Üş kün, üş tün jyladym,
Közımnıŋ jasyn būladym,
Bola almai qorǧan solarǧa,
Aqyrynda men ǧarıp, – dep osy qandy oqiǧany naqty surettegen. Būl jerde tarihi -ädebi zertteuşılerdı şatastyratyn adam esımderınıŋ attastyǧy. 1780 – 1790 – jyldary Semeide tūrǧan İ. G. Andreev degen orys kapitanynyŋ – tyŋşysynyŋ deregınde däl osy jyldary Naiman ışındegı Mūryn ruynyŋ keibır bölıgı Şyŋǧys tauynda bolǧan. Osy qalyŋ Mūrynnyŋ bır būtaǧy Qydyr ruy Şyŋǧys taudyŋ «Qydyr» jotasynan Ökpetı tauynyŋ terıskeiıne 1794 – 95 – jyldary qonystanǧanyn ūlty nemıs ǧalym - saiahatşy Siverstıŋ osydan 220 jyldai būryn jazǧan kündelıgınen jäne 1899 - jylǧy bılıktı mamandarmen qamtylǧan F. Şerbina basqarǧan ekspedisiianyŋ tarihi derektı kıtabynan köruge bolady. Qos ǧaşyqtyŋ taǧdyryn şeşken qandy oqiǧa 1790 - jyldarda bolǧan. Osy aitylǧan Mūryn ruynyŋ Qydyrynan taraityn Qara bi atalǧan ru bar. Jas kezınen şeşen, tapqyr bolǧan osy Qara bidıŋ azan şaqyryp qoiǧan esımı – Espenbet. Zorlyq körsetken jaqtyŋ tez ūmytyp, zäbır-japa şekken jaqtyŋ kerısınşe ūmytpaityny tabiǧi zaŋdylyq. Keŋgırbai, Köbei bilermen aitysqa tüsıp, Eŋlık-Kebekke ükım aitqan «Adaq» Espenbet emes, «Qara bi» Espenbet degendı Abai audanyndaǧy Tobyqtynyŋ aqsaqaldary osy Qydyrdyŋ ūrpaqtaryna özderı aitypty. Şejıre boiynşa Naiman ışındegı Bes Baiystan taraityn Syban – Mūryn rularynyŋ qonystary ol zamanda öte jaqyn bolǧan. Qara bi atalǧan Espenbettıŋ atasy Jelkıldek batyr Qabanbailar tūstas ta, «Atadan jalǧyzsyŋ, soǧysqa barma!» degenge bolmai qazaq-qalmaq arasyndaǧy qyrǧyn soǧysqa öte jas kezınen qatysqan «13 jasar Smaiyl, Tıl almaityn kök aiyl, Būlan kögı oqqa ūşty» dep «Aqyrǧy aiqas» dastanynda aitylatyn äkesı Smaiyldyŋ jas şamasy Er Espenbet tūstas ekenı naqty. Yrymşyl qazaq «Qara bi» atalǧan Espenbettıŋ esımın «Adaq» atalǧan Espenbat batyrdai bolsyn dep qoiuy da äbden mümkın. Mūhtar Äuezov «Eŋlık – Kebektı» tūŋǧyş ret pesa qylǧanda Naimannyŋ sözın ūstaǧan Espenbet bi dep osy oqiǧa jönınde Äuezovke keŋes bergen Abaidyŋ ūly Tūraǧūl ekenın ǧalym Tūrsyn Jūrtbai däleldedı. Tūraǧūl, Abailar Qūnanbaidy körgen. Qūnanbaidyŋ äkesı Öskenbai Keŋgırbai, Köbei bilermen bırge öz rulary tobyqtynyŋ müddesın qorǧaǧan. Osyǧan qaraǧanda bar sanaly ömırın syrt dūşpandarmen aiqasyp ötken «Er Espenbettı Tolaǧai tūlǧa» dep ru tartysyna qimaityn Ǧ. Zūlharov aǧamyzdyŋ pıkırı dūrys.
Küreste qalyŋ qoldy adaqtaǧan,
Maidanda betıne jau qaratpaǧan.
Sondyqtan «Adaq» degen ataq alyp,
Er edı atyna kır janatpaǧan, – dep keiıngılerge erlıktıŋ asqan ülgısı bolǧan Er Espenbettı bügıngı jas ūrpaqtarǧa jan-jaqty qyrlarymen tanystyryp, ūlyqtai aldyq pa? Ärine, «İia!» deuge auzymyz barmas! Elımızdıŋ bolaşaǧy jastarymyzdy Otan süigıştıkke, adaldyqqa, äsıre paidaqünem bolmauǧa, meiırımdılıkke, imandylyqqa, mahabbatqa adaldyqqa, oişyl-tapqyrlyqqa tärbieleude Er Espenbettıŋ ömırı tūnyp tūrǧan ülgı-önege. Myna körşı Resei halqynyŋ patriottyq sezımın, ūlttyq ruhyn küşeitu üşın özınıŋ halqyn-orystaryn aiamai qyrǧan qanışerler admiral Kolchakty, ataman Dutovty, Annenkovtardy, t.b. nasihattap, olar turaly kinolar tüsırıp, eskertkışter ornatuda. Özı ölse de, eŋbegı men erlıgı ölmegen bır tuar tūlǧanyŋ tuǧanyna 310 jyl tolǧan, bügınde, Aiagöz audanynda at şaptyryp, as bermese de Er Espenbettı eske tüsırıp, ony jan-jaqty jyrlaityn aqyndar aitysyn, müşäiralar ötkızuge tolyq mümkındık bar. «Er Espenbettıŋ ömırı jäne erlıkterı» atty Respublika kölemınde ǧylymi – täjıribelık konferensiia ötkızu kerek-aq! Eks Prezident N. Nazarbaev: «Ūlt mereiın üstem etken ardaqtylar aldynda sözımız de, ısımız de adal boluǧa tiıs», - dep tegınnen-tegın aitpaǧan. Aiagöz tūrmaq Qazaqstanǧa eşqandai eŋbek sıŋırmegen, kelmeske ketken Keŋes zamanyndaǧy orys ǧaryşkerı Iý. Gagarin atynda Aiagöz qalasynda eŋ ūzyn ärı basty köşe bar. Qazırgı zamanda Reseidıŋ özındegı orystyŋ keibır bılgışterı KSRO-nyŋ aiarlyqqa toly keibır qūpiialaryn aşyp, Iý. Gagarinnıŋ ǧaryşqa ūşqanyn joqqa şyǧaryp otyr. Bızdıŋ elımız şynymen ǧaryşkerdı qūrmettegısı kelse, tūŋǧyş ǧaryşkerımız ärı älemde alǧaş ret «Kreiserge» joiǧyş ūşaqty qondyryp, (Toqtardan būrynǧy synaqşy ūşqyştar ajal qūşyp tynǧan.) ǧaryşqa ūşpai tūryp batyr atanǧan, esımı altyn ärıppen «Ginnestıŋ rekordtar» kıtabyna tırkelgen Toqtar Äubäkırovty qūrmetteiık. Maqalamda qaisysy dūrys, qaisysy būrys ekendıgıne közım jetpegen keibır dauly tūstardyŋ basqa da nūsqalaryn ädeiı berdım. Sebebı, Er Espenbettıŋ ömırı men ūltymyzǧa sıŋırgen eŋbegın, erlıgın zertteu, «espenbettanu» endı bastalady dep esepteimın. Batyrdyŋ erlıgınıŋ az ǧana bölıgın aitqanym barlyǧyŋyzǧa aian. Joǧary oqu oryndaryndaǧy tarihty, ädebiettı zerttep jürgen jas ǧalymdarymyz bır sürleudı şiyrlaǧan taptauryndylyqtan şyǧyp, ǧylymi eŋbekterıne türen tüspegen osy tyŋ taqyrypty alyp, jan – jaqty, keşendı türde zerttese, osy dauly mäseleler anyqtalyp, «Adaq» atalǧan Er Espenbet batyrdyŋ ömırındegı basqa da belgısız oqiǧalar aşylar edı. Būl taqyrypqa talapty oquşylar da qyzyǧuşylyq tanytyp, qalam sermerı anyq.
Taǧy da bır maqala jazyp «pysyqsyp» jürmeuım üşın, «Bırdı aityp bırge ketıptı» dep märtebelı oqyrmandarymyz sökse de, oraiy kelgende qysqa ǧana aita keteiın: Qazaq jazba ädebietınıŋ negızın salǧan, ūly Abaidyŋ ūstazy bolǧan, «Öksıgıŋdı oilasam, ūiqy berıp, qaiǧy alam»,-dep ūltymyzdyŋ bolaşaǧy üşın küŋırenıp ötken, tūiyqtan şyǧar joldy da nūsqaǧan Babataiūly Dulattyŋ şyǧarmalaryna ūltynyŋ täuelsızdıgın köksep, otarlauşylardy batyl aiyptaǧany üşın, patşaly resei Dulat öleŋınıŋ aityluyna bır tyiym salsa, onyŋ mūragerı Keŋestık qyzyl ökımet taǧy da jaryqqa şyǧuyna tosqauyl bolǧany belgılı. Basqany aitpaǧanda, «müiızı qaraǧaidai» degen jazuşy Mūhtar Äuezov «Abai joly» epopeiasynda Abaidy jyrymen emdep, ülgı-önege körsetıp, batasyn bergen Dulattyŋ atyn aita almai «Barlas» dep jasyryn atpen aitqany belgılı. Mıne, osy uaqyttarda Oŋtüstık Qazaqstan öŋırınde tuyp-ösken, ömırden erte ketken ädebietşı ǧalym Qūlmat Ömıräliev Dulat öleŋderın bır jaqty aiyptaudyŋ negızsız ekendıgın, ädebi jaŋa tanym tūrǧysynan zerttegende aqyn şyǧarmalary otarşyldarmen bırge jergılıktı bileuşılerge qarsylyqtan tuǧandyǧyn jäne sol zamanda Dulattyŋ ataǧyn paidalanyp, Qazan qalasynan kelgen, äsıre islamşyl Seiıtbattal atty şala sauatty noǧai aqynynyŋ dıni öleŋderın Dulattyŋ atynan jariialap jıbergenın Keŋestık ideologtardyŋ aldynda tabandy türde qorǧauyna tura keldı. Qūldyq mentalitet äbden dendep alǧan keibır ǧalym qandastarymyzdyŋ özı Qūlmat aǧamyzǧa Dulat mūrasyn jaŋaşa baǧalauǧa jol bermei, tosqauyl bola berdı. Osyndai oi-örısı tar, toǧyşar, ǧalymdyǧynan zalymdyǧy basym qarsylastaryna:
Azamat ūl tarihtan syr ızdegen,
Syr ızdegen, köneden tıl ızdegen.
Tıl ızdese köldeneŋ bıreu tūrdy,
Oi - qiialdy tarihqa jürgızbegen.
Jürgızbegen, eşnärse bılgızbegen,
Bılsem degen nietten kır ızdegen, - deidı aşyna ün qatqan Qūlmat marqūm.
Aqyn şyǧarmalaryna degen közqaras keŋeigennıŋ üstıne taryla tüsıp, 1984 jäne1985 – jyldary basylǧan üş tomdyqqa da, «Bes ǧasyr jyrlaidy» jinaǧyna da kırgızbei tastaǧanda aqyn mūrasyna degen janaşyrlyǧy, adaldyǧy odan saiyn şiryqtyrǧan Q. Ömıräliev Dulattyŋ atynan:
«Bes ǧasyrǧa» kırgızbei,
Ūrpaqqa atym bılgızbei,
Ǧalym bolǧan, balam-au,
Asa keşe bolmasaŋ,
Halyq qaiǧysyn jyr etken,
Elge emşı sözımnen,
Jürer me-eŋ bügın kır ızdei, - dep
Dulatqa tän mysqylmen, ötkırlıkpen aiamai soiyp saldy. Ör mınez ǧalym sonda da qaitpai, Dulattyŋ mūrasyna qosylǧan öresı tömen, quaty älsız, sauaty tömen dümşe molda Mäulekidıŋ öleŋderın bölıp, aqyn mūrasyn jılıktep tūryp zerttegen eŋbegın şyǧarmaşylyqtyŋ azabyna tözıp jetıldırıp «Zamana sazy» atty jeke jinaǧyn oqyrman qauymǧa tartu ettı. «Ruhtas - adam tuystas» degendei, Dulat mūrasynyŋ aqtaluyna, onyŋ jaryq köruıne qauıp-qaterge qaramai, jan-tänımen belsene kırısken küresker-ǧalym Qūlmat Ömırälievtıŋ atyna D. Babataiūlynyŋ tuyp ösken jerı Aiagözden köşe berıluın 15 jyldai būryn Ūlttyq Ǧylym Akademiiasynyŋ ǧalymdary sūraǧanda, audanymyzdyŋ basşylary kelısken. Ol uädenıŋ oryndalmaǧanyn anda-sanda «Qazaq ädebietı» gazetı jazady. Erlıktı jasamaudan baǧalamaudyŋ qauıptı ekendıgı şyndyq. Sondyqtan menıŋ ūsynysym – Şyǧys Qazaqstan oblysy Aiagöz qalasyndaǧy Iýrii Gagarin atyndaǧy köşenı jäne oŋtüstık äskeri qalaşyqtaǧy № 4- mekteptı ömır joldary ūrpaqqa önege, ǧibrat, ūltqa maqtan bolarlyq Er Espenbettıŋ atyna, eş maǧynasy joq «Aktiubinskaia» dep atalǧan köşenı daryndy ǧalym Qūlmat Ömırälievtıŋ atyna berıp, arnaiy belgı qoiylsa deimın. Dana halqymyz: «Eskertkıştıŋ tūǧyryn tūlǧa özı qoiady, eskertkıştı halqy qoiady», - degen. Aiagöz qalasyndaǧy ortalyq alaŋǧa ūltymyzdyŋ ruhyn köteretın, oi-sanamyzdy ösıretın, aqiyq aqyn Dulat Babataiūlynyŋ ūly aqyn ekendıgın sezdırıp, sendırıp tūratyn säulettı, ärı eŋselı eskertkış qoiudyŋ uaqyty baiaǧyda jettı jäne osy alaŋdy Dulattyŋ atyna beru kerek!
Bärın ait ta bırın ait,
Espenbettei er qaida?
Espenbettei er tusa,
Er kütetın el qaida? - dep osydan 180 jyl būryn Dulat babamyzdyŋ aitqanyn bügıngı bızder:
Espenbettei batyryn
Ūlyqtaityn el qaida? – dep jaŋǧyrta, batyrdyŋ tuǧanyna 310 jyl tolǧanyn jūrttyŋ esıne sala qaitalaimyz.
Pıkırler
