Ertede Noǧaily elınde Qaiǧyly Nauaiy degen ataǧy alty Alaşqa jaiylǧan arqaly äulie dombyraşy ömır sürıptı. Ol jazdyŋ jaryq aily tünınde, el-jūrt ūiqyǧa şomǧanda, Kaspii teŋızınıŋ jaǧasynda «Aqşaǧyldyŋ» basynda otyryp dombyra tartqanda, Qaiǧyly Nauaiynyŋ sazyna perınıŋ qyzdary jinalady eken.Qaiǧyly Nauaiy ekı aiaǧyn qūmmen kömıp alyp, dombyrany küŋırentkende, boiyn bilei almai selkıldeitın körınedı. Sol kezde ülbıregen jıbek köilek kigen perınıŋ ädemı qyzdary dombyraşyny ainala qamap otyra qalady eken. Söitıp jürgende ol özıne jaqyn otyratyn perınıŋ bır sūlu qyzyna ǧaşyq bolypty. Bara-bara mahabbat dertınıŋ meŋdegenı sonşa, qaiǧynyŋ zaryna şydamai, öz-özınen alasūra bastaǧan Qaiǧyly Nauaiy auyldyŋ bır aqyldy aqsaqalyna qūpiia syryn aitady.
- E, balam, — deptı aqylşy aqsaqal. — Perınıŋ de perısı bar, keibıreuı adam balasyna jaqyn bolady. Senıŋ küiıŋdı tyŋdaǧany ras bolsa, ol — adam perısınıŋ qyzy boldy. Eger oǧan şynymen ǧaşyq bolsaŋ, syryŋdy eşkımge bıldırme. Qaşalaq tauyn jailaǧan on sausaǧynan önerı tögılgen Jolaman ūsta bar, soǧan bar da bız jasattyryp al. Bızıŋnıŋ saby tūt aǧaşynan, al özı suarylǧan bolattan jasalatyn bolsyn. Dombyra tartuǧa perınıŋ qyzdaryna barǧanda osy bızdı janqaltaŋa salyp bar da, özıŋnıŋ ǧaşyq bolǧan qyzyŋnyŋ etegıne tüire, sol qyz sendık bolyp qalady, — deptı. Nauaiy küişı aqylşy qariianyŋ aitqanyndai etıp bızdı daiyndatypty da, janqaltasyna salyp alypty. Sol künı perınıŋ qyzdaryn elıktıru üşın dombyrany erekşe qyzulanyp tartypty. Perınıŋ qyzdary ainala qorşap otyryp, şaqpaq şaǧyp, ot jarqyldatyp, dombyranyŋ sazyna būraŋdap bileptı. Küişınıŋ ǧaşyq qyzy būl künı oǧan öte jaqyn otyrypty. Osy sätte Nauaiy küişı ǧaşyq qyzynyŋ etegıne bızdı şanşyp ülgerıptı. Taŋsärıde perınıŋ qyzdary bırınen soŋ bırı tarai bastapty. Mūnyŋ ǧaşyǧy da ornynan tūra bergende etegıne tüirelgen siqyrly bız tartyp, jıbermei qoiady. Qyz taǧy bır būlqynǧan sätte qūlap tüsedı. Nauaiy qūlaǧan qyzdy bas salyp, aiyrylmai qatyp qalady. Qolǧa tüsken perınıŋ qyzy Nauaiy küişıge: «Maǧan adamzattyŋ qoly tidı, men endı sendık bolyp qaldym. Bıraq saǧan qoiatyn üş şartym bar, sony oryndasaŋ ǧana saǧan äiel bolamyn. Al osy aitatyn üş şartymdy oryndamasaŋ, men sendık bolmaimyn» deptı. Nauaiy küişı «şartyŋdy aita ber» deptı.
- Olai bolsa, — deptı perınıŋ qyzy,
— bırınşı şartym: men jalǧyz üide otyrǧanda, menıŋ üide ne ıstep jatqanymdy köreiın dep üidıŋ jabyǧynan syǧalap qaramaisyŋ. Ekınşısı: men jürıp bara jatqanda artymnan qaramaisyŋ. Üşınşısı: menıŋ ökpe tūsyma qaramaisyŋ, — deptı.
Qaiǧyly Nauaiy būl aitqan üş şarttyŋ bärın de oryndaityn bolyp uäde berıptı. Söitıp, künnen-kün ötıp, aidan-ai ötıp, Nauaiy küişı perınıŋ qyzymen ömır sürıp tūra berıptı. Arada bıraz jyl ötken soŋ, küişıge äbden boiy üirenıp, baiaǧy üş şartyn būzyp, özıne bıldırmei baiqap köreiınşı degen oi tüsedı. Köpke deiın būl şartqa şydap jürse de, bır künı älgı aitqan jerlerıne qarap qoiyp, perınıŋ qyzynyŋ adamzattan bıtımı bölek ekenın köredı. Kelesı künı perınıŋ qyzy erte tūryp Nauaiy küişıge:
- Sen menıŋ üş şartymdy būzdyŋ, būdan bylai men senımen tūrmaimyn, öz elıme ketemın. Bıraq menıŋ ışımde senıŋ alty ailyq balaŋ bar, ol balaŋ Arab elındegı Hira tauynyŋ üŋgırınde ömır süredı. Balaŋ kerek bolsa, sol jerden tauyp alasyŋ, — deidı. Perınıŋ qyzy Qaiǧyly Nauaiymen qoştasyp, bırneşe ret sılkıngende sūlu denesıne qanat bıtıp, ūşady da ketedı. Araǧa bıraz uaqyt salyp Nauaiy küişı perınıŋ qyzynyŋ aituy boiynşa Hira tauyna baryp balasyn ızdeidı. Böten elde köp jürıp, ūzaq uaqyt balasyn taba almai qaiǧyrady. Sondyqtan da ony el «Qaiǧyly Nauaiy» dep atap ketedı. Bır künı Arabiianyŋ ystyq künınde balasyn ızdep Hira tauyn ädet boiynşa ainalyp jürgende, taudyŋ jaryǧynan bır bala şyǧyp oinaidy da, būl ūstaiyn dese, bala qaşyp, ūstatpai, joq bolyp ketedı. Nauaiy aqyl sūrap sol jerdıŋ bır qariiasyna barady. Arabtyŋ qariiasy Nauaiyǧa mynandai aqyl aitady: «Osy maŋda bır şeber äiel bar, soǧan ädemı quyrşaq jasatyp, sonan keiın er-tūrman jasaityn şeberge er jasattyryp al. Balanyŋ oinaityn tau jaryǧynyŋ tūsyna bar da, bır jerıne quyrşaqty qoi, al ekınşı jerge attyŋ erın qoi da, erdıŋ kersenıne jelım jaq. Qyz bala bolsa quyrşaqpen oinar, onda ony ūstamai-aq qoi, qyz bala saǧan bala bolmas, al ūl bolsa, erge mınedı», — deidı. Qaiǧyly Nauaiy quyrşaq pen erdı tauǧa äkelıp, balanyŋ oinaityn jerıne qoiady da, özı bır jaqpar tasqa jasyrynyp jatady. Bır kezde taudyŋ üŋgırınen bala şyǧyp, «äup» dep erge mıngende jalaŋaş denesı sol mezet jelımdengen atqa jabysyp qalady. Nauaiy şap berıp balany ūstaidy da, elıne alyp ketedı. Keiın er jetkende el qamyn jegen Edıge batyr sol bala eken, — deidı aŋyz boiynşa. (Nysanbek Töreqūlov. «Qazaqtyŋ 100 bi-şeşenı» 1995, 27-bet).
«Nauaiy» küiı bızge ataqty küişı Dina Nūrpeiısova arqyly jettı. Onyŋ oryndauynda būl küi «halyq küiı» dep berılgen. Ony alǧaş ret notaǧa tüsırgen — belgılı küişı Tomat Merǧaliev. T.Merǧalievtyŋ, S.Bürkıt, O.Düisennıŋ bırıgıp şyǧarǧan «Qazaq küilerınıŋ tarihy» kıtabynda Nauaiy küişınıŋ ömır sürgen uaqyty XIII-XIV ǧasyr dep berılgen. Sonşama uaqyt ötse de, küidıŋ aŋyzy saqtalyp, özı sol qalpynda halyqtyŋ enşısıne berılıp ketkendıgı — uaqyt zaŋdylyǧy. Bır qyzyǧy, aŋyzda söz bolatyn «Aqşaǧyl», «Qaşalaq» degen jer ataulary osy künge deiın Atyrau oblysy, Qūrmanǧazy audanynda bar jäne solai atalady. «Nauaiy» küiı bügınde küişılerdıŋ barlyǧynyŋ derlık repertuarynda bar.
Baǧlan BÄBIJAN
«Aiqyn».
