Qazaqtyŋ änşılık önerı elımızdıŋ jaǧrafiialyq ornalasuyna bailanysty bırneşe mektepterge bölınedı. Olar — Batys, Arqa jäne Jetısu änşılık mektepterı dep atalady. Batys änşılık mektebınıŋ ırgetasyn qalaǧan Mūhit sal, onyŋ jalǧastyruşylary Auqat, Qisa, Amanǧali, Qaiyp, Ǧarekeŋder bolsa, Arqadaǧy änşılık — Aqan serı, Bırjan sal, Segız serı, Jaiau Mūsa, Mädi, ūzyn tızbegı onşaqty änşı-kompozitordyŋ esımderımen bailanysty. Al Jetısudaǧy änşılık mekteptıŋ qalyptasuyna sebepşı bolǧan, dıŋgegıne tu tıkken — än düldılı Kenekeŋ dep aitsaq qatelespeimız.
Zertteuşı-ǧalym Myrzatai Joldasbekov özınıŋ «Toqsan tolǧau» atty eŋbegınde Jetısuda Kenennen de būryn änşılerdıŋ bolǧandyǧyn jazady. Ǧalymnyŋ paiymdauynşa, olar XIX ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen Aqan, Bırjandardyŋ zamandastary Däuren sal, Täken sal degen sal-serılerdıŋ jūrnaǧy, änşı-sazgerler. Jetısuda da änşılık mektep bırtalai änşı-kompozitorlardy tudyrǧan. Olardyŋ aldy Qapez, Pışan, Sädıqoja, Sauytbekter bolsa, keiıngı änşılık öner Qarǧa, Äsımhan, Däneştermen jalǧasqan.
«Ekeide elu baqsy, seksen aqyn» degen el ışıne tarap ketken öleŋ sözderıne süiensek, Jetısu jerınde aqyndyq mekteptıŋ erte qalyptasqanyna köz jetkızuge bolady. Äu basta Süiınbai men Jambyldan bastalǧan aqyndyq dästür öz jalǧasyn Maiköt, Sarybas, Kenenderden tapty. Jalpy, Kenekeŋnıŋ tūlǧasyn aqyndyq, änşılık, kompozitorlyq qyrlarynan qarastyruǧa bolady. Sal-serılerge tän osy qasietterdıŋ barlyǧy da Kenekeŋnıŋ boiynan tabylǧan.
Ony el ışınde «zamana jyrşysy» dep atap ketken, sebebı ol halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn, zamana lebın öner tılınde söilete bılgen talant iesı. Onyŋ jan-jaqty önerı turaly ūly ǧalym Mūhtar Äuezov: «Keneke, men sızdı änşı ǧana ma deuşı edım, osyǧan deiın anyq tanymaǧan ekenmın. Sız kümıs kömei änşılıgıŋızdıŋ üstıne, ärı ǧūlama jyrau, ärı äbjıl şeşen, baitaq şejıre ekensız. Halqymyzdyŋ aiauly önerın şet jūrtqa jetkızgen talantyŋyzǧa bas iemın» degen eken.
Kenekeŋ aqyndyq pen jyrşylyqta özıne Süiınbai men Jambyldy ūstaz tūtqan. Onyŋ ainalasyndaǧy jekpe-jekke şyǧyp jürgen zamandastary, körşı qyrǧyz elındegı «tökme» aqyn-qūrdastary Keneŋnıŋ sol kezeŋde aqyn bolyp qalyptasuyna ülken septıgın tigızdı. Kenekeŋ özıne öner qaidan daryǧany turaly «Menıŋ ūstazdarym» atty öleŋınde anyq aitady:
«Anam Ūldar änşı eken, äkem de aqyn,
Ūstazym Sarybas aqyn dürıldegen,
Şaşubai men Şolaqtyŋ änın estıp,
Men de sondai bolsam dep dırıldegem…»
Jastaiynan Kenendı önerge baulyp, tärbielep kele jatqan Ūldar Kenennıŋ jasy jetıge kele bergende qaitys bolady. Bügıngı maqalamyzda söz etkelı otyrǧan Kenennıŋ «Boztorǧai» degen änı onyŋ qiyn balalyq şaǧymen bailanysty.
Ūldardyŋ ölımı Kenenge de, ol kezde jetpıstı alqymdap qalǧan Äzırbaiǧa da oŋai timeidı. Äzırbaidyŋ adal degende ekı-üş eşkıden basqa maly bolmaidy. Söitıp, Kenen qabyrǧasy qatpai jatyp baidyŋ qoiyn baǧady. Kündız qoi baǧyp, keşkılık auyl şetınde äkelı-balaly ekeuı joqşylyqtyŋ mūŋ-zaryn tartyp, airan-şalabyn ışıp otyra beredı. Ailar, jyldar tızbektelıp, köŋılsız öte beredı. Kündız dalada jürıp şarşap-talǧan Kenen, köbıne auyl jastarynyŋ keşkı oiyndaryna da qatysa almai, ūiyqtap qalady. Keide onyŋ künūzaqqa künge küiıp talyp kelgenıne qaramai, bai ony tünı boiy qoi küzettırıp qoiady. Bıraq jas, qajyrly dene onyŋ bärıne de tötep berıp, tıptı jasy onnan asqan soŋ, sol bır auyr beinettıŋ ortasynda jürıp, sonyŋ arasynda dombyra tartuǧa, än saluǧa da uaqyt tabady. Baiaǧy bala kezınde şeşesı Ūldardan alyp qalǧan azdaǧan än jobalary, jyr nūsqalary endı jas talapkerdıŋ köŋılınde qaita qozǧalyp, bırtındep olardy esıne tüsıredı. Keşke jaqyn auyl jastary qyr basyna şyǧyp, aqsüiek oinap, altybaqan tepkende, Kenennıŋ ändetken äsem dauysy köp jastardyŋ buynyn bosatady.
Kenen osylai jürıp özınıŋ änderınıŋ sanyn köbeiteidı. Ol sol bır dalada jürgen kezınde-aq, jaratylystyŋ nebır äsem körınısterın öleŋıne qosady. Özımen qatar jürgen qoişylarǧa aityp beredı. Olar Kenennıŋ mūndai qabıletı baryn sezıp, osyndai talanttyŋ qoi soŋynda, en dalada künı ötıp bara jatqanyna qynjylady. Kenen bolsa taǧdyrdyŋ jazǧanynan basqa amal joq, soǧan bas iıp jüre beru kerek degen oidan aulaq bolady. Ol küşı bolmasa da, tabiǧat bergen myna bır syilyqty qalai da dalanyŋ şaŋyna bastyrmai saqtap, retı kelse ıştegı şerdı öleŋmen, änmen syrtqa şyǧarǧysy keledı. Ol qoi baǧyp jürıp, dalanyŋ erkın jelıne ünın qosyp, tabiǧattan özıne ruhani serık te tauyp alady. Ol aspanda şyryldap jürgen boztorǧaidyŋ emın-erkın şarlap jürgenın körıp, jaratylystyŋ oǧan bergen syiyna qyzyǧady. Özınıŋ qoişylyq ömırı, bai qoiyna bailanyp, eşqaida qozǧala almaityn erıksızdıgın, aspanǧa ūşpaq tügılı, jer betınıŋ özınde baramyn degen jerıne bara almaitynyn oilap, nalidy. Osyny oilap, Kenen alǧaşqy änın şyǧarady. Ändı aspandaǧy boztorǧaiǧa qarap aitady, änınıŋ atyn da «Boztorǧai» qoiady.
Boztorǧai, şyryldaisyŋ jerge tüspei,
Men jürmın keşke deiın tamaq ışpei.
At qylyp aq taiaqty qolǧa ūstap,
Sandalyp qoi artynda azar keşpei.
Oi, Boztorǧai!
Şyryldaisyŋ şırkın-ai.
Qūtylar kün bar ma eken,
Qoi baǧudan bır künı-ai!
Qoişylar qoi jaiǧanda keş batpaidy,
Otyrsaŋ mal küzetıp taŋ atpaidy.
Qaraityn qabaǧyŋa bır adam joq,
Bel şeşıp jyly tösekke bır jatpaimyn.
Būl än el arasyna tez tarap ketedı. Äsırese, bailardan zorlyq körıp, beinet tartqannyŋ barlyǧynyŋ jüregınen oryn alady. Osy ännen keiın-aq Kenendı halyq «änşı, aqyn Kenen» dep atap ketedı. Alys-jaqyn jerdegı toi-dumandar endı Kenensız ötpeitın bolady. Söitıp, Kenennıŋ ataǧy şyǧyp, halyqtyŋ qoşemetıne bölenıp, köp ūzamai baidan da, onyŋ qoiynan da qūtylady. Odan keiıngı ömırınde onyŋ nesıbesı Qūdaidyŋ bergen önerınen būiyrady.
Būl ändı şyǧarǧanda, Kenen 13 jasta eken. «Boztorǧai» änın joǧarǧy deŋgeidegı klassikalyq än dep qarastyruǧa bolady. Jäne de ol būl ändı arqa änşılerın kezdestırmei, arqanyŋ änderın estımei, eşqandai käsıbi änşı-ūstazdyŋ aldyn körmei tūryp şyǧarǧan. Osy ändı Kenekeŋnıŋ jastau kezınde oryndaǧan lentasy fonotekada saqtalǧan. Sol lentany tyŋdap, onyŋ jas kezındegı joǧarǧy dausynyŋ boiauy qanşalyqty ädemı bolǧanyn bıluge bolady. Änşıler ony «joǧarǧy formanta» deidı. Būl ändı qazırgı kezdegı tek dästürlı änşıler emes, estradalyq änşıler de oryndaidy. Osy künde ännıŋ keŋ taraluyna sebepşı bolyp jürgen Alma Amanjolova, Saiat Medeuovtı erekşe atap ketuge bolady.
Baǧlan BÄBIJAN
«Aiqyn» gazetı
