Qazaqtyń ánshilik óneri elimizdiń jaǵrafııalyq ornalasýyna baılanysty birneshe mektepterge bólinedi. Olar — Batys, Arqa jáne Jetisý ánshilik mektepteri dep atalady. Batys ánshilik mektebiniń irgetasyn qalaǵan Muhıt sal, onyń jalǵastyrýshylary Aýqat, Qısa, Amanǵalı, Qaıyp, Ǵarekeńder bolsa, Arqadaǵy ánshilik — Aqan seri, Birjan sal, Segiz seri, Jaıaý Musa, Mádı, uzyn tizbegi onshaqty ánshi-kompozıtordyń esimderimen baılanysty. Al Jetisýdaǵy ánshilik mekteptiń qalyptasýyna sebepshi bolǵan, dińgegine tý tikken — án dúldili Kenekeń dep aıtsaq qatelespeımiz.
Zertteýshi-ǵalym Myrzataı Joldasbekov óziniń «Toqsan tolǵaý» atty eńbeginde Jetisýda Kenennen de buryn ánshilerdiń bolǵandyǵyn jazady. Ǵalymnyń paıymdaýynsha, olar XIX ǵasyrdyń basynda ómir súrgen Aqan, Birjandardyń zamandastary Dáýren sal, Táken sal degen sal-serilerdiń jurnaǵy, ánshi-sazgerler. Jetisýda da ánshilik mektep birtalaı ánshi-kompozıtorlardy týdyrǵan. Olardyń aldy Qapez, Pishan, Sádiqoja, Saýytbekter bolsa, keıingi ánshilik óner Qarǵa, Ásimhan, Dáneshtermen jalǵasqan.
«Ekeıde elý baqsy, seksen aqyn» degen el ishine tarap ketken óleń sózderine súıensek, Jetisý jerinde aqyndyq mekteptiń erte qalyptasqanyna kóz jetkizýge bolady. Áý basta Súıinbaı men Jambyldan bastalǵan aqyndyq dástúr óz jalǵasyn Maıkót, Sarybas, Kenenderden tapty. Jalpy, Kenekeńniń tulǵasyn aqyndyq, ánshilik, kompozıtorlyq qyrlarynan qarastyrýǵa bolady. Sal-serilerge tán osy qasıetterdiń barlyǵy da Kenekeńniń boıynan tabylǵan.
Ony el ishinde «zamana jyrshysy» dep atap ketken, sebebi ol halyqtyń muń-muqtajyn, zamana lebin óner tilinde sóılete bilgen talant ıesi. Onyń jan-jaqty óneri týraly uly ǵalym Muhtar Áýezov: «Keneke, men sizdi ánshi ǵana ma deýshi edim, osyǵan deıin anyq tanymaǵan ekenmin. Siz kúmis kómeı ánshiligińizdiń ústine, ári ǵulama jyraý, ári ábjil sheshen, baıtaq shejire ekensiz. Halqymyzdyń aıaýly ónerin shet jurtqa jetkizgen talantyńyzǵa bas ıemin» degen eken.
Kenekeń aqyndyq pen jyrshylyqta ózine Súıinbaı men Jambyldy ustaz tutqan. Onyń aınalasyndaǵy jekpe-jekke shyǵyp júrgen zamandastary, kórshi qyrǵyz elindegi «tókme» aqyn-qurdastary Keneńniń sol kezeńde aqyn bolyp qalyptasýyna úlken septigin tıgizdi. Kenekeń ózine óner qaıdan daryǵany týraly «Meniń ustazdarym» atty óleńinde anyq aıtady:
«Anam Uldar ánshi eken, ákem de aqyn,
Ustazym Sarybas aqyn dúrildegen,
Shashýbaı men Sholaqtyń ánin estip,
Men de sondaı bolsam dep dirildegem…»
Jastaıynan Kenendi ónerge baýlyp, tárbıelep kele jatqan Uldar Kenenniń jasy jetige kele bergende qaıtys bolady. Búgingi maqalamyzda sóz etkeli otyrǵan Kenenniń «Boztorǵaı» degen áni onyń qıyn balalyq shaǵymen baılanysty.
Uldardyń ólimi Kenenge de, ol kezde jetpisti alqymdap qalǵan Ázirbaıǵa da ońaı tımeıdi. Ázirbaıdyń adal degende eki-úsh eshkiden basqa maly bolmaıdy. Sóıtip, Kenen qabyrǵasy qatpaı jatyp baıdyń qoıyn baǵady. Kúndiz qoı baǵyp, keshkilik aýyl shetinde ákeli-balaly ekeýi joqshylyqtyń muń-zaryn tartyp, aıran-shalabyn iship otyra beredi. Aılar, jyldar tizbektelip, kóńilsiz óte beredi. Kúndiz dalada júrip sharshap-talǵan Kenen, kóbine aýyl jastarynyń keshki oıyndaryna da qatysa almaı, uıyqtap qalady. Keıde onyń kúnuzaqqa kúnge kúıip talyp kelgenine qaramaı, baı ony túni boıy qoı kúzettirip qoıady. Biraq jas, qajyrly dene onyń bárine de tótep berip, tipti jasy onnan asqan soń, sol bir aýyr beınettiń ortasynda júrip, sonyń arasynda dombyra tartýǵa, án salýǵa da ýaqyt tabady. Baıaǵy bala kezinde sheshesi Uldardan alyp qalǵan azdaǵan án jobalary, jyr nusqalary endi jas talapkerdiń kóńilinde qaıta qozǵalyp, birtindep olardy esine túsiredi. Keshke jaqyn aýyl jastary qyr basyna shyǵyp, aqsúıek oınap, altybaqan tepkende, Kenenniń ándetken ásem daýysy kóp jastardyń býynyn bosatady.
Kenen osylaı júrip óziniń ánderiniń sanyn kóbeıteıdi. Ol sol bir dalada júrgen kezinde-aq, jaratylystyń nebir ásem kórinisterin óleńine qosady. Ózimen qatar júrgen qoıshylarǵa aıtyp beredi. Olar Kenenniń mundaı qabileti baryn sezip, osyndaı talanttyń qoı sońynda, en dalada kúni ótip bara jatqanyna qynjylady. Kenen bolsa taǵdyrdyń jazǵanynan basqa amal joq, soǵan bas ıip júre berý kerek degen oıdan aýlaq bolady. Ol kúshi bolmasa da, tabıǵat bergen myna bir syılyqty qalaı da dalanyń shańyna bastyrmaı saqtap, reti kelse ishtegi sherdi óleńmen, ánmen syrtqa shyǵarǵysy keledi. Ol qoı baǵyp júrip, dalanyń erkin jeline únin qosyp, tabıǵattan ózine rýhanı serik te taýyp alady. Ol aspanda shyryldap júrgen boztorǵaıdyń emin-erkin sharlap júrgenin kórip, jaratylystyń oǵan bergen syıyna qyzyǵady. Óziniń qoıshylyq ómiri, baı qoıyna baılanyp, eshqaıda qozǵala almaıtyn eriksizdigin, aspanǵa ushpaq túgili, jer betiniń ózinde baramyn degen jerine bara almaıtynyn oılap, nalıdy. Osyny oılap, Kenen alǵashqy ánin shyǵarady. Ándi aspandaǵy boztorǵaıǵa qarap aıtady, ániniń atyn da «Boztorǵaı» qoıady.
Boztorǵaı, shyryldaısyń jerge túspeı,
Men júrmin keshke deıin tamaq ishpeı.
At qylyp aq taıaqty qolǵa ustap,
Sandalyp qoı artynda azar keshpeı.
Oı, Boztorǵaı!
Shyryldaısyń shirkin-aı.
Qutylar kún bar ma eken,
Qoı baǵýdan bir kúni-aı!
Qoıshylar qoı jaıǵanda kesh batpaıdy,
Otyrsań mal kúzetip tań atpaıdy.
Qaraıtyn qabaǵyńa bir adam joq,
Bel sheship jyly tósekke bir jatpaımyn.
Bul án el arasyna tez tarap ketedi. Ásirese, baılardan zorlyq kórip, beınet tartqannyń barlyǵynyń júreginen oryn alady. Osy ánnen keıin-aq Kenendi halyq «ánshi, aqyn Kenen» dep atap ketedi. Alys-jaqyn jerdegi toı-dýmandar endi Kenensiz ótpeıtin bolady. Sóıtip, Kenenniń ataǵy shyǵyp, halyqtyń qoshemetine bólenip, kóp uzamaı baıdan da, onyń qoıynan da qutylady. Odan keıingi ómirinde onyń nesibesi Qudaıdyń bergen ónerinen buıyrady.
Bul ándi shyǵarǵanda, Kenen 13 jasta eken. «Boztorǵaı» ánin joǵarǵy deńgeıdegi klassıkalyq án dep qarastyrýǵa bolady. Jáne de ol bul ándi arqa ánshilerin kezdestirmeı, arqanyń ánderin estimeı, eshqandaı kásibı ánshi-ustazdyń aldyn kórmeı turyp shyǵarǵan. Osy ándi Kenekeńniń jastaý kezinde oryndaǵan lentasy fonotekada saqtalǵan. Sol lentany tyńdap, onyń jas kezindegi joǵarǵy daýsynyń boıaýy qanshalyqty ádemi bolǵanyn bilýge bolady. Ánshiler ony «joǵarǵy formanta» deıdi. Bul ándi qazirgi kezdegi tek dástúrli ánshiler emes, estradalyq ánshiler de oryndaıdy. Osy kúnde ánniń keń taralýyna sebepshi bolyp júrgen Alma Amanjolova, Saıat Medeýovti erekshe atap ketýge bolady.
Baǵlan BÁBIJAN
«Aıqyn» gazeti
