Baianǧali ÄLIMJANOV, aitysker aqyn, dramaturg, jazuşy, satirik, jyrşy, jyrau, akter, ädebiet pen öner zertteuşısı, synşy, mädeniet qairatkerı:
- Sızdı memlekettık tıl mäselesı qanşalyqty tolǧandyrady?
– «Qazaq tılınıŋ bolaşaǧy bar ma, joq pa?» deitınder bar. Ondaida «men tūrǧanda saspaŋdar! Men barda qazaq tılı de jasaidy» dep jauap beremın. Bärımız qazaqtyŋ balasymyz. Bız jürgen jerde ūltymyzdyŋ da mädenitı jasai bermek. Qūaiǧa şükır, qazaqşa söileitın jastar jetkılıktı. Olar ana tılınıŋ ǧūmyryn kem degende 50-60 jylǧa ūzartady. Ärbır qazaq mümkındıgı jetken jerge deiın tuǧan tılın taratu kerek. Bız Keŋes ükımetınıŋ kezınde oqydyq. Menıŋ elım – Kökşetau oblysyna qarasty Stepniak qalasy. Äigılı Bırjan saldyŋ tuǧan jerı. Men 1954 jyly tyŋ igeru tūsynda düniege kelgenmın.
Tyŋ tösın tılgen kezde türenımen,
Qazaqtyŋ qan saulaǧan jüregınen.
Ras qoi? Tüp tamyrymyzdy qiratyp, qoparyp kettı. Eskı ata-babamyzdyŋ ziratyn asty-üstıne audaryp tastady emes pe? Sonda ana tılınıŋ mäselesı alǧaş ret aldymyzdan şyqty. 60-şy jyldary dombyra «eskılıktıŋ sarqyty» dep qaralanyp, ūlttyq aspabymyzdyŋ dauysyn estuge zar bolyp qaldyq. Soǧan qaramastan, oquşy kezımızde «ollahi-billahi» dep ant su ışetınbız. Ata-ananyŋ tärbiesı solai edı. Mūsylman dını üide otyryp-aq partiianyŋ ūrandaǧan saiasatyn jeŋıp şyqty. Bır künı qaladan auylǧa qydyryp maŋdaiy torsyqtai bozbala keldı. Bärımız qonaqty ainalsoqtap jürmız. Ol aitqan sözımızdı tüsınbeidı. Bala köŋıl qazaqtyŋ «qazaqşa bılmeimın» degenıne nanǧysy kelmedı. Boiymyzdy yza buyp, ony soqqyǧa jyqqymyz keldı. Tabiǧi zaŋdylyqtyŋ būzylǧanyn ışkı tüisıgımmen sezıngendei boldym. Öitkenı, jylqy kısıneidı, it üredı, mysyq miiaulaidy. Sol siiaqty qazaqtyŋ da qazaqşa söileuı zaŋdy dep esepteitınmın. Adam düniege kelgende ana tılımen bırge tuady dep oilaitynmyn. Mektepterdıŋ özınde qazaq balalaryn ärtürlı ūlttarmen bırge orysşa oqyta bastady. Qazaq mektepterı bırınen soŋ bırı jabyldy. Stepniaktaǧy alty qazaq mektebınen eŋ aqyry bır-aq mektep qaldy ma, qalmady ma, onyŋ özı belgısız. Keiıngı jyldary men meken etken Keŋaşy degen taza qazaqy auyldyŋ balalary orys mektebınde oqytyldy. Sondai-aq, «qazaq mektebınde oqityn oquşylardyŋ deŋgeiı tömen» degen tüsınık boldy. Qolymnan kelgenşe jaqsy oqydym. Osylaişa, miyǧynan külıp qaraityn orys aǧaiyndardyŋ piǧylyna toitarys berdık. Ol zamanmen salystyrǧanda qazır täuelsız elmız. Qazaq halqynyŋ tarihi taǧdyry erekşe. Qos qaptalymyzda azuyn Aiǧa bılegen ekı imperiia (Qytai, Resei) tūr. Äiteuır, Alla qoldap aman-esen osy künge de jettık. Üide «Qazaq eposy» degen kıtap jatty. Onyŋ ışıne jetı batyrlar jyry kıredı. Qystyŋ ūzaq keşınde äkem Taqan älgı kıtapty oqidy. Alpamys batyrdy zyndannan qaşan şyǧarasyŋ dep jylaitynmyn. Balalarmen töbelesıp, taiaq jep qalsam, batyrlar jyryn oqyp-oqyp alyp, qaitadan sonda baryp ese qaitaratynmyn.
– Elımızdegı äskeri oqu-oryndarǧa batyrlar jyryn jattatsa, nūr üstıne nūr bolar edı. Sonymen qatar, patriottyqqa ündeitın maqal-mätederdı oqytyp, qyl aiaǧy baiyrǧy qaru-jaraqty bölşektep tūryp jas jauyngerlerdıŋ kökeiıne sıŋıru qajettıgı sözsız…
– Būl künde jastar kıtap oqudan qaldy ǧoi. Sondyqtan, jyrlardy diskımen tyŋdatyp, artisterge oinatqan äldeqaida ūtymdy şyǧatyn sekıldı. Onyŋ ruhani qūny ölşeusız. Naǧyz erlıktıŋ, batyrlyqtyŋ kökesı sonda jatyr. Būryn telearnadan ūlttyq ruhty oiatatyn «Bes ǧasyr jyrlaidy», «Halyq qazynasynan…» degen sekıldı habarlar jürgızdık. Al endı täuelsızdık alǧan uaqytymyzda jastardy dala dästürıne tärbieleitın telehabarlardyŋ bolmauy ūlttyǧymyzǧa syn ǧoi. Būl mäselemen talai jerge hat jazdym, talai jerge taban tozdyryp bardym da. Joǧary jaqtaǧylardyŋ bıreuı selt etseşı… Telearnalardyŋ basynda qazaq balalary töl ertegımızdı, töl aŋyzdarymyzdy körmei, bılmei ösuıne müddelı toptar otyr ma dep te qorqamyn.
– Soŋǧy kezde ärkım oraiy kelgen salada jūmys ısteuge beiım. Armandap tüsken oquy jolda qalyp, qarajaty dūrystau ärtürlı qyzmetke auysyp ketetınder köp. Özıŋız taŋdap alǧan mamandyq boiynşa jūmys ıstep kelesız be?
– Menıŋ ekı armanym bar edı. Bırı – jazuşy bolu, bırı – futbolist bolu.Mekteptı tamamdaǧan soŋ, qazaq tılı men ädebietı boiynşa oquǧa tüspek nietım köp kedergıge ūşyrady. Üidegıler «Qazaq tılınıŋ bolaşaǧy joq» dep kerı tartty. Men de oŋailyqpen raiymnan qaitpadym. Şeşem mınezdı kısı edı, «köŋılı qalaǧan oquyna barsyn» dep batasyn berdı. Men oquǧa tüsken 70-şı jydary QazMU-dyŋ jurnalistika men filologiia fakultetterı qazaq ruhaniiatynyŋ ordasy bolatyn. Sol kezde Almatyda qazaqşa jalǧyz mektep qana boldy-au deimın. Jastar ūltymyzdyŋ ötkenı men bolaşaǧy jaiynda söz qylyp egıletın, öz-özderın qamşylap şiryǧatyn. Sol azamattar egemendıkke qol jetken jyldary belgılı bır därejede ädebietımız ben mädenitımızge eleulı üles qosty da.
M.Äuezov atyndaǧy drama teatrynda Kenen Äzırbaevtyŋ jüz jyldyǧyna bailanysty aitys öttı. Būl tūŋǧyş ret dombyra ūstap, aitysqa şyǧuym bolatyn. Sonda ana tılı turaly bylai jyrladym:
Elıŋe qylǧan enbegıŋ,
Maqtausyz keter deimısıŋ?
Jaqsylyq qylsaŋ halqyŋa,
Aqtausyz keter demısıŋ?
Tögılıp tūrǧan tektı tıl,
Joqtausyz keter deimısıŋ?!
– Parsy elınde ardaqty aqyndarynyŋ eskertkışınıŋ tübınde sol aqynnyŋ öleŋderı oqylyp tūrady eken. Jyraularǧa qoiylǧan eskertkış qasyna arnaiy tehnikalyq qūrylǧy qoiyp, nege jūrtty jyrmen susyndatpasqa degen oi keledı keide…
– Ony qoişy. Bız tırılerge jyrlap alsaq ta jaman emes. Ata mūramyzdy nasihattaityn arnaiy memlekettık baǧyt-baǧdarlama joq. Älemde jyraulyq önerdı zerdeleuge degen qūlşynys baiqalady. Fransuzdardyŋ eŋ soŋǧy jyrşysy osydan 150 jyldai būryn köz jūmǧan. Qandai ozyq el bolsa da, ūlttyq mūrasynan airylyp qalyp otyr. Qazır Europa elderınde jyraulyq dästür mülde joq. Şyǧystyŋ özınde sanauly elder ǧana ūly önerın sary maidai saqtap qalǧan jaiy bar. Menıŋ Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Batyr Baian» poemasyn jyrlauym öte qyzyq boldy. Ūstazymyz Rymǧali Nūrǧalievtyŋ aituymen Ūlttyq kıtaphananyŋ sirek kıtaptar bölımınen «Batyr Baiandy» alǧaş oqyǧandaǧy äserımdı sözben aityp jetkızu qiyn. Ol kez Maǧjannyŋ älı aqtala qoimaǧan tūsy edı. Sodan poemany jattap alyp, dombyraǧa qosyp aityp jürdım. Maǧjan Jūmabaevtyŋ 150 jyldyǧyna sol poemany pesaǧa ainaldyryp, sahnaǧa qoidym. «Batyr Baian» – ūlt-azattyq jyrlardyŋ şoqtyǧy biıgı.
– «Ziialy bar ma, älde joq pa?» degen syŋaidaǧy äŋgıme jiı aitylady. Al sız ne deisız?
– Uaqytynda bızge «bai-bolystardyŋ bärı jaman» dep üirettı. Saiasattyŋ sandyraǧyna sendık te. Osy künı ziialy qauymdy qaralap, olardyŋ arasyna ot tastap qoiuǧa qūmarlar tabylyp qalyp jür. Mūnyŋ da artynda sūrqiia saiasat jatqandai körınedı. Tamyryna balta şabylǧan ūlt ömır süruın toqtatady. «Senderde qairatker de, ziialy da joq» degen ūǧymdy synalap sanaǧa sıŋıru tüptıŋ tübınde özımızge qauıptı ekenın tüisınetın kez äldeqaşan jettı. Ärine, orystıldılerdıŋ el tızgının ūstap otyrǧany janyma batady. El ortasyna şyqqan aitysta şeneunıkterdı jaqsylap tūryp synap ta alamyz.
– Aqynnyŋ negızgı missiiasy da sol emes pe? Sypyra jyrau, Asan qaiǧydan bastap, Būqarǧa deiıngı, odan bergı zar zaman aqyndary el üşın eŋırep, egılıp ötken. Betıŋ bar, jüzıŋ bar demei hannyŋ jüzıne tıke qarap tūryp aitqan tolǧaularyn qalai ǧana ūmytarmyz…
– Oi, ainalaiyn-au, būlardyŋ qūlaǧyna tük kırmeidı ǧoi. Äitpese, sen jazǧan maqalaŋnan bır şeşım şyǧady dep kütıp jürsıŋ be? «Söz süiekten ötedı» degen qazaq balasy edık. Qazır «aittym», «baiaǧyda aityp tastaǧam», «aityp jürmın» degennen asqan kımıŋ bar? Bügınge deiın «aityp jatyrmyz», «aityp jatyrmyz», al şyn mänınde ıstep jatqan tügımız joq. Ötırık deşı?
– Jyrau men jyrşy sözderın bırınıŋ ornyna bırın qoldanu ürdıske engen sekıldı. Jyrşy degenımız jyrdy oryndauşy, al jyrau jyr tudyruşy adam emes pe?
– Negızı solai. Bıraq, bırşama aimaqta köne jyrdy oryndauşynyŋ özın «jyrau» dep ataidy. Jyr oryndauşylarynyŋ köbı öz jandarynan öleŋ şyǧarady. «Jyrau» degen ädemı sözdı olardan nesıne qyzǧanamyz? Qazır «jyrşy-jyraular» degen sözdı qoldanyp jürmız.
– Aitys önerınen nege kettıŋız?
– Jas balalarmen jüldege talasqandai bolmaiyn dep oiladym. Sosyn jastarmen sözımız jarasa qoiuy da qiyn. Men sahnaǧa şyqqanda qarsylasymdy jeŋudı közdep, ädıs-täsıl oilastyryp jatpaitynmyn. Äiteuır, kökeiımde jürgen ataly sözdı aityp qaludy maqsat tūtatyn edım. Eŋ naşar degen aitysymda halyqtyŋ bır auyz sözın söilep qaluǧa tyrystym. Menıŋ aitysqa şyǧuyma sebepşı bolǧan kısı – Şärıbek Aldaşev. Ol Bazar jyraudy zerttegen adam.
– Aldyn ala öleŋ jattap alyp aitysqa şyǧatyn kezderıŋız boldy ma?
– Bır auyz öleŋ bılmei şyǧatyn kezımız az emes edı. Äitkenmen, aldyn ala oidy jūptap ta alǧan jön. Qūr jattap alǧan aitystan da män qaşady. Bızdıŋ aldymyzdaǧy aǧalardyŋ däpterın partiia tekserıp, senzuradan ötse ǧana şyǧaratyn bolypty. Ol zaman öttı. Suyryp salatyn önerıŋ bolmasa, aitysta şarşy alaŋǧa şyǧyudyŋ da qajetı şamaly. Bır aitqan öleŋ joldaryn barǧan jerınde qaitalap jüre beretınder de jetkılıktı. Keide özımız aitqan sözderdı basqanyŋ auzynan estıp jatamyz. Oǧan ne deisıŋ, endı?
– Osy künderı halyqtyŋ aitysqa degen köŋılı suyǧan syŋaily…
– Men özım aitys aqyndaryn synauǧa qarsymyn. Ekeumızdıŋ osy äŋgımemızdı özgerıssız qaǧazǧa tüsırseŋ, köptegen söilemderdıŋ dūrys qūrylmaǧanyna köz jetkızer edıŋ. Senıŋ qalammen tüzep-küzep jıberuge mümkındıgıŋ bar. Aitysker söz saiysyna tüsıp jatqanda türlı qiyndyqtarǧa tap boluy mümkın. Onyŋ bärın jeŋıp şyǧu et pen terıden jaralǧan adamǧa oŋai emes qoi. Şärıbek aǧam «jeke basyŋnyŋ ökpesın emes, halyqtyŋ ökpesın ait» dep otyruşy edı. Aitysta sol ūstanymnan ainyǧan emespın. Qarsylas aqynnyŋ janyna jara salyp, abyroiyn tüsırgennen ne paida? Menıŋşe, söz jekpe-jegıne şyqqanda oilanbai aityp qalǧan sözderıne ökınetın aqyndar köp şyǧar dep oilaimyn. Keiıngı kezde «aitysqa tyiym salynǧaly jatyr» degen äŋgıme şyqty. Sonda qalai bolǧany?
– Qyrǧyzstanda ötken manasşylardyŋ halyqaralyq konkursyna qatysyp, jüldelı oralǧanyŋyzdan habardarmyz. Aǧaiyn el qazaqtyŋ manasşysyn qalai qarsy aldy?
– 1993 jyly aiyr qalpaqy aǧaiyndardyŋ elınde qazaq-qyrǧyz aqyndarynyŋ aitysy öttı. Men tūŋǧyş ret qyrǧyz jerınde «Manas» jyryn jyrlaǧan edım. Osy joly Manas batyrdyŋ myŋ jyldyǧyna şaqyrtu alyp qaittym. Ondaǧy jūrttyŋ Manas dese, köŋılı ala böten. Manastyŋ bızge jattyǧy joq. Tübımız bır kök türık emes pe? Qala berdı «Manas» jyryn Şoqan Ualihanov eŋ alǧaş el auzynan hatqa tüsırgen, Mūhtar Äuezov ony Keŋes ükımetı kezınde qorǧap qalǧan, Älkei Marǧūlan zerttegen ǧoi. Qyrǧyzdyŋ mädeniettanuşy ǧalymdary maǧan «Manastyŋ» eŋ bır närlı jerlerın däl tauyp aitady ekensız» dep baǧa berdı. 90-şy jyldary el qiyn kezeŋdı bastan keşırdı. Sol tūsta men eldı-mekenderdı aqy-pūlsyz aralap konsert qoidym. Onda da el sūranysy boiynşa «Manasty» jiı jyrladym. Qazır nemerelerımdı osy jyrmen terbetıp jürmın.
– Dramaturgiialyq şyǧarmalaŋyzdan satiranyŋ saryny aŋǧarylady. Külkınıŋ özınıŋ aluan türı bar. Sız eldı qalai küldırgendı ūnatasyz?
– Şyǧarmalarymdaǧy äzılder ömırdıŋ özınen alynǧan, eşqandai mysqyly, ışkı qyjyly joq. Sondyqtan, qazaqy qaljyŋdar köŋılge tek şuaq syilaidy.
– Änge söz jazady ekensız…
– Ermūrat Üsenov degen kompaztor Kökşetauǧa kelıp qaldy. Sonda ol «Kompozitor men aqyn jolyqqan jerde bır än tuuy kerek emes pe?» dedı. Ne kerek, sol joly «Syrly Kökşe» atty än düniege keldı. Odan keiın balam Nūrlan «Ai Kökşe» degen öleŋıme än jazdy. Äkelı-balaly bırıgıp şyǧarmaşylyq jūmys ıstei bastadyq. Men öleŋ jazamyn. Nūrlan än şyǧarady. Bır künı balam «Aiym atty qyzǧa ǧaşyq bolyp qaldym. Maǧan «Aiym» öleŋ jazyp berıŋızşı» deidı…
– «Ǧajaiyp küi» atty änderıŋızdıŋ üşınşı şumaǧy köŋılge qonymsyz ekenın aita ketken abzal bolar…
– Respublika deŋgeiınde jaqsy taraǧan «Aziia» tobynyŋ oryndauyndaǧy «Ǧajaiyp küi» degen änımız bar. Bırde Nūrlan habarlasyp aitady: «Top qūramynda üş jıgıt bolǧandyqtan, öleŋge üşınşı şumaq kerek bolyp tūr» dep. Men bır şumaq öleŋdı olarǧa joldaǧanymşa, «Aziia» tobynyŋ jıgıtterı üşınşı şumaqty özderı jazyp jıberıp, sodan ol sahnaǧa şyǧyp kettı.
– «Än men anaşa» degen muzykalyq komediia tüsırıpsız. Kino önerı ülken küş-quat, qarjy-qarajatty talap eterı öz-özınen tüsınıktı. Osy mäselenı qalai şeştıŋız?
– Bır kezderı «Qazaqfilmde» jūmys ıstegenmın. Onda ūlttyq taqyryptaǧy bırneşe derektı filmnıŋ ssenariiın jazǧanmyn.
Marat Näbiev degen käsıpker azamatpen tanystyǧym bar edı. Sol kısıge habarlasyp, oiymdy jetkızdım. Qarsy bolmady. Kinostudiiaǧa äigılı Baluan Şolaqqa bata bergen Paŋ Nūmaǧanbettıŋ atyn qoiyp, aidar taqtyq. Marat kamerasyn, qajettı qūral-jabdyqardy alyp berdı. Kinostudiianyŋ keŋsesı öz üiımnıŋ ışınde. Şopyry da, ssenarisı de, rejisserı de, bärı – özım. Būǧan negızı Aqmola oblysy teatrynyŋ ärtısterı tüstı.
Basty rölde Nūrlan oinady. Ol özı bılım alyp jürgen öner akademiiasynyŋ bırınşı kursynda oqityn Jansaia Baidarbekova degen qyzdy kinodaǧy basty rölge daiyndap jatyrmyn dedı. Basty keiıpkerdı körmei taŋdau degen rejissura tarihynda bolmaǧan şyǧar. Ne de bolsa, balama sendım. Bır künı Nūrlan «Kino tüsırılımı aiaqtalǧan soŋ Jansaiaǧa üilensem qaitedı?» dep qarap tūr. Men qalai qarsy bolaiyn. «Onda kino tüsılılımı bastalmai tūryp qosylyp alyndar» dep ekı jastyŋ nekesın qidyq. Qysqasy, bır mezgılde kinony da tüsırdık, kelındı de tüsırdık. Odan keiın «Jer şoqtyǧy – Kökşetau» degen derektı film «Paŋ Nūrmaǧanbet» kinostudiiasy arqyly körermenderge jol tartty. 1932 jylǧy qazaq halqynyŋ tarihi tragediiasy – aşarşylyq turaly «Aşarşylyq jylǧy mahabbat» körkem filmınıŋ ssenariiın jazyp bıtırgenıme de bırneşe jyl boldy. Qazaqtyŋ keremettıgın paş etetın «Ūly dalanyŋ aŋyzdary» degen kinonyŋ ssenriiı jazylyp bıtıp qaldy. Al ssenariige «jan bıtıru» –bolaşaqtyŋ ülesı. Tıptı qazaq ertegılerınen körkemfilmder tüsurudı de köpten armandap jürmın.
Äŋgımelesken Arman ÄUBÄKIR
