Onyŋ qoŋyr ünın tyŋdamaityn qazaq kemde-kem. Qazaq estardasyndaǧy şoqtyǧy biık naǧyz änşı. Keide syrt köz «kökırek körınedı» deidı. Alaida, ol özın jūldyz emes, qazaqy qoŋyr tırşılıktı aŋsaityn qara balanyŋ bırımın dep qana sanaidy. Şyndyǧynda, bız sahnadan ǧana tanyǧan Meirambek Bespaev qandai adam?
– Meirambek, tıleules tyŋdarmandaryŋyzdy auyryp bır qorqytyp aldyŋyz. «Meirambektıŋ densaulyǧy älı syr berıp jürgen joq pa?» deidı el. Jalpy densaulyǧyŋyz qalai?
– Endı auyryp-auyryp boldyq qoi, ekı jyldai uaqyt öttı. Qazır därıgerlerdıŋ qarauyndamyn, bergen därılerın ışudemın. «Auru aityp kelmeidı» deidı. Adam et pen süiekten jaralǧannan keiın, būl da qalypty jaǧdai şyǧar. Adamnyŋ adamnan aiyrmaşylyǧy joq, tek dını men tılı, dästürınen basqa.
– Bala künıŋızden halyqtyŋ köz aldynda jürdıŋız, qolpaştau, marapattaular da köp boldy sızge. Qazır orda būzar otyzdan astyŋyz. Naq aqyl toqtatyp, salmaqty, saliqaly oi aitatyn jastasyz. Osy sız ötken künnen ne oi tüidıŋız?
– Bälkım, bala künımde «jūldyzdyq auruymen» auyrdym-au deimın. Ötken künderde balalyq ta, şalalyq ta boldy. Al qazır «jūldyz» bolu, erkelık körsetu degen qasietterden aulaqpyn. Öitkenı, būǧan uaqyt ta joq. «MuzART-tyŋ» alǧa qoiǧan josparlary köp, bızge tek jūmys ısteu kerek, jūmys ısteu kerek.
– Balalyq şaǧyŋyz nesımen erekşelenedı?
– Kışkentaiymnan är türlı öner ielerımen aralastym, el kördım, jer kördım. Bır sözben aitqanda, balalyq şaǧyma aitar şaǧymym joq, öte qyzyqty öttı. Kepter asyraǧanymdy bıletın şyǧarsyz. Kepterge qyrǧidai tietın bolǧan soŋ mysyqty ūnatpadym. Ol däuren tättı estelıkterge toly kelmeske ketken künder ǧoi. Ata men äjenıŋ erkesı boldym. Olar öz auyzdarynan jyryp, bar dämdısın maǧan berdı. Adamnyŋ är jastaǧy kezeŋı öz qyzyqtarymen erekşelenıp tūrady.
– Otbasynda neşe jansyzdar?
– Menen keiın ekı qaryndasym bar. Men üidıŋ tūŋǧyşymyn.
– Ūldan jalǧyzsyz, iaǧni, qara şaŋyraqtyŋ iesısız. Ata-anaŋyzben bırge tūrasyz ba?
– Men qaladamyn, äke-şeşem Almatynyŋ ırgesındegı «Jaŋa tūrmys» degen auylda tūrady. Sebebı, men ıssaparda jiı bolamyn. Bala kezımnen bölek tūryp, öz betımşe ömır süruge üirengenmın. 1989 jyly Almatyǧa bırjolata köşıp keldım desem de bolady. Küläş Baiseiıtova atyndaǧy muzyka mektep-internatynda oqydym. İnternat – men üşın ülken ömır mektebı boldy. Nätijesınde, öz basymdy özım alyp kele jatyrmyn. Jalǧyz ūl dep, menı öbektei bergende, kım bıledı, men ömırdıŋ qyspaǧyna şydas bermes pe edım?! Öner – menı jastaiymnan qaiyspauǧa, mūqalmauǧa üirettı. Älbette, ata-anamnyŋ jandarynda köbırek boluǧa tyrysamyn. Keşe tünde Pekinnen keldım. Tap qazır ata-anamnyŋ amandyq-saulyǧyn bılıp kele jatqan betım.
– Ata-anaŋyzdyŋ jastary neşede?
– Äkem 1952 jylǧy, anam 1953 jylǧy. Alpysqa da jaqyndap qalypty ǧoi.
– Änşı emes, qarapaiym adam retınde özıŋızdıŋ jalyqpai äŋgımeleitın, syr-sūhbat qūrǧyŋyz keletın taqyrybyŋyz bar ma? Özıŋız äŋgımeleskende jandyryp jıberetın, janyŋyzǧa jaqyn taqyryp qaisy?
– Ärine, önerdıŋ qyzyǧy men şyjyǧyn endı-endı tüsınıp kele jatqandyqtan, osy taqyrypta erkın äŋgımelesken ūnaidy. Menı sahna älemı qyzyqtyrady.
– Al ädebi älemmen qanşalyqty jaqsy tanyssyz?
– Būryndary qolǧa tüsken kıtapty talǧamai, köp oqi beretınmın. Alaida, qazır ädebiettı qatty oqimyn dep jalǧan aitpai-aq qoiaiyn. Sebebı, internet, ūialy telefon degender sanany ulap barady. Şama kelgenşe, dıni kıtaptar, hadister oqimyn. Qazır sondai bolyp qaldyq. Ol da bır jaqsy dünie. Sanatoriige jatqanda mındettı türde telefon, internettı öşırem de, ädebi kıtap oqimyn.
– Özıŋızge jiı demalys jariialap tūrasyz ba?
– Menıŋ qazırgı densaulyǧyma bailanysty kem degende jylyna ekı-üş ret sanatoriige demalu kerek. Onsyz bolmaidy.
– Sızdı qazaqtyŋ namysty jıgıtterınıŋ bırı dep bılemız. Jalpy sızdı qandai oi qatty mazalaidy?
– Jalǧyz menı emes, közı aşyq, kökıregı oiau kez-kelgen adamdy qazırgı qoǧamymyzdyŋ tüitkıldı mäselelerı tolǧandyrmai qoimaidy. Täuelsızdık alǧan jiyrma jylǧa juyq uaqyt ışınde özımızdıŋ qazaqşa muzykalyq tele-radiomyzdy jasai almaǧynymyzǧa, tılımızdıŋ jetım balanyŋ küiın keşıp kele jatqandyǧyna qynjylamyn. Basylymdarymyzdyŋ barlyǧy bır-bırıne ūqsaidy, eşqandai erekşelık joq. Qūdaiǧa şükır, ösıp kele jatyrmyz, bıraq, öte baiau. Keşe ǧana Monǧoliiaǧa, Pekinge baryp keldık. Monǧoliiada qazaqtar köp eken, alaqandaryna salyp küttı. Onda qazaqtarǧa eşqandai qysym baiqamadym. Kerısınşe, bızdıŋ elımızde qazaqtarymyz ögeisınıp jüredı. Monǧoliiada jiyrmaǧa juyq telearna bar eken, özderınıŋ tılın, önerın, salt-dästürın nasihattaityn. Al, Qytaida qatelespesem qazaq tılınde 3 telearna bar ekenın jaqsy bılesız. Qaraŋyzşy, ūltqa, ūlttyŋ önerıne degen keremet janaşyrlyq. Bızdıŋ Qazaqstandaǧy qazaqtardyŋ halı aianyşty.
– Sızdıŋşe, qazaq tılınıŋ, qazaq önerınıŋ osyndai halge jetuıne kım kınälı?
– Bilıgımızdıŋ älsızdıgınıŋ jemısı. Bilıktegılerdıŋ jerıne, tılıne, eŋ bastysy ūltyna janaşymastyǧynyŋ saldary būl. Qarapaiym halyq müddesın oilap jatqan eşkım joq. Bilık basyndaǧylardyŋ basym köpşılıgı qazaq tılın bılmeidı. Öz tılın bılmegenderden ne ümıt, ne qaiyr bolady?
– Sız qazır patriot qazaqtyŋ obrazynda söilep otyrsyz. Ministr, deputat bolatyndar «oryn-taqtaryna» jaiǧasqanşa, qūr sözbenen qara halyqty altynmen aptap, kümıspen qaptaidy. Al eger de, sız kenetten deputat boldyŋyz delık. Deputat bolsaŋyz, osy aitqandaryŋyzdy oryndai alasyz ba?
– Ol jerde bylai, mäselen, on deputat bolsa, onyŋ jeteuı – orys tıldı. Ol jeteu qalǧan üşeudı «jep» qoiady ǧoi. «Jalǧyzdyŋ ünı şyqpas, jaiaudyŋ şaŋy şyqpas» degen osy. Ärbır deputat parlamentke şynymen halyq qalaulysy bolyp barsa, mūndai soraqylyq oryn almas edı. Jūmyla kötergen jük jeŋıl bolatynyn este saqtauymyz kerek. Deputat bolmai-aq, kez kelgen qarapaiym adam ūlty üşın jany aşuy tiıs. Patriot bolu üşın deputat boludyŋ qajetı joq.
– Sızdıŋ zamandastaryŋyz, qazaq jastary kım? Olardy qalai körgıŋız keledı?
– Bızde patriottyq sezımımızdı oiatatyn myqty-myqty ata-babalarymyz, tūlǧalarymyz bar. Alaida, olardyŋ erlıgıne, eldıgıne köp üŋıle bermeimız. Mysalyǧa, Monǧoliiadan Şyŋǧyshannyŋ attyŋ üstınde tūrǧan eskertkışın kördım. Älemdegı eŋ eŋselı, tūǧyrly eskertkışterdıŋ bırı. Tūǧyrynyŋ biıktıgı – 40 metr. Közdıŋ jauyn alady. Bızde Mahambet bolsa –Mahabettıŋ auylyna, Qarasaidy Şapyraştylar qonystanǧan Ūzynaǧaştyŋ maŋyna eskertkış etıp ornata salamyz.
Nege bızde älı künge deiın Abylaihannyŋ bır qaraǧanda ruhty oiatatyn aibatty eskertkışı joq?!
Qūryǧanda, balalar tamaşalaityn keremet multfilm de joq. Menıŋ kışkentai qyzym şeteldık «Lentiaeva» degen multfilmdı köredı. Ol orysşa. Bırte-bırte orysşalanyp barady. Ūrpaǧymnyŋ keleşegı üşın uaiymdaimyn. Balaŋdy qanşa qazaqşa etıp tärbielegıŋ kelse de, oǧan bızdıŋ qoǧam mümkındık bermeidı. Jai ǧana quyrşaqty alaiyqşy, basyp qalsaŋ, orysşa, aǧylşynşa söileidı. «Sälem» dep qazaqşa söiletse bolmai ma?!
– Älbette, äkelerdıŋ qyzyna degen mahabbaty erekşe bolady. Qyzyŋyz turaly aityp berıŋızşı…
- Qyzyma «Kımnıŋ qyzysyŋ?» deseŋ, «Äkemnıŋ qyzymyn» deidı. «Äkeŋnıŋ qandai qyzysyŋ?» deseŋ, «Eŋ tättı qyzymyn» deidı. Qazaq ekenın aitady. Özı äkesıne tartqan, appaq. Esımı Käusar, jasy ekıden asty. Issaparda jürgende habarlasam. Onyŋ «Äke, senı saǧyndym» degen dauysyn estıgen kezde ūşarǧa qanatym bolsa, sol sätte ūşyp kelgım keledı. Özı sändı kiıngendı qatty ūnatady. Qyzym – ömırdegı köz quanyşym, jūbanyşym.
– Al jeŋgemız şe?
– Jeŋgelerıŋız Käusardyŋ tärbiesımen ainalysyp üide otyrady.
– Köp ärıptesterıŋız sızdı «jürekpen oryndaidy» deidı. Sonda jürekpen oryndau degenımız ne? Änşı jürekpen oryndamasa da, änşı bola bere me?
– Jürekpen oryndamau degendı tüsınbeimın. Men ändı qalai tüsınemın, solai oryndaimyn. Myna jerınde osy jūrtty jylataiynşy degen oi joq mende. Alaida, qazırgı qazaq estradasynda menen de myqty jaqsy änşıler bar dep oilaimyn.
– Kezınde köptegen jas qyzdar «Meirambek Bespaev» degen aurumen auyrdy. Qazır de sızdı qyzdar jiı mazalai ma?
– Är närse öz uaqytysymen jüredı. Bır kezderı menıŋ önerımdı baǧalauşy qyzdar «Meirambek, Meirambek» dese, qazır «Aǧa, aǧa» dep jatady. Mazany jiı alatyn qyzdar älı de bar. Sondyqtan telefon nömırın jiı auystyramyn.
– Basylymdar «Meirambek Bespaevqa halyq ärtısı» degen ataq laiyq degen bastama köterıp edı. Osy qūrmetke özıŋızdı qanşalyqty laiyqtymyn dep sanaisyz? Ataqqa qalai qaraisyz?
– «Halyq ärtısı» degen ataqty qazır resmi türde alyp tastady ǧoi. Bıraq, men eşkımnen osyny bastama etıp köterıŋderşı dep sūraǧan emespın. Tıptı, keiın özım toqtau saldyrdym. Qazaq üşın eşqandai erlık ıstemedım. Qazaqşa än saldym eken dep, äldenege dämelenu, äldenege talasu abyroisyz ıs. Bıraq, osy künıme de Qūdaiǧa şükır, Altynbek kökeme jäne kömek qolyn sozǧan köptegen kısılerge rahmet. Özım boldym, toldym degennen aulaqpyn.
– Qorazbaevtyŋ qos qūlyny Meirambek pen Toqtardy el būryndary bırge jiı köretın edı. Al qazır olai emes. Nege?
– Jaqynda ǧana bırıgıp konsert berdık qoi. Ol Beibıt ekeuı öz şyǧarmaşylyqtarymen ainalysyp jatyr. Merekelerde bas qosyp tūramyz, telefonmen amandyq-saulyǧymyzdy sūrasamyz. Ara-qatynasymyz älı de būrynǧysynşa.
– Baian Esentaevanyŋ filmıne tüsuge kelıstıŋız. Kino ne turaly? Sızben bırge basty roldı kım oinaidy?
– Kino şyqqanda köre jatarsyzdar. Bır änşı qyz turaly bolady. Menımen bırge basty roldı Möldır Äuelbekova somdaidy. Ekeumız bırıgıp än de salamyz ssenarii boiynşa. Sondai-aq, būl filmge köptegen öner adamdary tüsedı.
– Äzırge bır ǧana qyzyŋyz bar. Al bolaşaqta neşe balanyŋ äkesı bolǧandy qalaisyz?
– Mümkındıgınşe ūrpaǧym köp bolsa eken dep tıleimın. Balamyz köp bolsa, qazaq ta köp bolady.
– Keibıreuler «köpbalaly otbasy bolu üşın – köp äiel alu kerek» deidı. Sız köp äiel aluǧa qalai qaraisyz?
– Şama jetse, nege almasqa? Ūrpaqtyŋ köptıgı üşın, Alla razylyǧy üşın aluǧa bolady. Al jai maqtan, daqbyrt bolsa, ondai tırlık er jıgıtke jaraspaidy. Dınımızde, saltymyzda bar närse ǧoi ekı nemese odan da köp äiel alu. Tek degen jaqsy ūǧym bar qazaqta. Tektıden tektı tuady. Mysaly, kezınde Qūnanbai atamyz Ūljan apamyzdy ekınşı äiel etıp almasa, onda dana Abai tuylmas edı ǧoi. Adam taǧdyrǧa, ötken ata-babalarymyzdyŋ ısınıŋ dūrystyǧyna senu kerek. Köp äiel aluǧa qarsy emespın.
Äŋgımelesken
Jadyra NARMAHANOVA
