Ajarly Arqanyŋ törınde, Kökşenıŋ körkem belınde beldeuletıp temır tūlparmen jüiıtkıp kelemız. Baǧytymyz – «Qazaqstan» auyly. Ondaǧy mejelı oiymyz «orta jüzdı änmen qyrǧan» äigılı Bırjan saldyŋ nemeresı, Temırtastyŋ balasy Mūqamedqali aqsaqalmen jüzdesu-tūǧyn. Oblystyq halyq şyǧarmaşylyǧy ortalyǧynyŋ direktory, dästürlı änşı Saian Mūhamediiar aǧamyz bızdı ol kısımen kezdestırmek nietın estıgende quanyşymyzda şek bolǧan joq. Mıne, qūdai sätın salyp jolǧa şyqqan betımız…
«Qazaqstan» auylyna jete bergenımızde maşinamyzdyŋ döŋgelegı tesıldı de qaldy. Pysyldap jelı şyqqan döŋgelekke qaramai, äupırımdep dıttegen jerımızge taban tıredık-au, äiteuır. Ne kerek, Mūqamedqali aqsaqaldyŋ balasy Maral bızdı qūraq ūşyp qarsy aldy. Qariianyŋ aujaiy müşkıldenıp, tösek tartyp jatyr eken. Bız kelgen soŋ basyn köterıp, jastyqqa süienıp otyrdy. Ol kısınıŋ jambasy tösekke «taŋylyp» jatqanyna ekı aidyŋ jüzı bolyp qalǧan körınedı. Ajal auzynda jatyp şyǧarǧan aqynnyŋ:
«Temırtas, Asyl, Aqyq baldan tättı,
Qinauǧa salady eken adamzatty.
Ükıdei jelpındırgen qaraqtarym,
Şeşseŋşı, bılegıme arqan batty» degen öleŋdegı «ükıdei jelpınen» Temırtastyŋ balasynyŋ özı qazır şau tartqan. Jetpısten asyp, seksennıŋ seŋgırın baǧyndyruǧa taiau qalǧan qariia tabaldyryqtan taiyp jyǧylyp, aiaq-qolyn mertıktırıp alypty. Äitse de, tektı şal tektılıgınen jaŋylmai atasy Bırjan saldyŋ öleŋderın jatqa oqyp otyr. Bır kezderı än salǧanda eşkımge des bermegen atamyz bügınde öleŋ oqudyŋ özıne äreŋ küş tabady. «Tektıden tektı tuady» deidı qazaq. Osy tūsta bız ainalamyzǧa köz jügırttık. Jūpyny üi, jadau köŋıl. Bälkım, būl aqsaqaldyŋ ūzaq merzım syrqattanyp jatqandyǧynan da bolar?..
Ataǧy Alty Alaşty şarlap ketken äigılı Bırjannyŋ ūrpaǧy «köppen körgen ūly toidy» bastan keşıp jür. Qūddy ızdeu-sūrauy joqtai. Ony aitasyz, būǧan deiın būl kısınıŋ qara şaŋyraǧyna jurnalistter qauymynyŋ bırı de at ızın salmaǧan eken. Byltyr Bırjan saldyŋ 175 jyldyǧy atalyp öttı. Bıraq, «ättegeŋ-ai»-dan köz aşpaisyz… Respublikalyq deŋgeide dürıldegen joq, oblystyq, ärı ketse audandyq deŋgeiden asa almaǧan syŋaily. Mūqmedqali aqsaqal bızge älı de sairap tūrǧan qu kökıregı tuǧan jerınde köz jūmudy kökseitının aitty. Mūqaŋnyŋ tuǧan jerı – Eŋbekşıler audany. Ol «Qazaqstan» auylynan jüz şaqyrymdai şalǧaida jatyr.
Stepniak qalasynyŋ äkımı Mūqaŋa üi beruge uäde etıptı. Äkım uädesınen taiqyp ketpese deiık…
Biylǧy jylǧy kino önerındegı som jaŋalyqtyŋ bırı – «Bırjan sal» filmı. Doshan Joljaqsynovtyŋ osy kartinasyn Kökşetau qalasynda kinoteatrlardan üzdıksız berıp jatqanda Mūqamedqali qariia tösek tartyp jatypty. Sol sebepten, atamyzdyŋ bır tılegı – «Bırjan sal» filmın tauyp berseŋder» boldy. Saian aǧamyz Bırjan saldyŋ änderınen bırınen keiın bırın tögıltıp şyrqaǧanda aqsaqal ornynan tūryp keterdei qomdanyp, arqalanyp otyrdy. Şırkın, dala būlbūlynyŋ, zamana būlbūlynyŋ änderı qandai sūlu, qandai iırımdı, şalqymaly edı?! Äsırese, Säkeŋnıŋ oryndauyna airyqşa ajarlana tüsedı eken. Bır biıkke samǧap, bır tömen qūldilaǧan qyrannyŋ qalyqtaǧanyndai şalqyǧan änder dualdy kernep, üi ışıne syimai jatqandai körınıp kettı, äserlı, äuezdı bır älem! Än tolastaǧan sätte Mūqaŋ «Örkenıŋ össıŋ, qaraǧym! Bırjan ataŋnan kem än aitpaidy ekensıŋ…» dep şyn jürekten yqylas bıldırdı. Aqsaqaldyŋ aq batasyn alyp, bız qaitadan jolǧa şyqtyq. Stepniak qalasyna bastaǧan jol boiynda sere-sere qar astynda qalǧan egıstıktı közımız şaldy. Aq qarmen kömkerılgen altyn bidai közdıŋ jauyn alyp jaiqalyp tūr. Ony qalai ǧana bosqa şıruge qiiasyŋ-au…
Äne, kök tıremese de, aspanmen tıldesken Kökşetau qasqiyp tūr. Bırjan saldan bastap, Ükılı Ybyrai, Aqan serılerge deiın qanşama «segız qyrly, bır syrly» būlbūl da düldül atalarymyzdyŋ ızı qalǧan dala sūlulyǧymen közdıŋ jauyn alady. Qyzdy auyldyŋ itın şulatqan, tazy jügırtıp, qūs salǧan talai sauyq-sairannyŋ kuäsı bolǧan-au būl ölke! «Qūlagerlerdıŋ» tūiaǧyna, «Kökjendetterdıŋ» qiiaǧyna maidai jaqqan myna bel! Bılektesken baluandar, dodaǧa tüsken däulesker küişıler, serttesken serılerdıŋ mekenı ǧoi myna tūmsa tabiǧat! Osynşama taǧylymdy tūlǧalar tudyrǧan Kökşetauǧa qalaişa körkem bolmasqa?!
Saian aǧa äŋgıme arasynda aqyn Almas Temırbai, aitysker Arman Berdalin, rejisser Töleubek Köŋbai sekıldı sal-serılerdıŋ jolyn quǧan joldastarymen üzeŋgı qaǧystyryp keide salburynǧa şyǧatyndyǧyn jasyrmady. Sondai qyzyqty şaqtardyŋ estelıgı de eleŋ etkızbei qoimaidy… Sūlu surettermen aldanyp tolassyz tyŋdai bergıŋız keledı. Küitabaqtan halyq arasynda «Bırjan sal» atynyp ketken jalyndaǧan än şyrqaldy.
Balasy Qojaǧūldyŋ Bırjan salmyn,
Eşkımge ziianym joq jürgen janmyn.
Kısıge özım degen bas imeimın
Özım änşı, özım sal kımge zarmyn.
Basynan söz asyrmaityn aqynnyŋ asqaq bolmysy osy bır ǧana şumaqtan körınıs tapqandai. Adamgerşılık, azamattyq lirikaǧa toly sazdy äuen jürektı şymyrlatady, jıgerlendıredı. Ötkendı aŋsatady, saǧyntady.
Änşınıŋ sezımtal jüregı az jaralanǧan joq. Azynabaidyŋ azabyn da, Janbotanyŋ jan alqymnan aluyn da köterdı ǧoi. «Bas kespek bolsa da, tıl kespek joq».
Janbota, osy ma edı ölgen jerım,
Kökşetau boqtyǧyna kömgen jerıŋ.
Kısısın bır bolystyŋ bıreu sabap
Bar ma edı satatiada körgen jerıŋ?
Janbota özıŋ - bolys, äkeŋ - Qarpyq,
Işınde segız bolys şenıŋ artyq.
Özıŋdei Azynabai poştabaiy,
Qolymnan dombyramdy aldy tartyp.
Tartsa da dombyramdy bergenım joq,
Eserdı şabarmandai körgenım joq.
Qamşymen top ışınde ūryp edı,
Namystan o dariǧa, ölgenım joq.
Sozady Bırjan dausyn qoŋyr qazdai,
Basqaǧa bır özıŋnen jürmın jazbai.
Bas qosqan mäjılısımız bolady dep,
Janbota mazamdy aldyŋ ala jazdai.
Aitady Bırjan öleŋ enteletıp,
Bırjandy halqym qoiǧan erkeletıp.
Eserge poştabaidai köz aldynda,
Bırjandy qoiǧanyŋ ba jelkeletıp?! – dep Janbotaǧa aitqany el auzynan bügınge jetıp otyr. Qarqau şabarmannyŋ basyna üiırılgen qamşysyn qalai ǧana ūmyta qoisyn ol… Odan keiıngı keşken tauqymetı de ölımdı pendenıŋ «taqiiasyna tar kelmeidı». «Jyndy» atanyp aiaq-qoly matalyp jatsa da, halyqtyŋ aiauly perzentı jan-düniesın jegıdei jegen ışındegı şerın aqtaryp salady:
Saiasy köp bolady qu qaiyŋnyŋ,
Jıgıtke keregı ne uaiymnyŋ.
Kelgende alpys jasqa qondy qonaq,
Bılmeimın ne qylaryn qūdaiymnyŋ.
Düniia öterıŋdı bılıp edım,
Bıldırmei serılıkpen jürıp edım.
Būl künde aryq qoidan baǧam keiın,
Üş jüzge atym şyqqan Bırjan edım.
El kezdım Kertöbelmen şaryqtatyp,
Jaqsyǧa söz söiledım şalyqtatyp.
Üş jüzdıŋ ortasynda Bırjan edım,
Qoidyŋ ǧoi endı mıne aryqtatyp, – dep basqa tüsken ahualyn baiandaidy. Bes kündık ǧūmyrdyŋ jalǧandyǧyn sezıp jalǧandy jalpaǧynan basqan serınıŋ elımen qoş aitysatyn uaqyty taiap qalǧan edı...
Öleŋnıŋ de öleŋı, jyrdyŋ da jyry, ännıŋ de änı bar. Al myna şumaq erıksız köŋılge türlı oi tastaidy:
Qara su esık aldy ylailandy,
Bai qylmaq, kedei qylmaq qūdaidan-dy.
Kamzoldai qysqa pışken döŋgelentıp,
Dünie öterınde şyr ainaldy.
«Solai öleŋ-ännen marjan tızgen sal Bırjan üş jyldai bailauly jatty. Arqan kesken jerdıŋ jarasy ūlǧaiyp, asqynyp (gangrena bolyp) aqyry jasy 64-ke kelgende 1894 jyly qaitys bolady. Aspandaǧy aqquǧa ünın qosqan, orta jüzdı «änmen qyrǧan» asyl mäŋgı közın jūmdy» dep jazady Ahmet Jūbanov «Zamana būlbūldary» degen kıtabynda. Ökınıştı ölım. Bıraq, ökıngenmen şara joq…
Sapyrylysqan oi tızbegı Bırjan saldyŋ qūlyptasyna jetkende bır-aq tolastady. Şaǧyn qorşaudyŋ qaqpasynan eskertkışke qarai bastaityn sürleu boiyna bır tızbekpen qoiylǧan qūlaş-qūlaş tastardy közımız şaldy. Älgı tastardyŋ ärqaisysynda aqynnyŋ eŋ bır körnektı öleŋ şumaqtary berılgen.
«Läilım şyraq degende, Läilım şyraq,
Taudan aqqan qūm qairaq sen bır būlaq.
Qaiys bolsyn, jıp bolsyn, nege kerek,
Şıderımnıŋ baǧasy qyryq qysyraq» dep keletın joldardy da osy tastardyŋ bırınen oqydyq. Sol mezette şıderın būldap qalyŋ malsyz qyz alǧan aqynnyŋ tapqyrlyǧyn esımızge alyp riiasyz ezu tarttyq.
Aldymyzda Bırjan saldyŋ eskertkışı. Tas müsınnıŋ qabaǧynda mūŋ bar sekıldı. Dästürlı ännıŋ däurenı köşken bügıngı zamanǧa qapaly şyǧar…
«Bırjan saldy bailap tastap,
Poştabaiǧa qamşy ūstatqan qazaqtan,
Aqyn tusa – köz aşpaidy azaptan», – dep aduyndy aqyn Serık Aqsūŋqarūly jyrlaǧandai, o düniede de Bırjan saldyŋ äruaǧy tynyş tappai jürmesıne, kım kepıl?
Oŋ jaq büiırdegı märmär qabyrǧada Ahmet Jūbanovtyŋ «Bırjan – qazaqtyŋ muzyka mädenietınıŋ alyby» degen joldary qaşalyp jazylǧan eken.
Sonymen, ataqty änşıge qūran baǧyştap, bet sipadyq. Endı attyŋ basyn Bırjan sal atyndaǧy mädeniet üiıne būrdyq. Säkeŋ Bırjan sal būlaǧynyŋ oryny dep äldebır sor basqan oipatty nūsqady. Sory qalyŋ būlaq sorlaǧan-aq eken. Käusar būlaqtyŋ tübıne kündelıktı salynyp jatqan qūrylys, auany lastaǧan janar-jaǧarmai sekıldı saf tabiǧatqa jaǧymsyz faktorlar jetken bolar. Älde bızdıŋ öremız jetpeitın özge de sebepter bar ma?
Mädeniet üiınıŋ direktory Erık Esımseiıtov bügıngı taŋda «Kökek» ūlttyq-folklorlyq ansamblıne jetekşılık etıp jür eken. Ol kısı ansambldıŋ Türkiiaǧa barǧan saparyn jyr ǧyp aityp berdı. Şeteldıkterdıŋ qazaqtyŋ ūlttyq saz aspaptaryn erek baǧalaityndyǧyn estıp, bır quanyp qaldyq. Audandyq önerpazdardyŋ halyqaralyq därejede öner körsetıp qaitqandyǧy bız üşın taŋdai qaǧarlyq jait boldy. «Būl da bolsa, oblystyq halyq şyǧarmaşylyq ortalyǧynyŋ direktory Saian Mūhamediardyŋ arqasy. Ol kısı ünemı «Kökektı» alǧa qarai süirep jüredı» dep aǧynan jaryldy Erık aǧa. Ansambldıŋ nyspysyn Bırjan saldyŋ köpke mälım «Kökek» änımen bailanystyryp qoiylǧan eken. Sal-serıler topyraǧynda tülegen önerpazdardyŋ mūŋ-mūqtajy da, arman-aŋsary da jetkılıktı syŋaily. Sonyŋ bırı – kölık mäselesı. Audan men audan, auyl men auyl arasy alşaq bolyp keletın Arqa tösınde eskı avtobuspen talai jolda qalǧandyǧyn jetkızgen «Kökektıkterdıŋ» aryzy jergılıktı äkımnıŋ qūlaǧyna altyn syrǧa.
Taǧy da jol «jetelep» keledı. Köz ūşyna terbelıp jatqan Jökei kölı ılındı. İä, iä, Bırjan änge qosqan Jökei ǧoi sol. Atalarymyz at suarǧan, analarymyz su alǧan qūrmettı köl! Tereŋdık!.. Adamǧa da, kölge de qajet tereŋdık bügın bar ma eken?.. Äne, aq qaiyŋdar men qaraǧailar… Qaisybıreuı bır ǧasyr jasasa, keibırı örımtal qalpynda kökke ūmsynady.
Körkem körınıstermen şabyttanǧan Säkeŋ:
Qaraǧai jas jıgıttei ūrandaǧan,
Aq qaiyŋ bişı qyzdai būrandaǧan.
Basyna mäŋgı jap-jas Kökşetauym
Eşkımdı būlttan basqa şyǧarmaǧan, – dep bar dausymen än saldy (aqyn Baianǧali Älımjanovtyŋ sözıne jazylǧan Ermūrat Üsenovtyŋ änı). Bırjan saldyŋ körıktı mekenı artta qalyp barady. Qoş!..
Arman SERIKŪLY,
Almaty – Kökşetau – Almaty
