Jerımızdıŋ ūlan-asyr bailyǧy älemge aian. Auzymyzdyŋ yrys-nesıbesı kım-kımdı de qyzyqtyrǧandai. Tek sony tögıp-şaşpai, jönımen jarata alsaq bolǧany. Ruhani däuletten de kende emespız. Eŋ bastylary – söz, äuez, miiaskerlık. Taǧdyr menıŋ maŋdaiyma közımdı aşpai jatyp, būl üşeuınıŋ de eŋ bır şıder üzgen düldülderın körıp qaludy jazypty. Soǧys jyldarynda Atyrau teŋızınıŋ şyǧys jaǧasyndaǧy bır ailaqqa kömır tasityn tar tabandy jol ötetın Qapy deitın aŋǧardyŋ boiynda dünie jaratylyp, su aqqalydan bermen qarai şejıre şertetın Tümen aqynnyŋ üiımen bırge otyryppyz. Sondaǧy jer qazbalarymyzdyŋ oryndary şūqyraiyp älı jatyr. 1945 jyl. Mamyr. Jetınşı şahta dep atalatyn kömır kenışınıŋ qasyndaǧy köne aerodromnyŋ şyǧys jaǧy. Būltiǧan qyzaryŋqy qaspaq töbenıŋ maŋy. Yzǧyndai halyq. Jeŋıs toiy. Düiım jūrttyŋ aldynda tarlan aqyn Sättıǧūl tebırene jyr tolǧady. Sol aradan onşa qaşyq emes, segızınşı şahtanyŋ jelkesındegı qūmaq joldyŋ basynda ötken bır toida taipalǧan jorǧanyŋ üstınde kele jatqandai rahattana teŋselıp otyryp, taŋdy taŋǧa ūryp, qūiqyljyta qissa soqqan äigılı Janjıgıt jyrşyny tyŋdadym. Bır kezde Taras Şevchenko sūqtanyp suretın salǧan atam zamanǧy Apajar qūdyǧynyŋ ırgesındegı alabajaq adyraspandy oi. Ertelı-keş esıgı bosamaityn eŋsegei qoŋyr üi. Ertegınıŋ költauysaryndai kölbep jatyp alyp, ūrtyn tompaityp, üstı-üstıne ot ürlep, pys-pys etken kümpime qara körıktıŋ aldynda mazdai qozdaǧan qyzyl şoqqa şymşuyrǧa tıstetıp temır tabaqşa ūstap, şyjyldatyp kümıs balqytyp, köz maiy tausylǧanşa syǧyraia qarap, örnek salyp, sırke jügırtıp, saqina, bılezık, jüzık soqqan aituly Kümbetbai zergerdıŋ önerın qyzyqtadym. Üştaǧandaǧy tastan tüiın tüigen Nazar Ömırūlynyŋ talai ret qolyn aldym. Balalarymen bırge oqydym. Olar jasaulaǧan jūmyrtqadai aq otau bügınde körgenderdıŋ köz jauyn alyp, Astanadaǧy Prezidenttıŋ Mädeniet ortalyǧynda tūr.
Al ädemı äuez… Kümbırlegen küi… Äzelgı ruhani yrzyǧym. Besıkte jatqanymda tūsymda ükılı dombyra ılulı tūrypty. Qarşadaiynan ataqty Öskınbai küişıge erıp, öner quyp, aualanyp ötken äkem jaryqtyq ony qaşan iyǧyna myltyq asyntyp, maidanǧa attandyrǧanşa qolynan tastamapty. Men tuǧan künı de oiyn-sauyq ızdep ketıp, auylda bolmapty. Onyŋ önerıne qanyǧyp ülgermegenımmen, qūlaǧymnan peiış kömei, perışte kökırek qara dombyranyŋ qoŋyr ünı eşqaşan jyraqtap körgen emes. Sonau soǧys jyldaryndaǧy ırgeles körşımız, bügınde eŋbegı sıŋgen mädeniet qairatkerı, bükıl bır küişıler äuletınıŋ babasy Qūlsariev Oryn edı. Ol kezde bala. Jer tübındegı mektepten jaiau-jalpylap jetken boida, küiı tasyp bara jatqandai, dombyraǧa jarmasatyn. Taǧy bır körşım – künı boiy tärtıp qorǧap, tabanynan tausylatyn Qalmūhan aǧai. Qyzmetı bıtısımen, üiıne kelıp, mundirın şeşıp, tör jaq qabyrǧaǧa samsatyp ılıp qoiǧan gitara, mandolina, skripka, garmondy bırınen soŋ bırın qolyna alyp, şai qūiyp otyrǧan kelınşegı men qaqyra jaulyq qart anasyna tyŋdatyp, än şyrqap, aqyrynda dombyra şertıp, küi üstıne küidı tökpeletıp baryp, baiyzdaityn. Bız qara domalaq körşı balalar, onyŋ üiınıŋ esıgı men ırgesıne topyrlap, önerın tamaşalaitynbyz.
Men ösken Tauşyq boiynyŋ barlyq oiyn-sauyǧyn öz qoldarynan ötkeretın Komsomol, Erǧali deitın jıgıtter de qai aspaptyŋ da qūlaǧynda oinaityn ämbebap önerpazdar edı. Zaual aua köleŋkege jiylǧan körşı aqsaqaldardyŋ ortasyna baryp, balbyrata küi şertken Ordabaev Samalaidy tyŋdaǧanda qūlaq bıtkennıŋ qūryşy qanǧandai edı.
Qaşanǧyny eske salatyn ejelgı äuenderdı qystan qalǧan meiız sürdı tūmsa bienıŋ saumalyna būqtyryp, dämdep asqandai, äbden balbyratyp, barşa närı men ärın tügel kelıstırıp, babyna keltırıp şertude bır kezde Mäskeu baryp öner körsetken İbraiymov Şamyǧūl qariia aldyna jan salmaityn. Onyŋ şäkırtı Joldasbaev Myŋbai küi şalǧanda, qapelımde qūlaǧyŋdy kesıp alsa da, bılmei qalatynsyŋ. İtqaranyŋ “mysyr piramidasyndai” şoqy-şoqy bop irektele tızılıp jatqan jal-jal şaǧyldarynyŋ jelkesındegı aǧal-jaǧal internatta oqyp jürgende, aq qar-kök mūzda Almatydan kelıp, öner körsetken Mūrat Öskenbaevty alǧaş körgende közımız tas töbemızge şyǧyp, auzymyzdy aşyp, aŋqidyq ta qaldyq. Bız jailaǧan ala qyrdyŋ atam zamanǧy sazdaryn bylaiǧy qazaqtyŋ arǧy-bergı saŋlaq küilerımen ūştastyrǧan ūlan-ǧaiyr oryndauşylyq repertuarǧa ie Alym Jaŋbyrşindı eske alǧanda, esıŋızge Şoqan Uälihanov tüsedı. Eger Şoqan Ombynyŋ kadet korpusyn bıtırgen joryq ofiserı emes, Sorbonna men Oksfortty tauysqan käsıbi oqymysty bolǧanda şyǧystanu ǧylymyn qandai qūlpyrtar bolsa, Alym aǧai da käsıbi önerdıŋ soŋyna tüskende qazaq sahnasyn sondai jarqyratar edı-au dep oilaisyŋ. Bıraq, student kezınde-aq mamandardyŋ nazaryn özıne audartyp, sol kezdegı sahnanyŋ jas perılerı Rysbai Ǧabdiev, Äzidolla Esqaliev, Seiılhan Qūsaiynov, Bozdaq Rzahanovtarmen öner jarystyryp ösken asyl aǧa injener bolyp, Maŋǧystaudyŋ ken bailyǧyn igeruge elge oralyp, ainalasyn aǧyl-tegıl küige keneltıp, armansyz şalqyp jürgende, aua jūtyp sergiın dep, köşege şyqsa, jastaiynan kökıregıne dert bolyp jabysqan demıkpesı abaisyzda ūstai alyp, tynys aşatyn därısı üide ūmyt qalyp, oida joqta demı tausylady. Armanda opat bolǧan esıl azamattyŋ aianyşty qazasy küi qauymyn da oisyrata küizeltıp ketedı. Bır jaǧynan, būǧan deiın tek Mūrat Öskenbaev aqsaqaldyŋ arqasynda ǧana öner älemıne mäşhür bola bastaǧan Maŋǧystaudyŋ küişılık mektebınıŋ qaqpasy qaita jabylyp, ekınşı jaǧynan, Alym Jaŋbyrşin aǧai aldymen qolǧa alǧan bar aimaqtardaǧy küişılık ürdısterdıŋ basyn qosyp, bärıne bırdei jetık ämbebaptyq oryndauşylyq şeberlık tanytatyn jaŋa baǧyttyŋ joly qyrqylyp qalǧandai körınedı. Alaida, at tūiaǧyn tai basar degendei, Alekeŋnıŋ jolyn quyp, ärı küişı, ärı jurnalist, ärı injener bolyp ösıp kele jatqan ınısı Serjan Şäkıratov eske tüsıp, ümıt oty qaita şoqtanady. Mıne, osylai bala jastan qazaq küiınıŋ uyzyna meilınşe kenelıp ösken men keiın de talai saŋlaqty öz közımmen körıp, öz qūlaǧymmen tyŋdadym. Talaiymen etene tanysyp, emen-jarqyn aralasyp kettım. Äigılı Qali Jantıleuov, Nūrǧisa Tılendiev, Samiǧolla Andarbaev, Myrzaǧūl Panaevtardyŋ önerlerıne öz törlerınde qanyqtym. Şämıl Äbıltaev, Qarşyǧa Ahmediiarov, Aigül Ülkenbaeva, Anar Mūzdahanovalardy balapan kezderınde arqalarynan qaǧyp, küi aspanyna qalai samūryqtai samǧap ūşqandaryna kuä boldym. Käsıbi sahnada emes, bılım beru salasynda eŋbek etkendıkten üş ret tauy şaǧylyp, küderın äbden üzgen Rysbai Ǧabdiev aiaqastynan Halyq ärtısı ataǧyn alǧanda, öz qūlaǧyna özı senbei, maǧan kelıp, anyq-qanyǧyn bılıp, balaşa quanǧany älıge deiın köz aldymda.
Būl tūrǧydan kelgende, küi men küişıler düniesınde maǧan taŋsyq, maǧan jūmbaq eşteŋe joqtai. Alaida sahnaǧa ūzatylatyn qalyŋdyqtai qyzyldy-jasylǧa malynyp, tün ortasynda qyzdy auyldy qyryndap jürgen sūǧanaq bozbaladai ūrlana basyp, symp etıp Serjan Şäkıratov kırıp kelgende büiregım bülk ete qalady. Düiım jūrttyŋ arasynda kelınşegı de otyryp, bärın körıp qoia ma dep qymsynǧandai, zalǧa syǧyraia bır qarap alyp, älgınde būtarlanǧan sekseuıldıŋ sereigen keltegındei seksiıp tūrǧan oŋ qolyn kenet jylanşa ireleŋdetıp, tigen jerınıŋ bärın jalap-sūqtap, perne boilatyp, jylmaŋdata, jorǧalata jönelgende, qapelımde közboiauşyǧa tap bolyp arbalyp qalǧandai, qalai taŋdaiymdy qaǧyp, basymdy şaiqap, qasymdaǧy yzǧyndai halyqty tars ūmytyp, öz-özımnen elıgıp bara jatqanymdy sezbei qalamyn.
Äşeiınde közäinegı jaltyrap, aǧaş atqa mıngendei qaqşiyp, qauqiyp, qaŋǧalaqtap jüretın Serjannyŋ, qolyna dombyra tise boldy, aidyn betın qanatymen sipai qaşqan aq şaǧaladai oinaq salyp qoia beretın aq süirık sausaqtarynan közımdı aiyra almaimyn. Söitsem, onyŋ dombyraşylyq önerıne ölıp-öşıp taŋǧalatyn bır men ǧana emes ekenmın. Parijge barǧan saparlarynyŋ bırınde Elbasymyz fransuz Prezidentı Jak Şiraktyŋ: “Maŋǧystau degen jerden qazaq ärtısterı keldı. Işınde qolynyŋ qimylyna közıŋ ılese almaityn bır keremet dombyraşy bar eken. Önerıne ölerdei qairan qaldym”, – degenın estıp, quanyp aityp kelıp edı. Jaraidy, Jak Şirak būryn-soŋdy mūndaidy körmegendıkten älgındei dep taŋdanǧan bolsyn deiık. Men ony köpten bıletındıkten ış tartyp, taŋdai qaǧyp jürgen-aq bolaiyn. Al kädımgı är qazaq bıletın äigılı Nūrǧisa Tılendiev älgı aitqanymyzdyŋ ekeuı de emes qoi. Endeşe, ol da Serjandy tyŋdaǧanda tılın jūtyp qoia jazdaǧan-dy. Ol bylai bolǧan-dy. Bırde Almaty konservatoriiasynyŋ konsert zalynda Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırındegı ataqty küişıler öner körsettı. Jūrt arasynda arsalaŋdai külıp, sampyldai söilep, mäz-mäiram bop otyrǧan Nūrǧisa aǧamyz Serjan küi tartqanda auzyn aşyp, qatty da qaldy. Küişı ornynan tūryp, sahna syrtyna qaita bettei bergende, kompozitor ornynan ūşyp tūra kelıp: “Ainalaiyn, toqtai tūr! “Abyldy” tartşy!” – dep aiqai saldy. Serjan ornyna qaita otyrdy. Küi bıtkende, Nūrǧisa aǧa qasyndaǧy menı türtıp qalyp, dürdiıŋkı erınderın äuelete äntek şüiırıp: “Mynauyŋ sūmdyq qoi”, – dep, basyn şaiqady. Artynan dastarqan basynda aqköŋıl aǧa qatty riza bolǧanyn Serjannyŋ özıne de aǧyl-tegıl aqtaryp aityp jatty.
Soǧan qaraǧanda, Serjanǧa taŋǧalmau eş mümkın emes siiaqty. Ol üşın maŋdai şekesın şytyr jep atanaqtaǧan atan tüie aiamai janşyp ketken tüime qūlaq, tomar bas, topas bıreu boluyŋ kerek şyǧar.
Ol qazırgı aituly küişılerdıŋ repertuaryndaǧy şyǧarmalardyŋ bärın de maiyn tamyzyp tartyp bere alady. Jäne olardy älgılerdıŋ eşqaisysyna ūqsatpai, tek özınşe, Serjanşa tartady. Onyŋ üstıne, qazırgı küişılerdıŋ köbı bıle bermeitın talai taŋsyq tuyndylardy da bıledı. Olardyŋ arasynda Maŋǧystau küişılerınıŋ türıkmen dutarşylarymen küi jarystary, Maŋǧystau, Jaiyq, Oiyl, Aral oryndauşylarynyŋ bır-bırımen jeke-jeke, top-top bolyp öner synasqan küi saiystary, aŋyz küiler toptamalary bar… Serjan olardy bırınen soŋ bırın oqşantaidan oq suyrǧandai qylyp op-oŋai jadyna tüsırıp, qūiqyljyta oinai jönelgende, maǧan közımız körgen Mūrat, Şamyǧūl, Rysbai, Alym, Myrzaǧūldardy bylai qoiǧanda, bız körmegen Abyl, Qūlşar, Esır, Qoşqar, Säulebai, Esbai, Aral, Öskınbai, Qartbai, Qaldaiaqtar tırılıp kelıp, aiyzdary qanyp, taŋǧala tyŋdap otyrǧandai körınedı. Öitkenı, öz tūsynda eşkımge des bermei ötken Nūrǧisadai düldül dombyraşynyŋ özı däl älgındei tausyla taŋǧalǧan saŋlaq oryndauşylyq önerge baiaǧy düldülder taŋǧalmaidy ǧoi deisızder me? Taŋdanǧanda qandai! Öitkenı, Serjannyŋ tartyp otyrǧany – solardan qalǧan qai-qaidaǧyny eske tüsıretın qaiym küiler edı, körsetıp otyrǧany – solardan qalǧan qaralai közıŋdı arbap alatyn ǧajaiyp oiyn tehnikasy edı.
Al atalmyş oryndauşylyq mekteptıŋ önerın tyŋdaǧanda köŋılıŋdı, körgende közıŋdı erıksız barlap alatyn erekşe tartymdylyǧyna ataqty kinorejisser Grigorii Chuhrai da tūsynda meilınşe täntı bolǧan edı… Älem bıletın äigılı “Qyryq bırınşı” filmın tüsıruge Krasnovodsk qalasynyŋ maŋyna baryp, qosyn tıgedı. Bır toi-dumanda dombyra tartyp otyrǧan mosqal soqyr qazaqty köredı. Ädeiılep qonaqqa şaqyryp, küilerın taspaǧa jazyp alady. Artynan qaita özıne tyŋdatqanda, ol öz tartysyn özı tanymai, taǧy bır küişı kelıp küi tartyp otyr eken ǧoi dep qalyp: “Bızge būlai tartu qaida?! Būl şamasy, mendei emes, myqty küişı bolsa kerek. Mūndai keremet tūrǧanda menı äurelemei-aq qoiyŋdar!” – dep rūqsat sūraidy. Älgı kärıp küişınıŋ tamaşa talantymen qosa meilınşe inabattylyǧyna qatty razy bolǧan Chuhrai öle-ölgenınşe auzynan tastamai aityp jüretın. “Qazaq küişılerı qandai filosof!” – dep, tamsanyp otyratyn.
Filmdı körgen zerdelı körermen baiyrǧy Maŋǧystau sazdary ekendıgın, olardyŋ älgı küilerdıŋ ötkelegı köp qiyn zamannyŋ batpandai auyr salmaǧyn qaltqysyz jetkızıp tūrǧanyn bırden aŋǧarar edı. İä, tüsıne bılgen kısıge qazaq küilerı keŋ dünienıŋ özındei tylsym, şalqar mūhittai tūŋǧiyq qoi. Ol dılıŋız tüisıkkenmen, tılıŋız tüsındırıp bere almaityndy da aiqyndap aşyp bere alady. Aqylyŋyz jetkenmen, batylyŋyz jetpeitındı de abyrjymai aityp bere alady. Qazaq küilerı äldeqaşan qapysyz ūǧyndyrǧandardy qazaq sözderı älıge deiın jerıne jetkızıp tüsındırıp ülgergen joq. Tek sol bır qoŋyr äuezdıŋ ar jaǧyndaǧy asyl män, aqyq maǧynany ainytpai däl jetkızıp bere alatyn asqan oryndauşylyq şeberlık tabylsa bolǧany. Ol – ılude bır jolyǧatyn sirek baqyt. Serjan sol sanattan. Ol – tartyp otyrǧan aspabynyŋ da, oryndap otyrǧan şyǧarmasynyŋ da qyryn, syryn, barlyq büge-şıgesın bes sausaǧyndai bılıp, enesınıŋ emşegınde, ürpınde, jelınınde, bükıl alpys ekı tamyrynda eşteŋe tastamai, erını ıskenşe epsep, taŋdaiy talǧanşa talmap, jelımdei jabysyp jebep, qadalyp emetın qysyrdyŋ taiyndai qomaǧai, bärın tügel qamtyp, tügel tauysyp, qapy qalmaityndai qyp qaqtap, syǧyp-sarqyp tartatyn qazymyr oryndauşy. Sondyqtan da ol ūstaǧan dombyra sairap, ol tartqan küi jainap şyǧa keledı. Qūlşardyŋ, Öskınbaidyŋ, Esbaidyŋ aitys küilerın tyŋdaǧanda baǧzy tūrmystan bır-bır spektakl körıp otyrǧandai sezınesıŋ. Aŋyz küiler aŋyrap qoia bergende atamzamanǧy babalar tırılıp kep, tızılıp kep, jarysa zar töge jönelgendei bolady. “Nar idırgendı” tartqanda qaiyŋ dombyra qaiyma ıngendei öz-özınen qaiqaŋdap ön boiyŋdy balbyratyp qoia bermei me?! Şap-şaǧyn ǧana “Bögelektı” alyŋyzşy! Dombyranyŋ sazymen qosa dombyraşynyŋ qoly qalaişa oinaqtap, bet-älpetı qalaişa qūiqyljidy?! Serjan oryndaǧan qai şyǧarma da tamsantpai, tebırentpei, teŋseltpei qoimaidy. Meilınşe, tylsym interpretatorlyq tereŋdık. Ǧajaiyp oryndauşylyq şeberlık. Asqan artistizm. Batysşa aitqanda, virtuoz! Şyǧysşa aitqanda, bırtuar! Qazaq dalasynda eşqaşan qatary azaiyp, qarqyny kemıp, tolas tauyp körmegen küi bäigesınde tamsantqan üstıne tamsanta tüsetın düldüldıŋ de düldülı. Şaşasyna şaŋ juytpas saŋlaqtyŋ da saŋlaǧy.
Ol ol ma?! Bır özı – bır mektep Abyl, Qūlşar, Esır, Aral, Öskınbai, Qartbai, Mūrat, Şamyǧūldar qalyptastyrǧan Maŋǧystau küişılık dästürın şartarap qazaq dalasyndaǧy barlyq oryndauşylyk ürdısterdıŋ eŋ bır süt betındegı qaimaqtai sülei ülgılerımen üilesımdı jarastyrǧan jaŋa bır oryndauşylyq mektep düniege keldı. Küide oidaǧy tereŋdık pen sezımdegı sergektıktı tereŋ qabystyrǧan serılık mektebı – Serjan mektebı boi köterdı. Küi serısı Serjan – saz sahnasyndaǧy jaŋa qūbylys. Söitıp, Serjan Şäkıratovtyŋ öz basy da özı tartatyn küiler sekıldı ruhani igılıkterımızdıŋ eŋ bır sirek kezdesetın erekşe zärulıgıne ainaldy. Sondyqtan onyŋ boiyndaǧy oryndauşylyq daryny da Berelden tabylǧan altyn tūrmandy attai, Esıkten tabylǧan altyn kiımdı adamdai, Saraişyqtan tabylǧan köne zamannyŋ kömbe qūmyrasyndai ızdeseŋ taptyrmaityn tarihi taŋsyq, baǧa jetpes qūndylyq, endı qaitalanuy neǧaibıl şyǧarmaşylyq unikum dep tanyǧanymyz jön. Mūndai sirek talantqa ie tūlǧany da älgı taŋsyq jädıgerlıktei baiyppen baǧalap, barynşa baptai, saqtai bıluımız şart. Olai boluyna, eŋ aldymen, Serjannyŋ özı mūryndyq bolǧany dūrys. Özı bıletın asyl mūralar men kemel oryndauşylyq ürdısterdı keiıngılerge uaqytyly üiretıp ülgergenı lazym. Sonda olar kelesı ūrpaqtar tūsynda da örken jaiyp, keŋınen örıstei almaqşy.
Ekınşıden, erennıŋ babyn elı tappaq. Öitkenı, önerdıŋ emı – şabyt. Şabyttyŋ emı – elınıŋ köŋıl-küiı. Uaqytyly berılgen ädıl baǧasy men uaqytyly körsetılgen şynaiy yqylasy. Älemet küişınıŋ Aqtauda ötpek şyǧarmaşylyq keşı – sonyŋ bır ülgısı. Serjan düldüldıŋ özıne ūzaq, önerıne mäŋgılık ǧūmyr tıleimız. Ol bas bolyp otyrǧan küişılık mekteptıŋ örkenı ösıp, kösegesı kögere bergei!
Äbış KEKILBAEV
