Maŋǧystau öŋırınde küişılık öner erekşe damyp, özındık örnegımen erekşelenedı. Ūrpaqtan ūrpaqqa berılıp kele jatqan küi önerı Abyl, Esbai, Esır, Qūlşar, Öskenbai, Kartbai, Baişaǧyr, Şamǧül, Mūūrat siiaqty bırtuar esımder arqyly öz jalǧasyn tauyp, ruhani qazyna retınde saqtalyp keledı.
Būl öŋırdıŋ küilerı jalpy tökpe dästürıne jatqanymen, özındık naqyşty, erekşe sazdy, qaitalanbas oryndalu mänerımen öz aldyna jeke tūrǧan, küişılık önerdıŋ özgeşe arnalarynyŋ bırı. El arasynda Maŋǧystau küilerın «Adai küilerı» dep te ataidy. Onyŋ sebebı, küi avtorlarynyŋ basym köpşılıgı qazaqtyŋ adai ruynan şyqqandyǧy. Maŋǧystau ejelden änşıler men küişılerdıŋ otany boldy. Mūndaǧy halyqtyq jyrlar men jyraulardyŋ äuenı küi önerıne de zor yqpal jasaǧan. Maŋǧystaudyŋ küişılerı ärı änşı, ärı jyrşy bolyp keletını sondyqtan. Oǧan Öskenbaidyŋ, Qalniiazdyŋ, Şamǧūldyŋ, Izbasardyŋ önerın mysalǧa keltıruge bolady. Jyr, dastan aitu önerı jyr-küi, än-küi atanyp, el arasyna keŋ taraǧan. Maŋǧystau küişılerınıŋ ışındegı eŋ körnektılerınıŋ bırı - Abyl Taraqūly (1820-1892).
Abyl esımı Maŋǧystaudan asyp Qaraqalpaq, Türıkmen jäne Hiua jerıne de keŋ taraǧan. Ol köp eldı aralap, nebır ülken küi tartystarǧa qatysqan tarlan küişı, artyna bırneşe küiler qaldyrǧan sazger.
Qazaq küilerıne tän auqymdylyqty, simfoniialyq tektılıktı anyq körsetetın aspapty muzykanyŋ ozyq ülgısı Abyldyŋ «Abyl» jäne «Naratu» küilerın A. V. Zataevich küişı L. Mūhitovtan jazyp alyp, özınıŋ «Qazaqtyŋ 500 än-küiı» atty jinaǧynda basyp şyǧarǧan. Asa tereŋ sezımdı küişı — sazgerdıŋ şyǧarmaşylyq joly özı ömır sürgen zaman aǧymymen tyǧyz bailanysta örbıdı. 1858-1869 jyldardaǧy tarih pen halyq sanasynda «Jyl aua» dep atalǧan eldıŋ auyr tūrmysy jäne bileuşı toptyŋ qanauşylyq äreketterı halyq narazylyǧyn küşeitıp, jer — jerde ūsaq köterılıster tudyryp tūrdy. Däl osy kezeŋde tuǧan zarly küidı tyŋdauşylar küi iesınıŋ esımımen «Abyl» atap ketken. Öte auyr, qatal, salmaqty dybystarmen bastalatyn küi bırtındep keŋ kölemdı taqyrpqa auysyp, osy tektes tuyndylarda sirek kezdesetın qyzuqandylyqpen ötkırlıkte estıledı: sosyn aralyq bölımnen keiın jūmsaq ärı näzık estıletın ortaŋǧy buynǧa köşedı. Negızgı taqyryptar arqyly jan-jaqty damyǧan küi jelısı, özınıŋ keŋ auqymdy mınezınen özgermei, bırtındep jailap baryp, aiaqtalady.
Abyldyŋ küi önerındegı tapqyrtyq, jaŋaşyldyǧy, atap aitqanda, ülken kulminasiialyq taqyryby men ladtyq özgerısterı osy küiınde barynşa tolyq körınıs beredı.
Abyldyŋ küilerı: «Aqsaq kūlan», «Aqjeleŋ», «Arenjannyŋ şalqymasy», «Jyl aua», «Naratu», «Abyl».
Abyldyŋ eŋ körnektı şäkırtı, asqan küişı Esbai Balūstaūly boldy. Jastaiynan «Tazbala küişı» atanǧan Esbai öte şeber oryndauşy bolǧan, būǧan onyŋ öz küilerı kuä bola alady. Onyŋ «Bögelek», «Terısqaqpai», «Älem jalǧan», «Öttıŋ dünie» t.b. küilerı oryndauşydan ekı qoldyŋ da tolyq damyǧan şeberlıgın qajet etedı. Esbai «Üş ananyŋ tartysy» atty tarihi küi tartysyna qatysyp, jeŋımpaz atanyp, aty elge keŋ jaiylady. Osy küi tartysqa qatysuşylardyŋ taban astynda şyǧarǧan küilerı Maŋǧystau öŋırınde jiı oryndalady. Esbai küilerınıŋ barlyǧy derlık notaǧa tüsırılıp, jinaqtalǧan, zertteuşı A.Toqtaǧannyŋ «Küi-täŋırdıŋ kübırı» atty eŋbegı küişı şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan.
Maŋǧystauǧa aty şyqqan küişı-sazgerlerdıŋ bırı - Qūlşar Bahtyǧaliev. Qūlşar Maŋǧystau küi mektebın jetık meŋgerıp qana qoimai, öz janynan jiyrmadan astam küi şyǧarǧan, küişı-kompozitor. Qūlşardyŋ tyŋdauşylarǧa asa süiıktı, elge keŋ taraǧan küilerı, onyŋ kempır jäne qyzben küi tartysynda tu ǧan «Qyz qamaǧan», «Kerbez kerık», «At jortaq», «Syq-saq», «Kebıs qalǧan» küilerı Maŋǧystau öŋırınen asyp, iısı, qazaq küi qoryna qosylǧan qaitalanbas örnektı, asyl tuyndylarǧa ainaldy. Qūlşar küilerın tyŋdai otyryp, onyŋ öte kürdelı amaldarmen oryndalatynyn baiqaimyz. Mūndaǧy oryndauşylyq mänerdıŋ özgeşelıgı, oŋ qol men sol qol şeberlıkterınıŋ joǧary deŋgeide damuy, küişınıŋ asqan oryndauşy bolǧanyn däleldei tüsedı, tıptı onyŋ özındık «Qūlşar şalys» degen ädısı de bolǧan körınedı. Qazaq küi qorynda Qūlşardyŋ «Tılemsek», «Jap ta, qymta», «Nar idırgen», «Küidım-jandym» siiaqty t.b. küilerı saqtalǧan. Qūlşardyŋ küişılık mektebı — «qyryq myltyq» mektebı dep te atalǧan.
Maŋǧystaudaǧy küişılık önerde «Şoŋai mektebı» dep atalatyn küi oryndau dästürı de bar. Būl dästür adaidyŋ Şoŋai ruynan şyqqan küişılerge bailanysty atalsa kerek. Osy mekteptıŋ eŋ körnektı ökılı — Esır Aişuaqūly (1840-1904). «Esır — qazaq küi önerınde sausaqpen sanarlyq daryndardyŋ jetken biıgıne köterılıp, äldeneşe şäkırttıŋ ūstazyna ainalǧan, «Şoŋai» dombyra mektebın düniege äkelgen önerdegı dara tūlǧalardyŋ bırı». Esır küilerınıŋ keŋ alqapqa köp taramaǧanynyŋ basty sebebı, ol el aralap, küiın käsıpke ainaldyrmaǧan adam. Tuǧan öŋırınen köp alysqa şyqpai, öz tūstastarynan bölekteu ömır sürgen. Malǧa kedei bolsa da qūdyq qazyp, su tartyp, bau-baqşa ösırıp, ūstahana aşyp, qol önerdı käsıp qylǧan. Bar ömırı eŋbekpen ötken momyn Esır, öz küilerın üiınde otyryp, ūstahana ışınde,baqşasynyŋ tūsynda şyǧara bergen. Onyŋ küilerınıŋ naqyşyn üirenıp, elge taratatyn şäkırtterı de az bolǧan. Esırdıŋ küişılık mūrasy — Manǧystau dästürınen örbıgen özındık sazdy, oryndalu mänerı kürdelı, sazdyq tılı bai, asyl qazyna. Ol Hiua handyǧyna baryp, bıraz jürıp, sondaǧy körgen-bılgenderın küi tılımen suretteidı. Osy saparynda ol bes küiden tūratyn küi tızbegın şyǧarady. Olar «Qos aiyrǧan», «Toǧyz tüieşı», «Köktöbe», «Mana tau», «Aq jarma» dep atalady. Küişı şyǧarmalarynyŋ şyŋy — «Aq jarma» küiı. «Aǧynan jarylyp», quanyş sezımın däl körkemdegen «Aq jarma» küiı adamnyŋ lepırgen köŋıl tasqynyn ekı ışektıŋ qoŋyr ünımen ǧajaiyp deŋgeide körsete bılgen asa qūndy körkem tuyndy.
