Dombyra mūnşa şeşen boldyŋ nege?
Küi tolǧan kökıregıŋ şejıre me?
Syr qozǧap ǧasyrlardan jönelesın,
Sausaǧym tiıp ketse ışegıŋe.
(Q. Amanjolov)
Qazaq halqynyŋ basqa halyqtardan erekşelıkterınıŋ bırı ol özınıŋ ūlttyq muzykasynyŋ boluy. Atadan balaǧa jetken, qadırlep közınıŋ qaraşyǧyndai saqtalyp, qymbat qazynaǧa ainaldy. Qaimaǧy būzylmai jetken būl önerdıŋ bır şyŋy dombyra küilerı. Būl mūra ǧasyrdan ǧasyrǧa ırıktelıp, sūryptalyp, sürgılenıp, türlenıp jetken halyqtyŋ özımen bırge damyp, qalyptasyp otyrǧan. Baiyrǧy kezde qazaq üiınıŋ törınde ärdaiym dombyra ılulı tūrǧan nemese üi-ışınıŋ bıreuı dombyrada küi şertpeitın otbasy qazaq arasynda kemde-kem bolǧan. Osy oraida halyq arasynda sūraqtar paida boluy mümkın. Osy dombyra, küi sözderı qaidan şyqqan? Nenı bıldıredı? Ol qai kezden bar? Nege dombyra qazaq arasynda sonşama keŋ taralǧan? Osyndai sūraqtarǧa jauap ızdep körelık.
Belgılı zertteuşı Hairolla Jüzbasovtyŋ pıkırınşe dombyra sözı «döpbūra», «dälbūra», «dembūra» degen sözderdıŋ tızbegı arqaly jasalǧan. Būl belgılı bır logikaǧa baǧyndyrylǧan qyzǧylyqty joramal. Taǧy bır boljamdy etnograf Erık Kökeev eŋbekterınen tabuǧa bolady. Ǧalymnyŋ pıkırınşe «tom» dep tüiulı jūdyryq nemese qoldyŋ salasy aitylady. Keiınnen būl tübır ūiaŋdanyp « domǧa» ainalǧan, «byra» tırkesı bır närsenı şertu, tartu, dybys şyǧaru degen maǧyna beredı-mys. Iаǧni dombyra sözı «qoldyŋ salasymen nemese bes sausaqpen şektı şertu» degen maǧyna beredı.
Keibır derekterde «dombyra» sözı arabtyŋ « dunbahi burra» tırkesınen, iaǧni «qozy qūiryq» degen sözınen qalyptasqan degen dolbar äŋgıme bar. Būlai degende şamasy dombyranyŋ şanaǧynyŋ süiırlenıp baryp, qozy qūiyrşyqtanyp bıtetındıgın negızge alǧan boluy kerek. Qūdaibergen Jūbanovtyŋ eŋbegınde «küi» sözıne mynadai pıkırın bıldıredı: « Qazaqta «küi» türınde aitylatyn şaǧatai, ūiǧyr tılderınde, anatol türık tılınde «kök» bolyp aityluy tiıs. Qazaqtyŋ «i» dybysynyŋ bır qatary şaǧatai tılınde, eskı ūiǧyr tılınde, türkımen, äzırbaijan, anatol türıkterınıŋ tılınde k, g-ge ainalady. Qazaqşa «bailamaq» degen söz olarşa «baǧlamaq» bolady; qazaqşa «timek» degen söz olarşa «tekmek» bolady … sondyqtan «küi» degen söz olarda «kök» boluy tabiǧi närse», — deidı. Sondai-aq Aqseleu Seidımbek te osy pıkır jaily « Küi dep bastalatyn qai sözdıŋ de sezımmen astasyp jatyr. Sol söz köşpendılerdıŋ eŋ kielı sezımı – täŋırlık nanym senımmen ūştasyp jatady. Demek, «küi» degen söz äu basta Täŋırlık qūbylysty bıldırgen. Täŋırdıŋ dybysy degen senımdegı maǧynamen şendes bolǧany aŋǧarylady», - dep Qūdaibergen Jūbanovtyŋ pıkırıne qosylǧan. «Küi» sözı türık tılderınıŋ derekterınde XI ǧasyrdan berı belgılı.Mahmūd Qaşqaridıŋ äigılı eŋbegı «Divani lūǧat it türık» atty sözdıgındegı «kök» (qazaqta küi bolyp aitylady) degen atau aspapty muzykany da , ändı de bıldıredı. Osy küngı tatar tılınde de «küi» sözı aspapty muzyka men vokaldyq muzykaǧa ortaq qoldanylady. XVI ǧasyrdan bermen qarai «küi» sözı tek aspapty muzykany ǧana bıldıretın maǧynaǧa ie bolady. En dalada kün keşken eldıŋ auzynan şyqqan «küi» degen sözdıŋ aspaptyq muzykaǧa tän atau ekenı, onyŋ tüp-tamyry odan da arǧy zamandarda jatqany on törtınşı ǧasyrdan berı belgılı. Osyǧan dälel baiyrǧy zamanda 600 jyl būryn tasqa salynǧan surettın tabyluy. Sondai aq «küi» sözınıŋ könelıgın bıldıretın taǧy bır derek qazaqta «Aqsaq qūlan» atty küi boluy. Tuu tarihy jaǧynan būl küi Şyŋǧys han joryqtarymen tūstasady. Qazaq halqynyŋ basyna qara zaman bop ornaǧan HIII-HIV ǧasyrdyŋ tarihi oqiǧalaryn baiandaityn şyǧarmalardy alsaq , olardaǧy muzykalyq tıldıŋ tereŋdıgı, asqan şeberlıktı kerek etetın oinau ädıs-amalynyŋ moldyǧy, aŋyz hikaialardy suretteudegı baǧdarlamalyq jüiesı Qazaqstan jerınde aspaptyq muzyka mädenietı asa joǧarǧy därejede ertede-aq damyǧanyna bırden bır aiǧaq. Qazaq halqynyŋ tūrmys-hareketımen, ömır-tırşılıgımen ärqaşanda tyǧyz bailanysta bolatyn küi – jüzdegen jyldardan berı qanat jaiyp, örkendep kele jatqan janr. Halqymyzdyŋ muzykalyq qazynasynda sary altyndai sandalker küiler jüzdep sanalady. Olardy hatqa tüsıretın nota mädenietı joq bolsa da, syry men symbatyn joǧaltpai, qaita ajarlana, ärlene tüsıp, auyzdan auyzǧa köşıp, atadan balaǧa miras bop qala berdı. Älbette, qūm basqan qalalardai, bızge jetpei, uaqyt şyŋynyŋ astyna kömılıp qalǧan küiler de esepsız ekenı jäne dausyz.
Köpke belgılı, qazaqtyŋ halyq arasynda eŋ keŋ taraǧan muzykalyq aspaby – dombyra. Onyŋ äldeneşe sebepterı bar. Bırınşıden – dombyrany jasau asa qiynǧa soqpaidy, qoly ūsynaqty adam körıngen aǧaş zatynan jasap ala beredı. Ekınşıden – dombyrada tartu, üirenu, basqa aspaptarǧa qaraǧanda asa qiynǧa soqpaidy. Dombyranyŋ pernelerı barlyq dybystardy skripka siiaqty moiyn boilap ızdetpei, däl üstıne tüsıredı. Qai pernede qandai dybys bar ekenın basta bılıp alsa, ūmytpau därejesı aita qalǧandai bolsa, oryndauşy keiın de sol pernenı oŋai tauyp alady.
Üşınşıden- dombyrada türlı jaǧdaida tartuǧa bola beredı, üide otyryp ta, türegelıp tūryp ta, şalqadan jatyp ta, at üstınde de. Būl aitylǧandar, halyq aralap jürgen dombyraşylar üşın asa kerektı jaǧdai. Halyq küişılerınıŋ at üstınde tūryp tartularyda, şalqasynan jatyp tartulary jaiynda el auzynda äŋgımeler köp. Bırneşe kün būryn ketıp qalyp, ekı-üş künnen keiın qaityp kelıp, üidıŋ üstınde qalyqtap jürgen Topan atty bürkıtın tündıktıŋ aşyq jerınen körgen Däuletkereidıŋ jaqsy körgen qyranyna arnap şalqasynan jatyp tartyp şyǧarǧan «Topan» küiı nemese Tättımbetpen küi tartysqan Abaidyŋ anasy Ūljannyŋ sıŋlısı Taiǧaranyŋ (Malǧara) kei kezderde ornynan türegelıp ketıp dombyrany emşektıŋ üstıne qoiyp tartu – onyŋ adam yŋǧaiyna kele beretındıgın däleldeidı.
Törtınşıden – dombyra süiemelge de yŋǧaily. Mūnda şalqaiyŋqyrap otyryp ändetuge de bolady. Änşınıŋ dausyna kesel keltırmeidı. Sondyqtan dombyra, bır jaǧynan änşınıŋ jyrşynyŋ aqynnyŋ da «qolqanaty». Ärine, dombyra bärınen būryn küidın aspaby. Qazaq küilerınıŋ köpşılıgı dombyraǧa arnalyp şyǧarylǧan.
Akademik Älkei Marǧūlan qazaq epostarynyŋ bes kezeŋge bölgen. Qazaq epostaryn tektegende saralaǧan tarihi kezeŋder küi aŋyzdary üşın de ūrymtal kılt bola alatynyna kümän joq. Ol kezeŋder:
1. Eŋ baiyrǧy zaman;
2. Oǧyz Qypşaq zamany;
3. Tarihi däuırler (XIII-XIV), iaǧni qazaq dalasyna Joşy ūlysynyŋ ırge tebuı;
4. Joŋǧar arasyndaǧy ekı ǧasyrǧa sozylǧan küres kezeŋı;
5. Feodaldyq qaişylyqtarǧa qarsy küres kezeŋı;
Bırınşı kezeŋnıŋ küi aŋyzdary (iaǧni küilerı de) jaŋaşa jyl sanauǧa deiıngı VIII-V ǧasyrlar men jaŋa zamannyŋ VI ǧasyrdaǧy aralyqty qamidy. Būǧan Euraziianyŋ Ūly dalasyndaǧy köşpelıler arasyna islam dını taraǧanǧa deiıngı qiial ǧajaiyp taqyryptarǧa arnalǧan küiler, joryq saryndary, jaugerşılık kezeŋderde el esınde qalǧan aituly batyrlar, aqyldy arular, erge serık bolǧandai qanatty pyraqtar, kielı januarlar turaly küiler men olardyŋ aŋyzdary jatady. Mäselen, «Qos müiızdı Eskendır», «Kök töbet», «Kök börı», «Aqqu», «Saryn», «Ögız ölgen», «Tarǧyl būqa» siiaqty küiler men küi aŋyzdaryn aituǧa bolady.
Ekınşı, oǧyz qypşaq kezeŋınıŋ (VI-XII ǧǧ) küi aŋyzdary. Būǧan Qorqyt ata aŋyzdary, «Abyz tolǧauy», Saimaqtyŋ sary özenı», «Baljyŋger» siiaqty küilerdıŋ aŋyzdary jatady. Osy zaman Qorqyt zamanynan desedı. Qorqyt IH- ǧasyrda ömır sürgen aŋyz keiıpker. Ol Şyŋǧys Ualihanov aitqandai: « Qorqyt alǧaş qobyz tartyp, saryn aitudy üiretken eŋ bırınşı baqsy». Baqsylyq dästürdı ūstai otyryp, qazaq muzykasynyŋ negızın qalyptastyrdy dese bolady. 1975 jyly folklorşy Mardan Baidıldaev jäne qobyzşy Mūsabek Jarqynbekov qyzylordalyq qobyzşy Ysmaiyl Şämenūlynan Qorqyttan qalǧan 10 şaqty küiın jazyp aldy.
Qorqyttan soŋ üşınşı noǧaily kezeŋınıŋ (XIII — XVI ) küilerı. Oǧyz qypşaq kezeŋınıŋ alasapyranynan keiın köşpelılerdıŋ rulyq taipalyq tūtastanuy, Altyn orda siiaqty aituly memlekettıŋ boi köteruı osy zamanǧa säikes keledı. Tek ol ǧana emes, ılgerı ǧasyrlar talqysynda tarihi taǧdyryn ortaqtastyrǧan danalyq ru taipalardyŋ saiasi odaq qūryp, bır bırımen bıte qainasyp «qazaq» degen keŋ maǧynaly etnikalyq ataumen tarih sahnasyna şyǧa bastaǧan kezeŋı osy tūs. Sondyqtan da eldıŋ özın-özı tūtastyqqa tanu sapasy meilınşe şyŋdalǧanyn, bır rudyŋ qyrbailyǧy tūtas eldıŋ qabyrǧasyn qaiystyratyn, el şetınen naizanyŋ ūşy körınse tūtas el bolyp ereuıldeitının, äsırese, folklorlyq tuyndylardan aiqyn aŋǧaruǧa bolady. «Er Töstık», « Jirenşe şeşen», «Aldar köse» siiaqty sikldanǧan ertegı-aŋyzdar, «Alpamys», «Qobylandy batyr», «Qambar batyr», «Edıge», «Er Tarǧyn», «Er Qosai», «Er Şorai», «Er Jabai», «Oraq-Mamai» siiaqty epikalyq jyrlar, Sypyra jyrau, Asan Qaiǧy, Qaztuǧan, Dospanbet, Şalkiız, Jirenşe şeşen siiaqty jyraular, tapqyr şeşender bärı-bärı sol noǧaily zamanyna qatysty. Noǧaily kezenıŋde tuǧan muzykalyq jäne folklorlyq mūralardyŋ sanatyna «Joşy hannyŋ jortuyly», «Şora batyr», «Ämır asqaq», «Qambar küiı» siiaqty halyq küilerımen bırge, Ketbūǧanyŋ «Aqsaq qūlan», Asanqaiǧynyŋ «El aiyrylǧan», Qaztuǧannyŋ «Saǧynyş» küilerın jäne olardyŋ aŋyzdaryn jatqyzuǧa bolady.
Törtınşı, Joŋǧar şapqynşylyǧy kezındegı (XVII-XVIII ǧǧ) küiler men küi aŋyzdary. Osy ekı ǧasyrda sozylǧan alaapyran halyqtyŋ san-sala ruhani mūrasynda şynşyldyqpen, tarihi derektılıkpen oryn aldy. Aŋyz-äŋgıme, jyr-dastan, tolǧau-termelerden bastap, än-küige deiın halyqtyŋ azatşyl ruhy asta-tök körınıs tauyp otyrdy. Osy kezeŋ özınıŋ ruhyna laiyq Būqar, Tätıqara, Qanai, Tolybai, Töle, Qazybek, Äiteke siiaqty şeşen-bilerdı, jyrşy- jyraulardy düniege äkelıp, olar qara halyqtyŋ küizelısı men qaharman erlıgın ölmes öner tılınde beinelep otyrdy. Mūnyŋ aiǧaǧy retınde «Qarataudyŋ şertpesı», «Qalmaq biı», «Belasar», «Qalmaqtyŋ qara jorǧasy», «Keŋes», «Abylaidyŋ qara jorǧasy», «Qorjynqaqpai» siiaqty küiler men olardyŋ aŋyz-äŋgemelerın atauǧa bolady. Būl kezeŋnıŋ küi aŋyzdary şiryqqan oqiǧasymen, tosyn şeşımderımen nazar audarady. Bır quanyş, bır qaiǧy itjyǧys tüsken zamannyŋ myŋ san körınısı öner tılınde de aluan örnekpen aldyŋnan şyǧyp otyrady. Äsırese, küi aŋyzdarynyŋ belgılı bır tarihi oqiǧamen sabaqtastyǧy, naqtyly tūlǧalar ömırıne arnauly derektılıgımen ilandyryp otyrsa, soǧan ündes muzykalyq tılı beinelegış qasietımen bauraidy.
Besınşı, XVIII-XIX ǧasyrlarda jäne XX ǧasyr basynda tuǧan küiler men olardyŋ aŋyzdary. Būl kezeŋnıŋ ruhani mūralaryna saiasi-äleumettık sarynnyŋ meilınşe aiqyn körınısı tauyp otyratynyn aldymen aitu qajet. Būl kezeŋde tuǧan küiler de, küi aŋyzdary da erekşe moldylyǧymen, taqyrybynyŋ äraluandyǧymen , oqiǧasynyŋ derektılıgımen nazar audarady. Äsırese küilerdıŋ äuen-sazynyŋ meilınşe şyŋdalǧan känıgı (professionalnyi) deŋgeiın airyqşa atap ötken jön. Būl kezeŋge Boǧda, Qūrmanǧazy, Tättımbet, Däuletkerei, Toqa, Yqylas, Qazanǧap, Seitek siiaqty ondaǧan däulesker küişıler qazaq muzykasynyŋ ūlttyq tılın bırjolata ornyqtyryp, jalpy adamzattyq mänı bar ruhani fenomen deŋgeiınde tanyldy.
Joǧarydaǧy bes kezeŋnen ötken küişılık öner küişılerınıŋ oryndau mänerı aimaqtyq küi ūialaryna bailanysty damidy. Küi äuenı intonasiialy saz retınde äuelde bır tübırlı bolǧanmen oryndauşylyq mädeniettıŋ tezıne tüsken kezde ärtürlı arnaǧa tüsedı. Qazaqtyŋ küi önerı negızınen tökpe, şertpe dep aidarlanǧan ekı maşyqqa bölınedı, soǧan orai olardyŋ jerge, topyraqqa tartyp tūratyn aişyqty mınezdemelerı de bar. Tökpe jäne şertpe degen anyqtama küidıŋ täsılı tartysyna bailanysty tuyndaǧan keiıngı attar, Ahmet Jūbanovtyŋ «Ǧasyrlar pernesı» kıtabyndaǧy Tättımbet jaily zertteude şertpe küi degen söz kezdespeidı, mūndai atau Uali Bekenovtyŋ kıtaptarynan keiın engen (Şertpe küi şeberlerı). Küilerdıŋ qazırgı oqytudaǧy aimaqtarǧa qarai ūialyq bölınısterı jetı mekteptı qūraidy:
<!—[if !supportLists]—>1. Altai küişılık aimaǧy – Şyǧys Qazaqstan ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>2. Arqa küişılık aimaǧy – Ortalyq Qazaqstan ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>3. Jetısu küişılık aimaǧy – Oŋtüstık Şyǧys Qazaqstan ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>4. Qaratau küişılık aimaǧy – Oŋtüstık Qazaqstan ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>5. Jidelı Baisyn küişılık aimaǧy – Syrdariia, Aral öŋırı ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>6. Orda küişılık aimaǧy – Batys Qazaqstan ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>7. Tübek küişılık aimaǧy – Maŋǧystau .<!—[endif]—>
Küişılık ūialardyŋ būlai bölınuınıŋ jüiesın alǧaş ūsynǧan Aqseleu Seidımbek boldy ( «Küi şejıresı» monografiiasy), oǧan deiın mūndai mektebi jıkteu jasalǧan emes. Būl küi tarihy men oryndalu mädenietıne dūrys baǧdar bere alatyn naqty ärı däl anyqtama boldy. Qazaq küilerınıŋ aimaqtyq ūialarynyŋ mūnan da basqa älı aiqyndala qoimaǧan küişılık mektepter bar, olardyŋ köbısı özınşe töbelı mäner bolǧanymen az eskerılıp jür. Altai küişılık mektebınde – Tarbaǧailyq, Arqada – Toqyrauyndyq, Jaŋa arqalyq, Jetısuda – Talastyq, Qaratauda – Küngeilık, Jidelıbaisynda – Araldyq, Ordada – Oraldyq, Tübekte – Üstırttık (Türkımenşe şalu mänerı) mektepter qalyptasqan, jäne olar jeke küişılık ūia boluǧa äbden laiyqty. Būlardan özge Ile, Şyǧys Türkıstan men Baiölke jerındegı küişılık te özınşe törge şyǧuǧa tūrarlyq mänerlı mektepter. Osy mektepter ökılderı – Aqqyz, Toqa, Baiserke, Üsen töre, Mämen, Ärenjan, Esır siiaqty küişıler oryndauşylyqtyŋ şyŋyna şyǧyp, artyna ız qaltyrǧan dombaraşylar. Būl mektepter täjıribede oryndauşylyǧy bölek dombyraşylyq öner bolyp baǧalanǧanymen, joǧarydaǧy mektepterdıŋ atyna jalpylama telınıp jür. Osylardy qomaqtai aitqanda qazaqtyŋ küişılık ūialarynyŋ jalpy sany on segız bolar edı:
Altai, Tarbaǧatai, Arqa, Jaŋa arqa, Toqyrauyn, Jetısu, Talas, Qaratau, Qarataudyŋ küŋgeiı, Jidelıbaisyn, Aral, Oral, Tübek, Üstırt, Ile, Şyǧys Türkıstan, Baiölke.
Küişılık ūialardan basqa ülgılık mektepter de bar. Ärbır küişılık ūianyŋ basynda sol saladaǧy oryndau mänerın jasaǧan tūlǧalar bar. Baijıgıt, Tättımbet, Qojeke, Sügır, Qazanǧap, Qūrmanǧazy, Abyl siiaqty küişıler öz mektebınıŋ ırgetasyn qalaǧandar jäne şyǧarmaşylyǧy eren jasampaz (reformator) sazgerler. Olardyŋ ülgılerın ary qarai damytqan zamandyq küişılerımız solardyŋ şäkırtterınıŋ qolynan küi alǧandar, ärı sol küilerdı tartu barysynda öz oryndauşylyq mektepterın de qalyptastyrǧan dombyraşylar. Osy künı Äbıken Hasenov, Maǧauiia Hamzin, Nūrǧisa Tılendiev, Jappas Qalambaev, Tölegen Mombekov, Saduaqas Balmaǧambetov, Baqyt Basyǧaraev, Qali Jantıleuov, Ryspai Ǧabdiev, Serjan Şäkıratov siiaqty küişılerdıŋ oryndauşylyq mänerlerı de öz kezegınde jalǧasyn tauyp, jeke mektep bolyp qalyptasqan ürdıs sanalady. Ärine, osy aimaqşylyqtaryn öz erekşelıkterı, iaǧni bır – bırınen aiyrmaşylyǧy bar. Mysaly, Qūrmanǧazy mektebı dauyldy, oŋ qolynyŋ auqymy keŋ jäne dinamikalyq küşınıŋ boluy, Däuletkerei mektebı biiazy, lirikaǧa äsemdıkke jaqyn, oŋ qoldyŋ qaǧys şeŋberı «tar» bolady. Qazanǧap özınıŋ sazdylyǧymen, küidegı ūzaqtyqtyŋ (razmer), qaǧysymen erekşelense, Dina mektebınde de özındık erekşelıgı bar: özgerıp ketetın yrǧaǧy, oŋ qoldyŋ bes sausaǧynyŋ bırınen soŋ bırın kezektestıre oinau, Maŋǧystau mektebı süirete qaǧuy (trioldı tez aluy), şalys qaǧys alynuy, küi tartu kezınde qaǧystarmen oŋ qoldyŋ türlışe oinatu. Arqa mektebınıŋ basty aiyrmaşylyǧy şertıp tartyluy, sol qoldarynyŋ applikaturasy, sondai – aq ol dästür küilerın «tekstsız än» deuge bolady, Jetısu küilerınde qaǧys qaǧu, perne basu amaldary jäne sazdyq erekşelıkterı,epikalyq tūrǧydaǧy aŋyz — äŋgımege laiyq ejelgı küi sazyn baiqatady. Qaratau mektebı şertpe jäne tökpe qaǧystar aralas bolyp kelse, Altai – Tarbaǧatai mektebı de än tektes, oinaqy, bır sazdy än registrde qaitalau. Halyq arasynda küi önerınıŋ saz-saryndary boiynşa aiyryp tanu üşın «tökpe küi» jäne «şertpe küi» degen ataular qoldanyp jür. Aqseleu Seidımbektıŋ aituynşa, «tökpe», «şertpe» sözderı jeke küilerdıŋ tabiǧatyna qatysty anyqtauyş bola alar. Al, tūtas bır küişılık mekteptıŋ qasiet – bolmysyna anyqtauyş bola almaidy. Sebebı, tūtas bır öŋır – aimaqta qalyptasqan küişılık mektepter bylai tūrsyn, bır ǧana küişı-kompozitor tuyndylarynda şertıp tartylatyn küi de, dauyldata tögıp tartylatyn küi de kezdesedı. Mäselen, bır ǧana Tättımbettıŋ «Sarjailau», «Bylqyldaq», «Sylqyldaq» şertıp tartylsa, «Bes töre» küiı jıgerlı serpınmen tartylady. Ony bylai qoiǧanda, jalqy tūrǧan bır ǧana küidıŋ ön boiynda bırte şertıp qaǧudy, bırte serpe tögıp qaǧudy, endı bırde ılıp qaǧudy qajet etetın sätter bar. Mäselen, Äşımtaidyŋ «Qoŋyr qaz», Dairabaidyŋ «Dairabai» siiaqty küilerı sol bır ǧana küidıŋ ön boiynda bırıse şertılıp, bırese dauyldata tögılıp tartylady.
Sondai-aq taǧy bır dälel būl sözder tek dombyramen tartylatyŋ küilerdıŋ ǧana qadır – qasietın anyqtaidy. «Tökpe » jäne «şertpe» degen ataular qobyz, sybyzǧy, sazsyrnai, mesqobyz siiaqty aspaptarda küilerdıŋ qasietın anyqtauǧa kelmeidı. Sebebı, būl aspaptar şertıp te, soǧyp ta tartylmaidy. Sol üşın taǧy da sol Aqseleu Seidımbektıŋ pıkırıne jügınuımızge tura keledı. Ol qazaq halqynyŋ dästürlı talǧam — tanymy boiynşa küi atauly özınıŋ saz-sarynyna orai«qoŋyr küi», «tık küi» jäne «boilauyq küi» üşke böledı. Osy ataulardyŋ ärbırı jeke küidıŋ saz-sarynyn da anyqtaidy. Mysaly, qoŋyr küiler filosofiialyq oiǧa qūrylyp, köbınese ömırdıŋ oily, mūŋly sätterın tolǧaidy. Sol arqyly tyŋdauşyny sabyrǧa şaqyrady nemese ömırdıŋ män- maǧynasyn zerdege ūialatady. Aitalyq Yqylastyŋ «Qoŋyr», Tättımbettıŋ «Kökeikestı»,Qazanǧaptyŋ «Kökıl», Däuletkereidıŋ «Jıger» siiaqty küilerın aituǧa bolady.
Tık küiler bolsa, ömır qūbylystaryn tyŋdauşysyna elestetıp otyrady. Tık küiler ömırdıŋ qyzyq da kürdelı qūbylystary turaly dybyspen suret salady, dybyspen baiandap beredı. Ärı qarai tyŋdauşysy öz öresı, öz sezım tüisıgı jetken jerge bailam jasaidy, belgılı bır äserge bölenedı.Tık küidıŋ klassikalyq ülgılerı retınde Qūrmanǧazynyŋ «Aqsaq kiık», Äşımtaidyŋ «Qoŋyr qaz», Nūrǧisanyŋ «Aqqu» siiaqty küilerın ataǧan jön.
Boilaulyq küiler köbınese joqtau sarynymen ömırdıŋ qaiǧyly, zarly sätterın beineleidı. Mäselen Yqylastyŋ «Erden», Äbdidıŋ «Qosbasar» küilerı. San ǧasyrlar boiy küişıler qolynda damyp, ūlttyq erekşelıkterdı boiyna jinaǧan küi önerı, qazaqtyŋ sezımı men oiyn keŋ auqymda surettei kele, onyŋ şyn mänınde qazaqtyŋ muzykalyq qūdıretıne ainaldy.
Dästürlı muzyka önerı elımızdıŋ tarihymen bailanysty. Tarih qoinauyna tereŋ boilap, ötken künnıŋ üzık syrlaryn oi süzgısınen ötkızıp qarasaq, ärıdegı Oǧyz, Qapşaq, Saq pen Ǧūn, berıdegı Türkı näsılınıŋ belınen taraǧan halyqtyŋ ılkıldegı baba önerı qazaq jerınıŋ küreŋ topyraǧynda tamyryn tereŋge tartypty. Keiın türkı tıldes tuysqan elder şartarapqa tarydai şyşylyp qazaq elı derbes ūlt bolyp jeke dara şyqty. Özınıŋ tılın, dının, mädenietın qalyptastyrdy. Bıraq qalai degende de bızdıŋ ūlttyq muzykamyz tuys halyqtarymen bailanysty. Basty aiyrmaşylyq olarda bärı, iaǧni än de, muzyka da, bi de «Küi» degen bır-aq sözben ataǧan.
Qazaq muzyka önerınıŋ tarihi tamyry Qorqytqa deiıngı ǧasyrlarǧa jatqandyǧyn materialdyq mūralar aiǧaqtap otyrǧanmen, halyq küilerınıŋ qai ǧasyrda tuǧandyǧyn döp basyp aitu qiyn. Olar hatqa tüspegen küiı är ūrpaqtyŋ qūimaqūlaq arqyly ǧana bızge jetıp otyr. Köne ǧasyrda Qorqyt, XII ǧasyrda Ketbūǧa, XIV-XV ǧasyrlarda Asanqaiǧy, XV ǧasyrda Qaztuǧan, XVI-XVII ǧasyrlarda Baijıgıt, XVIII ǧasyrda Abylaihan, XIX ǧasyrdyŋ bas kezınde Boǧda, Mahambet, Tättımbet, Qūrmanǧazy, Abyl, Toqa, Sarmalai, Yqylas, Qazanǧap, Baiserke, Şortanbai, Tılendı, Dairabai, Öskenbai, Mamen, Dina, Sügır, Seitek t.b. sekıldı daryndy küişı, däulesker dombyraşylar – qazaq küi önerınıŋ tuyn är ǧasyr, är jyldarda biıkke kötergen tuma talanttar edı. Solar arqyly ūlttyq muzyka önerımız özındık bet-bederın saqtap qaldy. Qazırgı kezeŋde küişılık öner qanatyn keŋ jaia, qazaq degen ūlttyŋ dästürlı mädenietınde samǧauda. Bodandyq kezeŋnen aman – esen ötken dombyra aspaby elımızde aiyryqşa oryn aluda. Qazaq Ūlttyq Muzyka akademiiasy, Qūrmanǧazy atyndaǧy Ūltyq konservatoriiada, elımız boiynşa köptegen kolledjderde qanşama bolaşaq dombyraşy mamandar bılım aluda. Oǧan jūmys ıstep jürgen osy oqu oryndarynyŋ tülekterın qosaiyq…Ärine, qiynǧa soqqan mäseleler de bar, bıraq öte kele adam tüzelıp, adammen zaman da tüzelıp bärı ornyna keledı. Tek uaqyt qajet.
Jalpy qoryta aityp toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını: «Qazaqtyŋ ūlttyq önerı bolǧan, qazır de bar jäne bolaşaqta da öz qasietın joǧaltpai qala beredı» !!!
Paidalanǧan ädebietter:
<!—[if !supportLists]—>1. A. Jūbanov «Än – küi sapary» Almaty 1976<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>2. A. Jūbanov «Ǧasyrlar pernesı» Almaty 2002<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>3. A. Seidımbek «Qazaqtyŋ küi önerı» Astana 2002<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>4. T. Merǧaliev, S. Bürkıt, O. Düisen «Qazaq küilerınıŋ tarihy» Almaty 2000<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>5. J. Jüzbai «Şertpe küidıŋ tört mektebı» Astana 2009<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>6. A. Toqtaǧan «Küi täŋırdıŋ kübırı» Almaty 1996.<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>7. T. Jūmaǧalieva, D. Ahmetbekova, B. Ysqaqov, Ä. Qaramendina, Z. Qospaqov «Qazaq halqynyŋ dästürlı muzykasy» Almaty 2005<!—[endif]—>
