El jurnalistikasynda sony ızdenıster az emes. Äitse de, bügınde radio salasynda soŋǧy pop, rnb sekıldı älemdık sahnadaǧy änşılerdıŋ öleŋderın jüz qaitalaityn nemese olardyŋ ömırın jatqa soǧatyn baǧdarlamalardan aiaq alyp jüre almaityn küige jettık. Bır-bırıne tek sapasy ǧana emes, formatymen de egız qozydai ūqsas baǧdarlamalardyŋ jastarǧa ruhani azyq beretındıgı, ärine, kümändı. Äitse de soŋǧy kezderı eldı eleŋ etkızetın baǧdarlamalar, sony ızdenıster bar ekenın de aita ketken läzım desek, tyŋ ideia ūsynyp otyrǧan sol azdyŋ bırı – Nūrjau Köşerbaidyŋ “Küi dariia” baǧdarlamasy.
Qostanai qalasynyŋ “KN” radiosynan är senbı saiyn tūraqty türde berılıp kele jatqan “Küi dariia” köpşılık kütıp tyŋdaityn baǧdarlamaǧa ainalyp otyr. Dombyranyŋ qoŋyr ünımen bırge elımızdıŋ däulesker küişılerın söilete otyryp, küidıŋ arǧy-bergı tarihyn aitu arqyly jastardyŋ qyzyǧuşylyǧyn arttyryp jürgen baǧdarlamanyŋ arqalaǧan jügı salmaqty. Qatysuşy küişılerdıŋ qatary da osal emes. Tūiaqberdı Şämelov, Aigül Ülkenbaeva, Abdulhamit Raiymbergenov, Seken Tūrysbekov sekıldı köptegen tanymal küişıler qazaqtyŋ arǧy-bergı küi tarihynan syr şertedı. Olardy tyŋdai otyryp, el men jer şejıresı, folklor önerınıŋ damuy jönınde tūtas däuırler köz aldyŋa keledı.
“Küi dariianyŋ” är baǧdarlamasy bügıngı zaman aǧymymen tärbielenıp jatqan ūrpaqqa “ataly sözge toqtaudyŋ” qasietın ūǧyndyrady. Onyŋ kezektı bır baǧdarlamasyna qūlaq türeiık. Baǧdarlama küi atasy Qūrmanǧazynyŋ “Serperımen” aşyldy. Arqa öŋırınde Qosbasar atty ädemı küiler toptamasy bar. Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, ūlaǧatty ūstaz, küişı Aitjan Toqtaǧan osy küi jönınde syr şertedı.
Ertede Arqada Küşıkbai esımdı elge syily azamat, qadırlı aqsaqal ötken körınedı. Qartaiǧanda zaryǧyp körgen ūl balasy 5 jasqa kelgende qaitys bolady. Qatty qinalyp, ömırden baz keşken qariia keŋ tıgılgen kiız üidıŋ ırgesınde as-su ışpei, terıs qarap jatyp, öluge bel bailaidy. Būl Tättımbettıŋ 18 jasar kezı bolsa kerek. El-jūrty jinalyp, jalpaq jūrt otyryp qariianyŋ qaitsek betın berı qaratamyz dep aqyldasady. Söitıp, jas Tättımbettıŋ “Qosbasarlary” ömırge keledı. Tabaldyryqty attaǧan Tättımbet 12-den, müşel jas boiynşa toptap-toptap “Tabaldyryq Qosbasar”, “Zar Qosbasar”, “Jai sary Qosbasar”, “Seiıl Qosbasar”, “Syrnaily Qosbasar”, “Qyrmyzy Qosbasarlaryn” tartady. Tättımbettıŋ 62 “Qosbasarynyŋ” şyǧu tarihy köz aldymyzǧa möldırei tūnǧanda jandy bauraityn “Qosbasar” küiıne kezek berıldı. “Qosbasardy” qūiqyljytqan dombyra Däuletkereidıŋ “biiazy mektebınıŋ” ökılı sanalatyn Älkei Besalyūlynyŋ “Qoŋyralasyna” köştı. Alabūrtqan köŋıldı köz aldyŋa äkeletın ädemı küi eken. “Küi dariianyŋ” qai sany da köŋılıŋızdı körkeite tüsedı. Belgılı jazuşy, öner zertteuşısı Talasbek Äsemqūlov qatysqan baǧdarlamany alaiyq. Arqanyŋ eŋ ataqty küişılerı Tättımbet pen Baijıgıttıŋ küilerın därıpteitın, özın solardyŋ ızın jalǧastyruşy dep esepteitın Talasbek küişı 12 ata Abaq Kereidıŋ ışındegı Jastaban degen rudan şyqqan Baijıgıt degen küişı turaly äŋgımeleidı. Dauly zamanda ömır sürgen küişınıŋ ömır joly da, şyǧarǧan küilerınıŋ ärbıreuınıŋ artynda tūtas taǧdyr, zaman körınısı jatyr. Joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde qalmaqtar qyrylyp, bosap qalǧan Joŋǧariia jerıne köşıp barǧan Baijıgıttıŋ denesı bügınde Altaidaǧy Jalauly degen taudyŋ basyna qoiylǧan degen aŋyz aitylady.
İısı qazaqqa tanymal Tättımbet küişı Arǧyn ruynyŋ ışındegı Qarakesek, onyŋ ışınde Şanşar ruynan taraidy. Danyşpan Abaidyŋ äkesı Qūnanbai myrzamen qūdandaly bolǧan, tonnyŋ ışkı bauyndai aralasqan eken. Baǧdarlama qonaǧy Tättımbettıŋ bır küiı Abaidyŋ äjesı Zerege arnalǧandyǧyn aityp öttı. Şyn aty Taibala, halqy Zere atap ketken anamyz denelı, qaratory kısı bolypty. Naimannyŋ ışındegı Matai ruynyŋ qyzy, Qūnanbaidyŋ şeşesı ülken qara kempırdı elı Molqara atandyrǧan körınedı. Molqara Tättımbettı qatty erkeletedı eken. Bır künı Zere el jinalyp, küi tyŋdap otyrǧan kezde, elge at mıngızgen sekıldı bır- bır küi ataisyŋ, maǧan ataǧanyŋ qaida dep bazyna aitsa kerek. Sonda Tättımbet taban astynda “Molqara” atty küi şyǧarady.
Būl küi Arqa mektebıne keŋınen tanymal. Ädette küi tartuşy tyŋdauşysyn qyzyqtyryp, küidıŋ taǧylymy mol tarihyn aityp, onyŋ boiauyn arttyryp, äserın qalyŋdata tüsedı. Ärkımnıŋ oi tüietını öz aldyna, oǧan qosa sūlu sazdy tyŋdap köŋıl kökjiegı keŋeiedı. Būl “Küi dariia” formatynyŋ erekşelıgın aiqyndaidy, tyŋdap otyryp oǧan laiyqtalǧan 30 minuttyŋ qalai ötıp ketkenın aŋdamai da qalasyz. Qaita uaqyt azdyǧy sezılgendei, tamsanyp baryp, taŋdaiym älı de tatyŋqyramai qaldy-au degendei küi keşesıŋ.
Qarqaralyda jiı tartylatyn “Aidos” nemese “Qosaidar bi” degen küi bar. Osy küidıŋ şyǧu tarihyna üŋılsek. Aidostyŋ küişılıgı öz aldyna, onymen qosa barymtaşy da bolǧan körınedı. Kereide Molaq degen bai bolypty. Baidyŋ ūly bolmai, Aitbike esımdı jalǧyz qyzy bar eken. Künderdıŋ künınde Aidos barymtadan qaityp kele jatyp baidyŋ üiıne tüsse kerek. Jas jıgıttıŋ közı baidyŋ qyzyna tüsıp, ǧaşyq bolady. Qolǧa tüsırgen jylqysyn elıne jetkızıp salyp, ızımen baidyŋ üiıne kerı qaityp kelgen Aidos Molaqtyŋ jylqyşysy boluǧa kelısımın beredı. Bır künı el toi-tomalaqqa ketken kezde Aidos pen qyz tabynnan eŋ jaqsy attardy mınıp qaşyp ketedı. Toidan kelgen Molaq bai qyzy men jylqyşysynyŋ qol ūstasyp qaşyp ketkenın bıledı de, el ışı u-şu bolady. Söitse, qyzdyŋ atastyrylyp qoiǧan jerı bar eken. Qaşqyndardy ızdegen qyz äkesı de, jesırın daulaǧan qūda jaq – naimandar jaǧy da bır jyl tabanynan sarsylady. Ne kerek, bır jyldan keiın olar ūstalǧanda ekı jas kışkentaily bolǧan eken. Olarǧa ükımdı Kerei ışındegı Abylai hannyŋ közın körgen Qosaidar degen ataqty bi şyǧarady. Män-jaiǧa qanyqqan bi Aidosqa alynyp qoiǧan qalyŋmaldy naimanǧa ösımmen qaitartady da, Aidos pen Aitbikenıŋ ūlyn Molaq baiǧa bergızedı. Qyz berdıŋ, bıraq ūl aldyŋ, osymen toqta dese kerek. Baijıgıt bolsa Qosaidar bidıŋ kemeŋgerlıgıne taŋqalyp, sol biler bas qosqan keŋesten keiın küi şyǧarǧan körınedı. Söitıp, düniege “Qosaidar bi” atty küi keledı. Ädılettıŋ aq tuyn jyqpaǧan bige qoiylǧan küi-eskertkış bügınge jettı. Şejıre soŋy küişı Talasbek Äsemqūlovtyŋ oryndauynda “Qosaidar bi” küiıne ūlasty.
Baǧdarlamanyŋ taǧy bır qonaǧy – däulesker küişı Aitjan Toqtaǧannyŋ aituynşa, şyn mänınde dombyranyŋ mümkındıgın barynşa jarqyratyp körsetken adam Qūrmanǧazy bolsa, onyŋ Maŋǧystau jerınde düniege kelgen “Töremūrat” küiı jalpaq jūrtqa belgılı. Onyŋ tarihy da tyŋdaǧandy bei-jai qaldyrmaidy. Küi atasynyŋ tarihy tereŋge tartar küilerınıŋ bırı “Töremūrattyŋ” tuuy “Küi dariia” baǧdarlamasynda maŋǧystaulyq küişı Serjan Şäkıratovtyŋ jetkızuı men oryndauynda berıledı.
On ekı ata Baiūlynyŋ bırı taz ruynan şyqqan ataqty Töremūrat degen batyr ötken eken. Ol Qūrmanǧazymen zamandas, dämdes, yntymaqty, aralas-qūralas bolsa kerek. Küişınıŋ anasy Alqa da taz ruynyŋ qyzy, iaǧni Töremūrattyŋ apasy bolyp keledı. Töremūrat batyr Danai esımdı sūluǧa ǧaşyq bolady. Sūlulyǧy jannan artqan Danai basqaǧa atastyrylyp qoiǧan bolsa kerek. Töremūrat täuekelge baryp, qyzdy alyp qaşuǧa bel bailaidy. Serıkterın ertıp ırgeles jatqan Maŋǧystauǧa, Üstırtke qaşqan olar jolda türkımender jasaǧyna tap bolyp, ūrys bastalyp ketedı. Türkımender men adailardyŋ arasy suysyp tūrǧan kez bolsa kerek, sol jerde bastalǧan ūrysta jasaǧy az Töremūrat batyr qaza tabady. Osy kezde ūrys üstıne adaidyŋ batyr jıgıtterı jetıp ülgerıp, Danai men Töremūrat batyrdyŋ serıkterın tūtqynnan qūtqarady. Batyrdyŋ denesı ūrys bolǧan döŋde Üstırttegı Küiken degen jerde jerlenedı. Keiın Töremūrat batyrdyŋ beiıtıne kelıp, eske alǧan adaidyŋ Süiınǧara atty batyry jas beiıttıŋ janyndaǧy döŋnen ülken kümbezdı molany köredı. Būl kımnıŋ kümbezı dep sūraǧan Süiınǧaraǧa bır ataqty baidyŋ jatqan orny degen jauap qaitarylady. Sonda Süiınǧara tūryp, būl kümbez tırısınde elge qaiyry timegen baidyŋ basynda tūrǧanşa, el qorǧaǧan batyr basynda tūruǧa laiyqty dep, ony būzdyryp, Töremūrattyŋ basyn kötertedı. Tektılık pen tentektık astasyp jatqan būl tarih ta küimen bırge jettı.
“Töremūrat” küiındegı sylqym qaǧystarda ūrys beinesımen qatar, qazaq qyzynyŋ şolpysy syŋǧyrlaǧan sūlu beinesı bar. Būl küidı keide jergılıktı halyq “Qyz Danaidyŋ qyrǧyny” dep te ataidy. Arada jyl ötken soŋ ru aqsaqaldary qyz Danaiǧa üş taŋdaudyŋ bırın qabyldaudy ūsynady. Onyŋ alǧaşqysy – atastyrylǧan elıne baru, bolmasa törkınıne qaitu, al üşınşısı – osynda özı ūnatqan azamattyŋ etegınen ūstau. Sonda aqyldy Qyz Danai üşınşı ūsynysty qabyl alypty desedı dep oiyn tüiındedı Serjan aqsaqal.Küi atasy Qūrmanǧazy men şertpenıŋ şeberı Tättımbettıŋ, sondai-aq olardan keiın düniege kelıp talai jannyŋ taŋdaiyn qaqtyrǧan tamaşa küiler “Küi dariia” baǧdarlamasynda bırınen soŋ bırı oryndalǧanda, ädemı küi keşesıŋ. Eldıŋ tarihymen tūtastyra, sabaqtastyq jıbın üzbei jalǧastyryp kele jatqan habardyŋ berer taǧylymynyŋ moldyǧyn osydan köre alamyz. Ol tektılık pen erlıktı, ūltyn süiu men jerın süiudıŋ naǧyz ülgısın körsetıp, nasihattaidy.Stalindık solaqai saiasat ūlt ziialylaryn qynadai qyrǧany mälım. Ūlt ziialysynyŋ eŋsesın ezıp, tūtas ūltty bas köterer azamatynan aiyryltqan talaily zaman baǧdarlamada küi tılımen jetıp, zūlmat qyrǧyn janyŋdy auyrtady. Şertpe küidıŋ taǧy bır ökılı, osy zūlmat qūrbany Äbdi küişı turaly köp jūrtşylyq bıle bermeidı. Sembek, Qyzdarbek, Äbdi sekıldı körnektı küişılerdıŋ barlyǧy baidyŋ tūqymy retınde atylyp ketken. Tek jalǧyz Äbdi ǧana emes, küi oryndaǧany, dombyra ūstaǧandyǧy üşın talai bozdaqtyŋ basy ketkendıgı aşy şyndyq. Ölerınen bır kün būryn Äbdidıŋ soŋǧy tılegı sūralady. Ol eş ökınbesten, atsaŋdar atyŋdar, eş ökınış joq, tek ana otyrǧan Hasennıŋ Äbıkenın taŋǧa deiın janyma qosyp berıŋder deidı. Söitıp, bolaşaq küişını tap basyp, Äbıkenge jalǧyz küiı “Qosbasardy” taŋǧa deiın ūiyqtamai üiretıp, amanattap ketedı.
El tarihynyŋ taǧy bır belesı Ūly Otan soǧysynyŋ aiaqtalǧanyna biyl 65 jyl toldy. Qazaqtyŋ talai bozdaǧy etıgımen su keşken sol jyldarǧa arnalǧan küiler “Küi dariia” qorjynynda joq emes. Maǧauiia Hamzinnıŋ adamnyŋ töbe qūiqasyn şymyrlatatyn “Belgısız soldat” küiı sol jyldarǧa qoiylǧan eskertkış. Onyŋ negızı turaly Maǧauiia aqsaqaldyŋ özınen estıgen oryndauşy Janǧali küişı bylai deidı. “Balalar üiınde tärbielengen Maǧauiia tatar aqsaqalynyŋ tärbiesınde bolady. Soǧysqa ketken jalǧyz ūly qaitpai qalady da, zar eŋıregen tatar şalynyŋ esı auysyp ketedı. Soǧys qasıretı ǧoi būl. Räşitım, menıŋ Räşitım dep jylap änge qosqan şaldyŋ dauysy bala Maǧauiianyŋ qūlaǧynda qalyp qoiady da, keiın jyldar ötkennen soŋ osy küi düniege keledı. Qasırettı tarihtyŋ şerlı küilerı, asyra sılteudıŋ qūrbany küişıler jaily baǧdarlama qonaǧy Qazaq muzyka akademiiasynyŋ ūstazy, tanymal küişı Janǧali Jüzbaev erekşe tolǧanyspen äŋgımeleidı.Öskeleŋ ūrpaq boiyndaǧy erlıktı, patriotizmdı arttyratyn, jastardyŋ boiyna ūlttyq ruhty egetın būl baǧdarlama “KN” radiosy arnasynda ekı jyl qatarynan berılmek. Baǧdarlama auqymy öte keŋ. Ärbır küidı estıgen saiyn Otanǧa degen maqtanyş sezımı arta tüsedı. Baǧdarlamanyŋ qūdıretı de osynda. Bır qyzyǧy, özı memlekettık qyzmetşı bolyp tabylatyn avtor Nūrjau Köşerbai būl baǧdarlamasyn käsıbi jurnalistık tūrǧydan jasalǧandyǧyn halyqtan kelıp tüsıp jatqan oi-pıkırler aiqyndaidy. Ūlttyq ruhaniiatymyzǧa Elbasymyzdyŋ özı erekşe maŋyz berıp otyrǧanda Nūrjau bauyrymyzdyŋ küi zertteuşısı, qarapaiym küi tyŋdauşysy retınde jūrtşylyqqa tartymdy, ideiasy myǧym baǧdarlama jasap ūsynǧany ruhaniiatymyzǧa qosylǧan ülken üles dep baǧaladym öz basym.
Ǧadılbek ŞALAHMETOV,
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU-dıŋ
“Teleradio jäne qoǧammen bailanys”
kafedrasynyŋ meŋgeruşısı.
«Egemen Qazaqstan» gazetı
