Alasapyran jyldary Altaidyŋ ar jaǧynda qalyp qoiǧan aǧaiynnyŋ da ata-babadan kele jatqan miras önerge bai ekenı belgılı. Desek te, keiıngı jyldarǧa deiın Qytai qazaqtaryna tän än-küi mūralarynyŋ köpşılıgı jalpy qazaq halqyna beitanys bolyp keldı. Täuelsızdık alǧan jyldardan berı ǧana ondaǧy tuystardyŋ töltuma öner tuyndylary janaşyr azamattardyŋ jankeştı eŋbegınıŋ arqasynda ūlt mädenietınıŋ altyn qoryna qosyla bastady. Sondai igılıktı ıspen şūǧyldanuşylardyŋ qatarynda belgılı küişı, dombyraşy Mūqaş Taŋǧytūly da bar. Bız bügınde atamekenge qonys audaryp, alaş mädenietın asqaqtata tüsu maqsatyndaǧy jūmystaryn Qazaqstan aumaǧynda da jalǧastyryp jatqan önerpazǧa jolyǧyp, az-kem äŋgıme-düken qūrǧan edık.
Ömırderek
Mūqaş Taŋǧytūly 1962 jyly 15 jeltoqsanda QHR-dyŋ Şyŋjaŋ ölkesı, Tarbaǧatai aimaǧynda düniege kelgen. 1981 jyly Ürımjı Qarjy institutyna tüsıp, 1985 jyly tämamdaǧan. Sodan 2003 jylǧa deiın bank salasynda qyzmet ıstegen. 2003 jyly atamekenge qonys audarǧan.
- Aǧa, dombyraşylyq önerge qalai keldıŋız?
- Dombyra tartu – äuletımızde jalǧasyn tauyp kele jatqan öner. Men oǧan on jasymnan bastap äuestene bastadym. Äkem Taŋǧyt küişı boldy. Äuelgı ūstazym da sol. Keiın Mūrat Ybyraiūly deitın küişımen körşı boldyq. Sodan ol kısıge şäkırt bola jürıp, Qytaidaǧy beldı küişılermen tanysa bastadym. Ataqty Qairaqbai küişını jetkızuşı Jūmajan Sydyqūly (1982 jyly dünie saldy) jäne sal-serınıŋ soŋy Käsımbai Qūsaiynūlynan (1989 jyly dünieden ozdy) köp tälım aldym. Aityken Beiısbaiūly, Änuaş Süleimenūly syndy küişılerge de şäkırt bolǧam. Altaidyŋ küi tartu dästürın Däulet Halyqūlynan, Ilenıŋ küi önerın Kamal Maqaiūlynan igerdım.
- «Altai men Ilenıŋ küi tartu önerı» dep jatyrsyz, ol jaqtyŋ küilerı de öŋırlerge bölıne me?
- Ondaǧy üş aimaqtyŋ küiı üş ülken küişıden: Altaida – Beisenbı Dönenbaiūlynan, Tarbaǧataida – Qairaqbai Şälekeūlynan, Ilede Qojeke Nazarūlynan bastau alady. Būlar – Qytai qazaqtarynyŋ küişılık mektebın qalyptastyruşylar. Är öŋırde ömır sürgendıkten, olardyŋ küilerınde bırşama özgeşelıkter bar.
- Şeber dombyraşy ekenıŋızdı bıraz el bıledı. Al özıŋız küi şyǧarasyz ba?
- İä. Bıraz küilerım bar. Özıme ūnaǧan 18 küidı jeke üntaspa etıp şyǧardym. Eŋ alǧaş düniege kelgen küiım – «Jaisaŋ». Şyŋjaŋ Qarjy universitetınde bankir mamandyǧyna oquǧa tüsken kezım. Auyldan qalaǧa kelgen jaspyz. Auyldy, auyldasty, aǧaiyn-tuysqandy saǧynyp jürgen köŋıl-küide tuyndady. «Jaisaŋ» dep ataǧan sebebım: sol jaisaŋ jandardy, jaidary jandardy janym aŋsady. Qalanyŋ qym-quyt tırlıgınen toryqqanda ömırge keldı.
- Mamandyǧyŋyz bankir bolsa, muzykalyq sauatyŋyzdy qalai köterdıŋız?
- Küişılık önerde qūimaqūlaq degen «mamandyq» bar (küldı). Men nota bılmeimın. Barlyq küidı tyŋdau arqyly üirenemın. Ata-babalarymyzdyŋ qaisysy muzykalyq oqu ornyn tämamdapty? Küi atauly tügelge juyq qūimaqūlaqtyqpen jalǧasyn tapqan. Al bankirlıkke keler bolsaq, künkörıs kerek qoi. Ūzaq jyldar bankte ıstedım. Jūmyspen qatar şyǧys qazaqtarynyŋ şertpe küi dästürı turaly maqalalar jazyp, gazet-jurnaldarda jariialadym.
- Sız jalǧastyruşysy bolyp jürgen şertpe küi Qytaida qanşalyqty nasihattaldy?
- Qytaida jürgende osy küişılerdıŋ elu şaqty küiın Şyŋjaŋ halyq radiosynyŋ «Jüz jyldyq küitabaq» atty qoryna jazdyrdym. Oǧan qosa bükıl Qytai muzykanttarynyŋ eŋbegı jinaqtalǧan kıtap qūrastyryldy. Ensiklopediia siiaqty. Sonyŋ küige arnalǧan bölımıne jaŋaǧy kısılerden bes-alty küi kırgızdım. Özım de «Şyǧystyŋ şyryn şertpelerı» degen kıtap, «Şyǧystyŋ şyŋyrau şertpelerı» degen küitabaq şyǧardym. Oǧan jiyrmanyŋ üstınde küi syidy.
- Atamekenge kelgelı berı qandai şarualar atqaryp jatyrsyz?
- Ata-babalarymnyŋ Arqadan auǧanyna üş ǧasyr bolypty. Atajūrtqa oralu maǧan būiyrdy. Baǧzy mekenıme barymmen keldım.
Şyǧystyŋ şyryn şertpelerınen 150 küi äkeldım. Kele sala, osy küilerdıŋ jalǧastyruşylary turaly «Jūldyz» jurnalyna, «Ädebiet aidyny» gazetıne maqalalar jazdym. Bız köbıne Äset Naimanbaidy änşı retınde bılemız. Ol kısınıŋ «Kertolǧau», «Än şaqyrǧy» atty küilerı bar eken. Ony da elge alyp keldım. Radioǧa da baryp «Altyn qorǧa» engızdım. Teledidardaǧy «Qazaqtyŋ jüz küiı» baǧdarlamasynda nasihattaldy. Qazaqstandaǧy küi festivalderıne qatystym. «Küi-keruende» «Altyn qobyz» syilyǧyn jeŋıp aldym. Qazırgı qazaqtyŋ beldı küişılerı, zertteuşılerı Qarşyǧa Ahmediiarov, Şämıl Äbıltaevtardyŋ aituynşa, Şyǧys şertpe küi dästürı – Qazaqstan küişılık qoryna tyŋnan qosylǧan mektep.
2007 jyly jeltoqsan aiynda bes küişı bırlesıp konsert berdık. Onda da şyǧystyŋ şertpe küilerınen oryndadym. «Mäŋgılık sarynǧa» kırgızdım. Biyl da myŋ küi şyqqaly jatyr eken, osyǧan şyǧys şertpelerınen engızuge mümkındık tuyp otyr. «Tym bolmaǧanda, bır-ekı taspa şyǧarsaq» deidı ūiymdastyruşylar. Qytai qazaqtarynyŋ şertpelerı jaily üş kıtap daiyndap otyrmyn. Manaǧy jüz elu küidı notaǧa tüsıru bıraz aqşaǧa tırelıp tūrǧan, oǧan da janaşyr, järdemşıler tabyldy. Qūdai qalasa, şyǧyp qalar.
- Qazaqstanda Qytai qazaqtarynyŋ şertpe küilerın kımder zerttedı?
- Qazaqqa belgılı Uäli Bekenov aǧamyz būdan 40 jyldai būryn zertteudı bastaǧan. Ol kısı Qytaidyŋ Şaŋhai muzyka mektebın bıtırgen. Qytai kösemı Mauy men Juynlaiynyŋ aldynda küi tartqan desedı. Şertpe küidıŋ bılgırı. 1960 jyldary şekaradan ötken jas jıgıt özınıŋ auyly – Nansan öŋırınıŋ şertpelerın äkelse kerek. Men älgı 150 küidı araǧa qyryq jyl salyp äkeldım. Ondaǧy küilerdıŋ barlyq oryndaluyn tyŋdap körıp, tūpnūsqalaryn ǧana ırıktep äkeldım. Äitpegende, ärkım ärqalai oryndap jürgen türlerı köp. Bırın-bırıne şatystyryp alǧandary da jeterlık.
- Şyǧys şertpesı Qaratau men Tättımbet şertpelerınen nesımen erekşelenedı?
- Qytai qazaǧynyŋ bıraz bölıgı Qazaqstan aumaǧynan auyp barǧan. Elden, jerden jyraq jürgen halyqtyŋ jüregı saǧynyşqa toly bolady ǧoi. Sondyqtan şyǧys şertpelerı mūŋly, sazdy keledı. Qaratau men Tättımbet şertpelerı köŋıldı, oinaqy oryndalsa, şyǧys şertpelerınde ekı ışek bölek-bölek qaǧylady.
- Atamekende saǧynyşyŋyz basylyp, saryny bölek küiler tuyndaǧan şyǧar?
- Älbette, elordamyz Astanaǧa alǧaş barǧanymda bır küi tudy. Jalpy, Astana kelbetı, Saryarqa tabiǧaty tamaşa eken. Astanaǧa jetkenşe poiyzda dalanyŋ tabiǧatyn tamaşalap otyrdym. Keremet äserden «Nūr Astana» atty jaŋa küi şyǧardym. Odan soŋ, Qytaidaǧy tuǧan eldı, aǧaiyn-tuysty saǧynyp, «Keiıngı el» degen küi şyǧardym. Ol endı artta qalǧan eldı atajūrtqa şaqyru maqsatynda tuyndady.
- Qazırgı poeziiada belgılı bır tūlǧaǧa öleŋ arnau dästürı jalǧasyn tauyp keledı. Qazaqtyŋ küi önerınde de osy dästür bar emes pe?
- İä, bar. Jüirık at pen jaqsy joldasqa, patşa men batyrǧa, sūltan men törege küi arnalǧan. 1989 jyly Toqtar Äubäkırov ǧaryşqa ūşqanda, bız Qytaida bolatynbyz. Bır top qazaq jasy jinalyp alyp, «qazaqtyŋ qoly Aiǧa jettı» dep arnaiy toiladyq. Şynymen de solai ǧoi. Sol quanyş kökeide jüre kele, 1998 jyly küige ainaldy. Küidıŋ atyn «Toqtar batyr» qoiǧym keldı. Dese de, «batyrdyŋ atyn kelsın-kelmesın paidalanu ūiat şyǧar, aldynan ötıp, rūqsatyn alaiyn» dep bekındım. Auyl arasynda, jiyn-toilarda jaŋaǧy küiımdı oryndap jürdım. Söitıp, jaqynda Astanaǧa barǧanymda, ol kısımen kezdesudıŋ oraiy tüstı. Üiıne ızdep baryp, küiımdı tartyp berdım. Riza bolyp, esımın qoiuyma kelısımın berdı. Sonymen, on jyl oilap, on jyl tolǧaǧan «Toqtar batyr» atty küiımdı el aldynda özım qalaǧan atymen erkın şerte beruge mümkındık aldym. Būdan bölek tuǧan jerge, ösken elge arnaǧan da küilerım bar. Küidıŋ mūndai dästürı jalǧasyn taba beruı kerek.
- Otbasyŋyzda ısıŋızdı qūptauşy, ızıŋızdı jalǧastyruşy bar ma?
- Qyzym Gülşyrai dombyraǧa äues. Jolymdy jalǧastyruşy sol bolyp qalar. Al jeŋgelerıŋ Nūrlaş – därıger. Menıŋ küişılıgımdı, zerttep jürgen jūmysymdy da otbasymnyŋ barlyq müşelerı qoldap-quattap otyrady. Şyǧys şertpelerıne baulyp jürgen şäkırtterım de bar. Qazır konservatoriiada, muzykalyq oqu oryndarynda bılım alyp jür.
«Jas qazaq» gazetı
