Ruşyldyq qazaqtyŋ qanyna sıŋıp alǧandyǧy sonşalyq, tıptı keide «bız osy ūlt bolyp qalyptasqanbyz ba özı» degen kümändı saual özdıgınen tuyndaidy.Kezınde Abylai hannyŋ özı «üş jüzdıŋ basyn qosa almadym-au» dep tekke armanda ketpegen-au şamasy… Qanşa ǧasyr boiy qazaq bolyp, tūtasa almai jatqanda, basqa emes, köp aldynda jürgen öner jūldyzdarynyŋ öz atyna ruyn jalǧap alyp jürgenıne ne dersız? Mysaly ma? Aitalyq, Nūrlan Alban, Aşa Matai, Sara Naiman, Aqylbek Jemenei, Maira Kerei… Ä degende tılımızdıŋ ūşyna kele qalǧandarynyŋ özı osynşa…
Barlyǧy da — el süiıp tyŋdaityn, önerde özındık ornyn qalyptastyryp ülgergen belgılı änşıler. Būlardyŋ ışınde bastapqyda basqa atpen, iaǧni özınıŋ tegımen şyqqandary da bar. Mysaly, taŋdaiyna būlbūl ūialaǧan Maira änşı alǧaşynda Mūhamedqyzy bolyp şyqqandyqtan, jūrt ony älı künge solai ataudan jaŋylar emes. Tegın kenet Kerei dep auystyrǧanda, şyny kerek, barşa qazaq Mairaǧa bır türlı tosyrqai qarady. Onyŋ mänın änşınıŋ özı «Europa jūrtynyŋ Mūhamedqyzy degen ūzyn tektı aituǧa tılı kelmeitındıgımen» tüsındıruge tyrysty. Sondai-aq sol tūstaǧy islamǧa degen terıs közqaras «Mūhammed» atauyna ürke qarap, qasiettı esımdı közge şyqqan süieldei körse kerek. Sol sebeptı Mūhamedqyzy Kereige ainaldy.
Ruǧa-jüzge bölınu, tıptı öz ruyn ūltynan joǧary qoiu degen mäsele töŋıregınde özge emes, änşılerdıŋ özı ne oilaidy?
Mäselen, änşı Säken Maiǧaziev baspasöz betındegı sūhbattarynyŋ bırınde: «Maǧan Şymkent, Atyrau dep böletınder ūnamaidy. Sosyn qazır avtokölıkterdıŋ artyna rularynyŋ atyn jazyp alu sänge ainalypty. Qatarlasyp kelıp, betıne «ne degen beişara, ne degen qaraŋǧy edıŋ» dep aianyşpen qaraimyn. Deŋgeiı, namysy ruynan aspaidy. Olardy halyq, el, qazaq, Alaş, tarih degen qyzyqtyrmaidy. Ondai adamdardy ruhani mügedekter dep sanaimyn. Maqtansam, menıŋ de ruymnan nebır batyrlar, şeşender, kösemder şyqqan. Ata-babamyz bızge ru sūrasudy bölınsın dep jattatqyzbaǧan, qan tazalyǧyn saqtai bılsın dep üiretken. Bızge qazır ruǧa bölınu emes, ūlt bolyp ūiysu qajet», – deptı.
Būl – ūlttyq deŋgeide oilai alatyn naǧyz sanaly azamattyŋ közqarasy.
Änşılerdıŋ arasynan ruyn nyspyǧa ainaldyrǧandardy bölek qarastyryp jatqandaǧy oiymyz – ala qoidy böle qyryqqandyq emes, tek jalpy mäselenı jalqy adamdar tūrǧysynan qaraudy jön körgendık. Jalqy adamdar bolǧanda da, änşılerdıŋ ärbır ısı, är sözı, är qadamy jūrtşylyq nazarynda. Olar qalai jürıp-tūrady, qalai kiınedı, qai jerde özın qalai ūstaidy – körermen eşbırın qalt jıbermeidı. «Sengen qoiym sen bolsaŋ…» degendei, sahna törınde jürgen änşılerımız ūlttyq ruhtyŋ biıgınen körınudıŋ ornyna öz ruynyŋ atyn «aiǧailatyp» jatsa, onda özgelerge ne ökpe? Amalsyz tarihtan taǧylym ızdeimız. Bügıngı HHI ǧasyr tūrmaq, būdan ekı ǧasyrdai būryn ömır sürse de, dauysy alty qyrdyŋ ar jaǧynan estıletın Bırjan sal, Aqan serı, Kenen, Mädi, Mūhit, Ükılı Ybyrai, İmanjüsıp, Qapez siiaqty talai änşıler öz ruyn tegıne jalǧap bölıngen joq qoi? Al bügıngı bızge ne joryq?
Mämbet QOIGELDI, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor:
– Bız – qazır memleket qūryp jatqan halyqpyz. Memleket qūru degen – būl ūlt bolyp ūiyp, bırıgu degen söz. Al endı osy tūsta özımız bırtūtas ūlttyq ideologiia qalyptastyra almai otyrǧanda önerdegı azamattarymyzdyŋ mūndai qylyq tanytuy jaqsy ürdıs emes. Menıŋşe, ruynyŋ atyn tu qylyp sahna törıne alyp şyǧyp jatqan änşılerımız özderınıŋ nege boi aldyryp, nendei qauıpke jol aşyp berıp jatqandyǧyn tüsınbeitın sekıldı. Sondyqtan men olardy «ainalaiyndar» dep tūryp, öz qatelıkterın keşıkpei tüsınuge şaqyrar edım. Meilı, kım bolsyn, ruǧa bölşekteu, rulyq sanany qozdyru arqyly abyroiǧa kenelmesı anyq. Öitkenı öner degennıŋ özı – ūlttyq qūndylyq, sondyqtan ūly öner tek ūlttyq deŋgeide körınıs tabady. Sondyqtan rulyq sana deŋgeiınen ösuımız kerek!
Tüiın
Osy tūsta bır ǧana Erbolattyŋ «Men – qazaqpyn!» änı köpke qandai serpılıs bergenın eske alsaq. Tıptı orystıldı qazaqtardyŋ özı tılın ikemge köndırıp, qosyla şyrqaǧany ötırık emes. Būl da – ännıŋ köpke yqpal ete bılu qūdıretıne mysal. Al kerısınşe ūlttyq biıkten rulyq deŋgeige tüsıp jürgen änşıler eŋ qūryǧanda «Köşpendılerdegı» kışkentai Äbılmansūr, iaǧni bolaşaq Abylai hannyŋ dosy Eralynyŋ «Bız Mansūr ekeumız – qazaqpyz!» degen sözın eske tüsırse! Sol aitqandai, bız qaşan keudemızdı kerıp tūryp, «bız qazaqpyz» deitın şynaiy ūlttyq sana-sezım biıgınen körıner ekenbız?
Avtor:
Märiiam ÄBSATTAR
