Dın salasynda tiımdı memlekettık saiasatty qalyptastyru maqsatymen elımızdıŋ tarihynda tūŋǧyş ret Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam ministrlıgı tarapynan «Qazaqstannyŋ dın salasyndaǧy memlekettık saiasatynyŋ 2017–2020 jyldarǧa arnalǧan Tūjyrymdamasy» qabyldanǧan bolatyn. Qūjattyŋ resmi qoldanysqa engenıne de bes ai uaqyt boldy. Dın salasy töŋıregınde jürgen mamandar bolmasa, Tūjyrymdamamen tolyq tanys emes ekendıgımız ras. Sony eskerıp, bügın filosofiia ǧylymynyŋ doktory, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-nıŋ dıntanu jäne mädeniettanu kafedrasynyŋ professory Naǧima Bäitenovamen äŋgımelesken edık.
– Üş jylǧa arnalǧan Tūjyrymdamada dınge bailanysty memleket qandai baǧdar ūstanǧan?
– Būl qūjatty uaqtyly qabyldanǧan jäne memlekettık maŋyzy bar qūjattar qataryna jatqyzuǧa bolady. Tūjyrymdamada dın salasyndaǧy memlekettık saiasatty, dın men memlekettıŋ özara bailanysyn, memleket pen konfessiialardyŋ jäne konfessiiaaralyq qatynastardy retteuge, memlekettıŋ zaiyrly därejesın nyǧaituǧa, dındı destruktivtık maqsatta paidalanudan qorǧauǧa jäne ministrlıktıŋ jüielı, keşendı türde jūmys jasauyna negız bolady. Memlekettıŋ ūstanatyn negızgı baǧdaryna dın men memlekettıŋ özara bailanysyn retteude memlekettıŋ zaiyrlyq prinsipterın negızge alu, osy qatynastardy retteude normativtık-qūqyqtyq aktıler jüiesın jetıldıru, dıni ekstremizmge jol bermeu üşın jäne keşendı türde dın salasyndaǧy memlekettık saiasatty ıske asyru üşın barlyq deŋgeidegı memlekettık ūiymdar men azamattyq qoǧam instituttaryn, iaǧni ükımettık emes ūiymdardyŋ jūmysyn jetıldıru qarastyrylǧan. Mūndai Tūjyrymdamany qabyldauǧa negız bolǧan sebepterdıŋ bırı – soŋǧy jyldardaǧy älemdegı jäne Qazaqstandaǧy dıni ahualdyŋ barǧan saiyn kürdelenuı, ekstremizm men terrorizmnıŋ etek jaiuy, olardyŋ ıs-äreketınıŋ barǧan saiyn kürdelenıp, jaŋa tehnologiialardy keŋ qoldanuy būl mäselelerdı käsıbi deŋgeide, jüielı jäne keşendı türde şeşu qajettıgınen tuyndady dep aituǧa bolady.
Qazırgı dıni jaǧdaida barlyq jauapkerşılıktı tek memleketke jükteu dıni salada qalyptasqan mäselelerdı tiımdı jäne uaqtyly şeşuge mümkındık bermeidı. Būl mäselenı tek bükıl qoǧam bolyp atsalysqanda ǧana şeşuge şynaiy mümkındık tuady. Sondyqtan Tūjyrymdamada är azamattyŋ boryşy «dındı destruktivtık maqsatta paidalanuǧa jol bermeu», «zaiyrly memlekettıŋ konstitusiialyq negızın būzatyn jäne halyqtyŋ belgılı bır toptaryn radikaldandyruǧa äser etetın destruktivtı dıni aǧymdardyŋ qyzmetıne jol bermeu», «qoǧamda dıni qatynastar salasynda radikaldy jäne ekstremistık körınıstermen bailanysty kez-kelgen ıs-qimylǧa mülde tözbeuşılıkke qol jetkızu» kerektıgı turaly naqtyly atap ötılgen. Osy mäselege bailanysty Tūjyrymdamany «osy saladaǧy memlekettık qyzmetkerler ǧana basşylyqqa aluy tiıs» degen bırjaqty pıkır qalyptaspauy kerek, ony qarapaiym halyqqa, köpşılıkke tüsındırıp jetkızu mamandar men būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ mındetı boluy kerek dep esepteimın.
– Osy Tūjyrymdamaǧa bailanysty qandai naqty şaralar ıske asyp jatyr?
– Iske asyrylyp jatqan jūmystar jeterlık. Atap aitsam, memlekettık ūiymdar men azamattyq qoǧam instituttarynyŋ vedomstvoaralyq üilestıru jūmysy qolǧa alyndy. Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam ministrlıgınıŋ osy sala üşın maŋyzdy ekı Komitetten (Dın ısterı, Azamattyq qoǧam ısterı komitetı jäne Jastar saiasaty departamentı) tūruy atalǧan mäselenı tez arada şeşuge mümkındık tuǧyzuda. Aǧymdaǧy jyldyŋ qyrküiek aiynda Astanada Dın ısterı komitetınıŋ jäne «Ūlytau» qorynyŋ bırlese ūiymdastyrumen «Dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ aldyn alu mäselelerınde qoǧamdyq instituttardyŋ rölı» atty Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam vise-ministrı B.Arynnyŋ töraǧalyǧymen respublikalyq konferensiia öttı. Qazır 2011 jyly qabyldanǧan «Dıni qyzmet jäne dıni bırlestıkter» turaly zaŋǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu mäselesı belsendı türde jüzege asyryluda. Sonymen qatar, «dıni radikalizm men ekstremizm ideologiiasynyŋ taraluyna jol bermeitın jaŋa qūqyqtyq normalardy äzırleu qajettılıgıne» bailanysty normativtık-qūqyqtyq aktıler jüiesın jetıldıru mäselesı qolǧa alyndy dep aituǧa bolady. Tūjyrymdamada «radikaldy dıni aǧymdar ideologiiasyna qarsy baǧyttalǧan bılıktı dıni qyzmetkerler men nasihattauşylardy tarta otyryp, tūrǧyndar arasynda, äsırese, nysanaly jäne «problemalyq» toptar arasynda aqparattyq-tüsındıru jūmystaryn jandandyru» qajettılıgıne bailanysty Almaty qalasynyŋ Dın ısterı basqarmasy konferensiia-seminar, leksiia, kezdesuler ötkızude. Tūjyrymdamada «radikaldy dıni aǧymdardyŋ ideialaryna degen senımsızdıktı ornatu jäne olardyŋ şynaiy «beinesın» äşkereleu üşın BAQ, bılım beru, mädeniet, densaulyq saqtau jäne sport äleuetın paidalanu» turaly aitylǧan. Osy baǧytta äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-nıŋ filosofiia jäne saiasattanu fakultetı dıntanu jäne mädeniettanu kafedrasynyŋ oqytuşylary, magistranttary men doktoranttary belsendı türde jūmystar atqaruda.
– Qazaqstan – zaiyrly memleket. Tūjyrymdama zaiyrlyq prinsipıne qarsy kelmei me?
– Qabyldanǧan qūjat zaiyrlyq prinsipıne qarsy kelmeidı, kerısınşe Tūjyrymdamada erekşe atap ötılgendei, «Elımızdıŋ Konstitusiiasyna säikes tılı men dıni közqarasyna qaramastan, barlyq azamattardyŋ zaŋ aldynda teŋdık qaǧidattaryna jäne ärbır azamattyŋ jeke nanym-senımıne qūrmetpen qarauǧa negızdelgen memlekettık-konfessiialyq qatynastardyŋ zaiyrly modelı qalyptasty» dep körsetılgen. Degenmen, osy jetıstıktermen bırge älı de bolsa, memlekettıŋ zaiyrly qaǧidalaryn nyǧaitu mäselesı ömırlık maŋyzy bar mäselege ainalyp otyr. Būl mäselenıŋ özektılıgı soŋǧy jyldary qoǧamdaǧy dındarlyqtyŋ keŋ auqymdy sipat aluynan, jastardyŋ radikaldanuynan, «jekelegen azamattardyŋ qoǧam aldyndaǧy konstitusiialyq jäne azamattyq boryştaryn atqarudan bas tartuynan», «zaŋdarǧa, eldıŋ memlekettık rämızderıne, halyqtyŋ ūlttyq-mädeni salt-dästürıne, sondai-aq jalpyǧa bırdei ädep jäne mınez-qūlyq normalaryna qūrmet tanytpau jaǧdailarynan» körınude. Äsırese, islamistık aǧymdardyŋ tüpkı maqsatynyŋ teokratiialyq memleket ornatuǧa baǧyttalǧan ıs-äreketterı zaiyrlyqqa, zaiyrly memleketke tıkelei qauıp töndırıp otyr. Teokratiialyq memlekettıŋ qazırgı modelın DAİŞ naqtyly körsetıp berdı. DAİŞ-tyŋ ıs-äreketınen köp zardap şekken mūsylmandar ekenın körıp otyrmyz. Būl islam memleketı emes, ol tek belgılı bır islamistık toptyŋ qūrylymy, olardyŋ ūstanymdaryna sai kelmegen adamdardy, eŋ aldymen, mūsylmandardy qyryp-joiuda. Zaiyrly memleket – dın men memlekettıŋ qyzmetın ajyratu, ärqaisysynyŋ öz kompetensiiasy şeŋberınde qyzmetın atqaruy, bır-bırınıŋ qyzmetıne aralaspauy. Tūjyrymdamada zaiyrlylyq degenımız – ateizm degendı bıldırmeidı dep jaqsy aitylǧan.
– Elımızdegı dıni ahualǧa qandai baǧa berer edıŋız? Memlekettıŋ dın salasyn qūqyqtyq retteuı qalai jüzege asyrylmaqşy?
– Qazırgı bızdegı dıni ahualǧa bırjaqty baǧa beru bırşama qiyn bolar. Degenmen, Qazaqstan siiaqty köp konfessiialy elde jaŋa dıni ūiymdardyŋ köpşılıgınıŋ bızdıŋ el üşın dästürlı emes dıni ūiymdar ekenın jäne soŋǧy 20 jyl ışınde qaulap tez arada keŋ etek jaiǧanyn eskeretın bolsaq, dıni ahualdyŋ är uaqytta kürdelı qoǧamdyq sfera ekenın este saqtap, nazarda ūstap otyruymyz qajet. «Ülken Euraziia – 2027: konfrontasiia jäne serıktestık» mäselesıne arnalǧan Astana klubynyŋ üşınşı otyrysyndaǧy söilegen sözınde QR Prezidentı N.Nazarbaev älemdegı terrorizmnıŋ barǧan saiyn keŋ auqymdy sipat alǧanyna, älemnıŋ kez-kelgen jerınıŋ olardyŋ destruktivtı äreketınıŋ nysanyna ainalu mümkındıgınıŋ öskendıgıne nazar audardy. 2016 jyly 104 memlekette teraktı bolǧan. Būl üşınşı myŋjyldyqtaǧy teraktıler men onyŋ qūrbany bolǧan adamdardyŋ sany on ese öskenın körsetıp otyr. Älemdık deŋgeide bolsyn, bızdıŋ qoǧam aumaǧynda bolsyn, būl mäselenıŋ jyldan-jylǧa şielenısıp bara jatqanyn köruge bolady. Osy qalyptasqan jaǧdaiǧa jauap retınde Qazaqstandaǧy qazırgı qalyptasqan dıni ahualdy retteudıŋ maŋyzdy baǧyty retınde «Dın salasyn retteitın zaŋnamany jetıldıru; Memlekettıŋ zaiyrlylyq qaǧidattaryn nyǧaituǧa jäne dıni ekstremizmge qarsy ıs-qimylǧa baǧyttalǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ dın salasyndaǧy memlekettık saiasatyn ıske asyru boiynşa barlyq deŋgeidegı memlekettık organdar men azamattyq qoǧam instituttary jūmysynyŋ bıryŋǧai jüiesın jetıldıru; Azamattardyŋ ar-ojdan bostandyǧy men olardyŋ dıni nanym-senımın qūrmetteu qūqyqtaryna zaŋnamalyq kepıldık berudı qamtamasyz etu» mäselelerı jan-jaqty qarastyrylǧan. Tūjyrymdamada jalpy dıni mäseleler men konfessiiaaralyq qarym-qatynastardy retteudıŋ qūqyqtyq-normativtık negızderın jetıldıru – memlekettıŋ dınge qatysty saiasatyn jetıldırudıŋ maŋyzdy bölıgı retınde qarastyrylǧan. Tūjyrymdamany 2017–2020 jyldar aralyǧynda memlekettıŋ dın salasyndaǧy saiasatynyŋ negızgı baǧyt-baǧdaryn aiqyndap bergen negızgı qūjat dep qabyldau kerek, onda atalǧan problemalardyŋ joǧary käsıbi deŋgeide şeşıluınıŋ naqty joldary körsetılgen.
– Jastar arasyndaǧy dınge qyzyǧuşylyqtyŋ ösuı olardyŋ radikaldy dıni aǧymǧa kırıp ketuınıŋ qaupın küşeitude. Tūjyrymdama būl mäselege qandai şeşım ūsynady?
– Şyn mänınde jastar arasyndaǧy dınge qyzyǧuşylyqtyŋ ösuı olardyŋ radikaldy dıni aǧymǧa kırıp ketuınıŋ qaupın küşeitude. Bügıngı dıni ahualdaǧy jastardyŋ orny men rölı turaly aitar bolsaq, ata-ana keibır jaǧdaida ateist bolsa, balalary dındar, būl keŋestık qoǧamnyŋ saldary dep aituǧa bolady. Ekınşı jaǧynan, bügıngı künı dästürlı dınde ǧana emes, jaŋa dıni ūiymdardyŋ, äsırese, islamistık toptardyŋ qūramynyŋ 90, keide tıptı 95–99 paiyzyn jastar qūraidy. Dın salasynda jastarǧa bailanysty qalyptasqan osy jaǧdai, ärine, bıraz mäselenı tuyndatady. Jastar kez-kelgen qoǧamnyŋ bolaşaǧy jäne de ol jai aityla salǧan söz emes ekendıgın ärkım tüsınedı. Tūjyrymdamada jastar arasyndaǧy dıni radikalizm men ekstremizm ideologiiasynyŋ taralu sebepterı men joldaryna jan-jaqty taldau jasalyp, jastar arasynda oryn alǧan osy mäselelerdı şeşudıŋ naqty joldary qarastyrylǧan. Äleumettık jelıler jastardyŋ sanasyna maqsatty türde yqpal etu arqyly «sana-sezımı özgerıske ūşyraidy, azamattardyŋ memleketke degen äleumettık senım deŋgeiı tömendeidı, patriotizm men tılektestık sezımı joiylady, qūndylyq baǧyttary men etikalyq normalar özgeredı, otbasyna ırıtkı salynady, qoǧam jıkke bölınedı», «qoǧamdaǧy şielenıstıŋ örşuıne, radikaldy dıni aǧym ökılderınıŋ, onyŋ ışınde halyqaralyq terroristık ūiymdardyŋ qataryna qosylu üşın şet elge zaŋsyz şyǧuǧa tyrysatyndar sanynyŋ artuyna alyp keluımen qauıptı» dep erekşe nazar audaryldy. Tūjyrymdamada memlekettıŋ zaiyrlyq sipatyn saqtai otyryp, osy salada tuyndaǧan mäselelerdı keşendı türde şeşu qajettıgı jolǧa qoiylǧan.
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet
Sūhbattasqan – Äsel DAǦJAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
