İslam dınınıŋ atyn jamylǧan laŋkestık ūiymdardyŋ äreketı uaqyt ötken saiyn öŋın ainaldyryp, jaŋa keiıppen qarapaiym jūrtşylyqty qūrbandyǧyna ainaldyryp keledı. Al bügıngı jahandanu däuırınde özge qūrlyqta bolyp jatqan jarylysty «bızdıŋ elge qatysy joq» dep aitu – beiqamdyq. Öitkenı qazır ǧalamtor arqyly eşqandai şekarasyz är otbasy, ärbır adamnyŋ sanasyn jaulap jatqan aqparattyq qauıppen qatar, ışke synalap engen jat dıni aǧymdar «ünsız» jatyr dep aita almaimyz. Sondyqtan Almaty qalasy Qoǧamdyq damu basqarmasynyŋ «Monitoring jäne taldau» ortalyǧynyŋ aqparattyq-tüsındıru tobynyŋ müşesı retınde jamaǧatpen kezdesuler barysynda ūlttyq salt-dästür, dästürlı tälım-tärbienıŋ maŋyzdylyǧy turaly ünemı aituyma tura keledı.
Almaty qalasyndaǧy orta-arnauly oqu oryndarynyŋ bırındegı kezdesude örımdei jas qyzdyŋ saualdary erıksız nazarymdy audardy. Kiım kiiu ädebınde eşqandai dıni belgıler joq, sodan ol qyzdy sözge tartyp edım, ol bır kezderı tanysynyŋ Siriiaǧa baruǧa ūsynys jasaǧanyn aitty. «Jaqsy jalaqy beretın jūmystar bolsa, nege barmasqa» degen oimen anasymen aqyldasqanda, meşıtke tūraqty baryp tūratyn, bes uaqyt namazy bar anasy, aǧalary ol ūsynystyŋ «qauıptı» ekenın aityp kümän bıldırgen. Otbasynyŋ aqylyn alǧan qyz Şam elıne barudan bas tartqan. Men ol qyzǧa anasymen, bauyrlarymen aqyldasudyŋ orasan paidasy bolǧanyn ärı būl dınımızde de özara aqyldasyp, ıs jürgızu mūsylmannyŋ eleulı sipatynda bar «şura» (aqyldasu), «maşura»(keŋesu) ekenın tüsındırıp öttım. Siriiaǧa barudan aman qalǧan studenttıŋ sözıne sol mezette ūstazdary da taŋyrqap jatty. Epizod bolsa da būl oqiǧanyŋ özı otbasyndaǧy ata-anamen aqyldasudyŋ, otbasylyq keŋestıŋ maŋyzdylyǧyn körsetedı. Ejelden qazaq otbasyna tän dästürge qazırgı jahandanu kezeŋınde qauıp küşeigenı ras. Sebebı ūialy telefondar, ǧalamtor, äleumettık jelılerge äuestık otbasyndaǧy özara qarym-qatynasqa kerı ziianyn tigızude. Adamnyŋ sanasy men senımın, iaǧni ruhaniiat älemın jaulap jatqan türlı aqparattar aǧynyŋ tolassyzdyǧy sonşa adamdardy oilanuǧa, özara mämlelesuge, salt-dästürımızdıŋ ozyǧyn otbasylyq qarym-qatynasqa engızuge mümkındık qaldyrmai barady.
Degenmen jat elge «jūmaq» ızdep ketkenderdıŋ arasynda otbasynda dästürlı tärbiemen össe de taǧdyr jazuymen tap bolǧandar da bar. Mäselen, almatylyq M. esımdı boijetken otbasylyq jaǧdaiyna bailanysty 16 jasynda özınen 6 jas ülken 1991 jyldyq oraldyq «dındar» jıgıtke tūrmysqa şyǧady. Ata-ananyŋ talabymen küieu jıgıt qazaqy salt-dästürmen qūda tüsıp, toi jasap otau qūrady. Alaida köp ūzamai «näpaqa» qamymen Türkiiaǧa ketken küieubala bırneşe aidan keiın kelınşegın janyna almaq bolyp habarlasady. Būl kezde de ata-anasy qyzdaryn jıberuge üzıldı-kesıldı qarsy bolǧanymen, «äielıme özım jauaptymyn, uaiymdamaŋyzdar» dep sendırıp, köndıredı. Stambulǧa jetken soŋ tosyn syi jasaitynyn aitqan küieuıne ilanǧan qaraköz kelınşektıŋ qiialy älemnıŋ äsem jerlerın şarlap ta ketedı. Alaida bır aptadan soŋ avtobusqa otyryp, Siriia elınıŋ şekarasynan bır-aq şyqqanda qazaq qyzy qaida kelgenınen beihabar, tüsınıksız hälde qalady. «Keiın tüsındıremın, uaiymdama, barlyǧy keremet bolady» degen küieuı ekeuın ekı jaqa bölıp äketken. Sodan keiın küieuıne tek hat jazyp tanystar arqyly jöneltıp otyrsa da, köp ūzamai «şahid» boldy degen habaryn estidı. Jolyn tauyp elge habarlasqan kelınşekke ata-anasy «jıbı tüzu qazaq jıgıtı bolsa, jalǧyz qalma» dep aqyl aitudan basqa şarasy qalmaidy. «Ol jaqta qazaqtyŋ jap-jas jıgıtterı köp edı, menıŋ taŋdauym Aqtöbenıŋ tumasyna tüstı» degen ol elge «Jusan» arqyly küieuı, ekı qyzymen oralyp, jaqynda ūl bosandy. Ony sözge tartqanymyzda dıni bılımı joqtyŋ qasy. Ol bes jyl ot pen oqtyŋ ortasynda qalsa da otbasyndaǧy tärbiesıne sai elge degen saǧynyşy örşıp, ata-ana, bauyrlarymen qauyşqanyna, «Jusan» operasiiasyn ūiymdastyrǧan Elbasy N.Nazarbaev, Prezident Qasym-Jomart Toqaev, qūzyrly oryndarǧa şeksız riza.
Taǧdyr jazuy desek te, olardyŋ Şam elıne baruyna sebepşı bolǧan adamdardyŋ (küieuı, äielı, tanystary, t.b.) terıs dıni aǧymmen tıkelei bailanysy boldy. Sondyqtan «terıs aǧymnyŋ zarary tigen ne bolmasa şyrmauyna tüsken jandardyŋ qaitadan tura jolǧa tüsuı mümkın be?» degen zaŋdy saual tuyndaidy. Mamandardyŋ zertteuınşe, täjıribede terıs dıni aǧymǧa ergenderdıŋ 5/1-ı raiynan qaitady ärı täjıribelı mamandarǧa ortaq pıkır «adamnyŋ jeke bolmysy, sana-tüsınıgıne bailanysty mäsele» ekendıgı aitylady. Al psihologiialyq zertteu boiynşa olardy tūraqty oŋaltu üşın ortaşa 15 jyl qajet. Endı osy saladaǧy täjıribelı mamandardyŋ pıkırıne kezek bereiık.
«Jusan» operasiiasynda oŋaltu jūmystaryna qatysqan mamandardyŋ bıregeiı filos.ǧ.k. dosent Keŋşılık Tiyşqan: Terıs dıni aǧym saldarynan oŋaluy äbden mümkın. Mūndai täjıribeler ömırımızde boldy. Bıraq qanşa uaqyt kerek deseŋız, ol basqa mäsele. Ärı onyŋ terıs aǧymǧa kıru uaqytyna da bailanysty. Eger endı ǧana kırıp jürgen bolsa, ony tez qaitaryp aluǧa bolady. Al jarty jyldan artyq bolǧan bolsa, ondai adammen jüielı jūmys ıstelu kerek. Eŋ ülken qiynşylyq bızdıŋ terıs aǧym dep tüsıngen aǧymdarda jürgender özderın aqiqat jolyndamyz dep esepteuı. Sondyqtan ondai adamdar tıptı oŋaluǧa niet te bıldırmeidı, säikesınşe ondai adamdar oŋalmaidy da. Terıs aǧym ökılderınde logika haram. Sondyqtan syni oilauǧa üiretu arqyly kez kelgen adamǧa dälel ızdetuge bolady. Şubha, iaǧni kümän dep qaşqanymen keiın özı sūraq qoia bastaidy. Bılım arqyly kez kelgen mäselenı ortaǧa salyp olardyŋ qate jolda ekendıgın däleldei bılseŋız, oŋalu prosesı bastalady. Kökeiındegı oi, būrynǧy alǧan dıni bılımı tez joiylmaidy. Ortaşa qaraǧanda bır adamnyŋ oŋaluyna 2-3 jäne odan da köp jyl qajet bolady. Onyŋ özınde tūraqty bılımdı bır adammen jūmys ıstegen jaǧdaida. Al tiıp-qaşyp anda-sanda kezdesuler ötkızu bos äure. Mūny täjıribe däleldegen,-degen pıkırde.
Nūr-Mübarak universitetınıŋ prorektory, dosent Qairat Qūrmanbaev: «Dıni oŋaltu jūmysynda jüielı bılım berudıŋ maŋyzy zor. Öz täjıribemde aldyma kelgen 20 şaqty şäkırttıŋ 80% äuelgıde säläfizmdık ūstanymda bolatyn. Bıraq olar ekı jyl tūraqty naqty bılım, däiektı dälelderge negızdelgen därıster arqyly tügeldei raiynan qaityp, özımızdıŋ dästürlı ūstanymymyzǧa keldı. Būl qaşanda klassikalyq bılım tūraqty jürgızılse, öz nätijesın beretındıgın körsettı. Mūndai mysaldar köp»,-dep ömırden naqty mysal keltırdı.
Almaty oblysynyŋ äkımdıgınıŋ Dın ısterı basqarmasynda oŋaltu bölımınde bölım basşysy Erlan Mataev: «Közqarasyn oŋaltuǧa bolady. Bıraq ol adamǧa bailanysty. Köbıne endı ǧana sol aǧymǧa kıre bastaǧan, aq pen qarasyn ajyrata almai jürgen adamdy betın berı qaitaryp alu mümkındıgı bar. Al ūzaq jyldar sol aǧymnyŋ jetegınde jürgen adammen bıraz uaqyt talap etedı jäne ony barynşa bauyrmaldyqpen, körkem mınezben tartuǧa ǧana bolady. Būl bır özge dınnen basqa dınge ötkızgenmen bırdei üderıs sekıldı. Öitkenı dın jürekpen qabyldanatyn närse. Jürekkke ämır emes, mahabbat, meiırım jüredı. Sondyqtan oŋaltu, beiımdeu degen prosesster mahabbatpen, şynaiylyqpen bolsa ǧana öz nätijesın berıp, oŋaltuǧa bolady dep esepteimın»,-degen oiymen bölıstı.
Al Nūr-Mübarak universitetındegı Ekstremizmnıŋ aldyn aludaǧy mamandardy qaita daiarlau institutynyŋ direktory, doktorant, teolog Asqar Sabdin: «Qaityp ta jatyr. Ūjymdyq jūmyspen 2012 jyly bastap 2016 jyldyŋ soŋynda aiaqtaǧan esep boiynşa 283 adamdy qaitardyq. Odan keiın kündelıktı jazyp jüru mümkın bolmai kettı. Bıraq özderınıŋ terıs aǧymda adasqanyn tüsınıp, dästürlı ūstanymymyzdyŋ tura jolda ekenın moiyndaǧandar jaily beinerolikter barşylyq, tıkelei telefonyma rahmetın aityp jatqandar köp. Al qaitpaityndar jaily aitsaq, olar terıs aǧym ideologiiasyn sanasyna sıŋırıp, qalyptasqan komfort zonadan şyqqysy kelmeidı. Özıne ūnaityn ömırı, qorşaǧan ortasy, aralasyp jürgen jamaǧatyn auystyrǧysy kelmei, qalyptasqan jolyn jalǧastyra bergısı keledı. Kez kelgen sektaǧa kırgen adamnyŋ taldau, oilanu qabıletı älsız bolsa, sol deŋgeide qala beredı. Jaŋadan oi qalyptastyru, jaŋa süzgıden ötkızudı qiyn köredı», -dedı.
Taqyrybymdy tüiındeude qasiettı Mekkede ösken qazaq jıgıtınıŋ oqiǧasy otandastarymyzǧa oi salady degen ümıtım bar. Issaparmen ūşaqta otyrǧanda jan-jaǧyna meiırımmen qarap, ärbır ıs-äreketınde erekşe yqylas baiqalatyn azamatty sözge tarttym. Ol Saud Arabiiasynan Qazaqstanǧa kelgenıne 4 jyl, al Almatyǧa qonys audarǧanyna 4 aidai bolǧan Mūhammed-Hasan degen qazaq jıgıtı eken: «Men saudamen ainalysamyn, Mekkede de käsıbım sauda boldy, älemnıŋ tükpır-tükpırınen kelgen ūlttardy kördım. Sonda baiqaǧanym, qazaq halqyn közderınen tanuǧa bolady, qazaqtyŋ közı «toq», aşköz emes. Al Qazaqstan degen memleket älemde joq,-dep ekpındep söilegen sözın bölıp, «Bızde mysaly, qasiettı Mekkege barsaq, tūrsaq dep armandaityndar köp qoi» degenımde, «qasiettı Mekke – ol Mekke. Ol adamzat üşın qasiettı, sonymen qatar men üşın balalyq şaǧym, 28 jyl ǧūmyrym ötken, ösken ölkem. Bıraq tuǧan elge, ata-babalaryŋnyŋ Otanyna jetetın el joq,-dep jauap berdı.
Mūhammed-Hasannyŋ dıni ūstanymy jaily sūraǧanymda közın aşqaly otbasynda, ata-anasynyŋ tärbiesı hanafi mäzhabyna berık bolǧandyǧyn maqtanyşpen aitty. Sonda men onyŋ özge mäzhabtaǧy dınıne berık elde tūrsa da ata dın, ūlttyq dästürden auytqymai, atamekenge jete almaǧan äkesınıŋ amanatyn aqiqatqa ainaldyrǧanyna şeksız quanyşy onyŋ ışkı älemın nūrlandyryp, jan-jaǧyna meiırım bolyp şaşyluynyŋ da syry sol ekenın tüsındım.
Ataqty Bernard Şou «Adamdardyŋ 2 % - oilanady, 3 % - oilanamyz dep oilaidy, al adamdardyŋ 95 % oilanǧanşa, ölıp ketuı oŋaiyraq» degen. Būl söz beker dei almaimyz. Sebebı häkım Abai da özınıŋ 37 qara sözınde: «Sokratqa u ışkızgen, İoanna Arktı otqa örtegen, Ǧaisany darǧa asqan, Paiǧambarymyzdy (s.a.u) tüienıŋ jemtıgıne kömgen kım? Ol – köp, endeşe köpte aqyl joq. Ebın tap ta, jönge sal.
Adam balasyn zaman ösıredı, kımde-kım jaman bolsa, onyŋ zamandasynyŋ bärı vinovat...» deidı. Abaidyŋ būl sözı bügıngı közıqaraqty, kökıregı oiau bılım ielerıne qaratyla aitylsa kerek.
Iаǧni ūlttyq tälım-tärbie – ata dınımız ben salt-dästür sabaqtastyǧymen ǧylymi negızde jüielenıp, ūlttyq pedagogika ülgısınde otbasy institutyn küşeitu arqyly äleumettık institusionaldy damu jüiesın qalyptastyrumen qoǧamdaǧy dıni radikalizmnıŋ ǧana emes, jahandanuǧa qarsy taptyrmas qalqan bolary sözsız.
Aişa Keŋesbai,
"Adyrna" ūlttyq portaly
