«Biyl qazan aiynda Almaty qalasynda erekşe qyzmet türı paida boldy» dep basylymdar jar saldy. Ol qyzmettıŋ türı – «küieudı jalǧa alu» dep atalady. İdeia avtorlarynyŋ aituynşa, būl qyzmet türı äielder arasynda ülken sūranysqa ie. Sebebı qazır naǧyz erkekter joǧalyp bara jatqan tırşılık iesı retınde Qyzyl kıtapqa engızılgen. Sondyqtan almatylyq arular jalǧa bolsa da joldas alyp, ol üşın qarjylaryn aiamaityn körınedı. Naryqta qandai qyzmettıŋ sūranysqa ie bolatynyn zerttegen käsıpkerler arnaiy sait ta aşyp ülgergen. Qyzmet baǧasy da arzan emes, jalǧyzbasty äielder uaqytşa bıreudıŋ jary atanu üşın saǧatyna bes myŋ teŋge töleidı. Būl qyzmettı oilap tabuşylardyŋ sözıne qaraǧanda, äielder mūndai «küieulerdı» köbınese qonaqqa barar kezde jaldaidy eken…Bız osylaişa bolmaityn qyzmet türlerıne basymyzdy qatyryp jürgende, özge memleketter ūrpaq tärbiesıne alaŋdauşylyq tanytyp, būdan million ese artyq şeşım qabyldap jatyr. Naqtyraq aitsaq, jaqynda Norvegiia ükımetı jas äkelerge dekretke şyǧuǧa rūqsat berdı. Olar kezektı eŋbek demalysyndaǧydai bır ai emes, üş jarym aiǧa deiın bala kütımımen ainalysa alady. Äielder bolsa, toǧyz ai üide otyryp, bala baǧady. Jäne erler de äielder siiaqty demalystary üşın aqşa alady. Būl eldıŋ basşylary mūndai amaldaryn äkelerdı öz balalaryn tärbieleuge qatystyru maqsatynda engızgen.
İä, öte oryndy şeşım. Äitpese toǧyz ai boiy qūrsaǧynda balasyn kötergen ana ony bosanǧany bylai tūrsyn, jalǧyz özı jasqa tolǧanşa baǧyp, mektep jasynda oqytyp, eseise üilendırıp, keiın nemeresın tärbielep ömırın ötkızedı. Balaly bolǧan otbasy toiyn jasap, äsırese qazaq analary auruhanadan şyǧar-şyqpas qonaǧyn kütıp äure bolatyny taǧy da bar. Qūddy otbasyndaǧy äkege tek aqşa tabu men bala-şaǧasyn aş-jalaŋaş qaldyrmaudyŋ amalyn ızdeu mındetı ǧana jüktelgendei. Būǧan deiın jer-jahannyŋ tek az bölıgı erkekterdıŋ qoǧamdaǧy orny men otbasyndaǧy rölı jaiynda söz qozǧap, mäsele retınde qarastyrǧan eken. Al soŋǧy kezderı būl problema bükılälemdık deŋgeige jetıp, jıtı nazarǧa alynyp otyr. Sondyqtan bolar, Europa men TMD-nyŋ bırneşe elderınde joǧaryda aitylǧan zaŋǧa qol qoiylyp, bırtındep beku üstınde. Qarap tūrsaŋyz, näreste dünie esıgın aşqan sätte anasynyŋ qūşaǧynan tabylyp, közın aşqannan anasyn ǧana körıp ösetın bala mekteptıŋ özınde qūlap, jylap qalsa, «mamama aitam»-ǧa salyp baqyratynyn qaitersız?! Balabaqşadaǧy tärbieşı de – äiel, mekteptegı ūstaz da – äiel, universitette de sol – äiel. Kezınde köşpelı qazaq myŋǧyrǧan malyn aidap, jerden-jerge üiın tıgıp jürgende ūl balasyn atqa mıngızıp, mal baqqanda qasyna bırge ertıp jürgen. Oquǧa da äkelerdıŋ «etı senıkı, süiegı menıkı» dep bergen balalaryna moldalar düre soǧyp oqytqan. Myna zamanǧy bala tärbiesınde ol dürenıŋ «bilık» etpesı anyq, desek te, bala tärbiesıne äkenıŋ qatysqanyna ne jetsın ?!
Mäselenıŋ qanşalyqty kürdelı ekenın aŋǧaru üşın mamandardyŋ saraptamalyq jūmystarynyŋ nätijesıne köz jügırteiık. Biyl qazaqstandyq sarapşylar da bıraz oiǧa kelıp, zertteu jasady. Jyldyŋ ortasynda respublika boiynşa saualnama jürgızgen otbasy mäselelerıne qatysty zertteu institutynyŋ qyzmetkerlerı elımızde erkek krizisınıŋ bar ekenın anyqtaǧan bolatyn.
Psiholog mamandardyŋ saraptama qorytyndylaryna sensek, otbasynda äkesın ülgı tūtatyndardyŋ sany bar bolǧany – 10 %. Sondai-aq 2300 er adam jauap bergen saualnamadaǧy er-azamattyŋ otbasyndaǧy jäne bala tärbiesındegı rölınıŋ soŋǧy 10 jylda qalai özgergenı jaiyndaǧy sūraqqa 43,2% er adam – «müldem özgergen joq», 31,3%-y – «artty», 17,1 %-y «tömendedı» dep jauap bergen. Al otanasy men balalarǧa qoiylǧan «Äke degen kım?» degen saualǧa 53,6 %-y – «asyrauşy, otbasynyŋ qarjylyq kırısınıŋ közı», 36,3%-y – «köşbasşy, otbasynyŋ qorǧauşysy jäne qamqorşysy», 4,4% – «jauap bere almaimyn», 3,6%-y – «üi qojaiyny, bala tärbieleuşı», 2,1%-y «jalqau, jūmys ıstemeidı» dep jauap bergen. Qarap tūrsaŋyz, ekı myŋnan asa otbasy qatysqan saualnamada bırde-bır otbasynan «äke – ülgılı jan» degen jauap bolmaǧan. Ne degen masqara?! Sonda qazaq otbasylary otaǧasyn ülgı tūtpaityn küi keşetındei ne kün tudy?Reseilık ǧalymdar da būl mäselege qatysty bırşama zertteu jasap ülgergen. Aitularynşa, äkenıŋ bala tärbiesındegı erekşelıgı – ananyŋ bala boiyna sıŋıre almaityn qasietterınde. Ol degenıŋız – näreste tuyla sala säbiınıŋ qasynda anasymen bırge äkesınıŋ de boluy balanyŋ sanaly, bauyrmal, fizikalyq qabıletı damyǧan tūlǧa bolyp ösuıne äser etedı. Sebebı analar säbiın jörgekke orap, şomyldyryp, tamaqtandyrumen ǧana ainalysady. Äkeler närestelerı jaŋa tuǧan bolsa da, olarmen oinap, fizikalyq damuyna yqpal jasaidy. Sondai-aq äkelerdıŋ bala tärbiesıne qatysuy olardyŋ bolaşaqta mınez-qūlqynyŋ qalyptasuynda da maŋyzdy röl atqaratyn körınedı. Psihologterdıŋ aituynşa, tuyla sala äkesınıŋ janynda bolǧan bala ata-anasyna qamqor, sezımtal bolyp jetıledı. Analar näzıktıktı jaqsy körgendıkten ūl bala tärbiesınde mūndai jūmsaqtyq terıs äser etedı eken. Al qyz bala tärbiesınde äkenıŋ rölı tıptı erekşe. Mamandardyŋ sözıne sensek, äke qyz bala üşın er adam etalony retınde qalyptasady. Ülkendı syilauǧa üirenu bylai tūrsyn, boijetken şaqta da äkesıne ūqsas jıgıttı ızdei bastaityn körınedı. Qazaqta äkenıŋ bala tärbiesınde, onyŋ ışınde jaŋa tuǧan säbidıŋ janynda boluy ersı körınetını ras. Jasyratyny joq, şaqalaqty qolyna alyp, qyrqynan şyqqanǧa deiın qasynda boludy ūiat sanaityndar da joq emes. Bıraq bükıl älemde būl mäselege qatysty zertteuler jürgızılıp, barlyǧy da bırauyzdan «äkenıŋ jaŋa tuylǧan säbidıŋ qasynda bolǧany dūrys» degen jauap alynǧan. Qazaqta da «Bala tärbiesı – besıkten» degen söz bar emes pe?! Bälkım, otbasy qamy üşın jantalasatyn bızdıŋ qazaq aqşasy tölenıp, demalysy berılıp jatsa, närestelerınıŋ qasynan tabylar ma edı?! Maman közqarasy: Marianna GURİNA, «Ūlaǧatty otbasy» qoǧamdyq ūiymynyŋ töraiymy: – Baltyq elderınde erkekke dekret beru arqyly bala tärbiesındegı äkenıŋ jauapkerşılıgı anasynıkımen teŋestırılgen. Demek, būl – talap. Al bızdıŋ qoldan şyǧys elımız, mentalitetımızge säikes kelmeidı degen syltaudy aitu ǧana keledı. Öz balasyn tärbieleuge ūialatyn äkeler, jalpy, üilenudıŋ özın qajettılık dep qana tüsınedı. Ökınışke qarai, Qazaqstannyŋ erkekterı,tıptı qoǧam būl mäselenı şeşuge daiyn emes. Salt-dästürdıŋ de ūmyt bolyp bara jatqany jalǧyzbasty analardyŋ sanyn arttyryp otyr. Qazırgı qyzdarda «jauapsyz erkekten bala tuyp, basymdy qatyrǧanşa, «özım üşın» tuyp alǧan balamdy auyldaǧy ata-anama jıberemın, asyrai beredı» degen pıkır qalyptasqan. Sondyqtan «erkek daǧdarysy, äke daǧdarysy» degen problema älemdık qarjy daǧdarysynyŋ därejesımen teŋ qaraluy kerek. P.S.Qazaq halqy qaşanda otbasyndaǧy äkenıŋ rölın erekşe dep tanyǧan. Küieudı «satpai-aq», erkekke «dekret» bermei-aq tärbienıŋ «şaruaşylyǧyn» döŋgeletken ata-babanyŋ aqyl-ösietı bügıngı ūrpaqtyŋ sanasyna jetpei jatqan syŋaily… Äkelerdı ardaqtaiyq!
Sanduǧaş ÄLIMJANOVA,
«Alaş ainasy».
