Endı eşkım kıtap oqymaidy. Kıtaptan qaiyr joq. Abai adaqtalmaidy. Maǧjan madaqtalmaidy. «Abai joly» jan jūbaiy emes. Älemde ädebiet ölıp jatyr. Al onyŋ ışınde qazaq ädebietı sekıldı qazyǧy bos, qazaqqa qajetsız älsız ädebiet sürgınnen süre jolǧa jete almaidy. Sebebı ... Sebebı qazaq ädebietınıŋ som süiegı, negızgı närı qazaq tılınıŋ qadırı joq. Sūranys joq. Qazaq tılı dastarhan basy oşaq qasyndaǧy tılge ainalǧan alǧaşqy kezeŋderdegı «Karavan», «Respublika», «Svaboda slova» sekıldı gazetter sözımızge dälel.
Bügıngı saiasi elitanyŋ bärı orys tıldı jandar. Onyŋ ışınde Q.J.Toqaev, Q.Ertısbaev, T.Qūlybaevtar bar. G.Erǧalieva, M. Äbliazovtar da osylarmen bırge. Būlar besınşı döŋgelek, besınşı kolonna, tek artynan sanaǧanda.
Biık mınbelerde sana solqyldatar sözder atoi salmaidy. Aǧylşyn tılındegı bır auyz sözı Amerikada aitylǧan bır tüiın- U.Cherchilldıŋ jürek jardy pıkırı «qyrǧi qabaq soǧysqa» alyp keldı.
Bır «oqy, oqy, oqy» degen söz qanşa balaǧa när beredı.
«Artymyzda Moskva» degen söz soŋǧy patronmen bırge atyldy.
«Türıktıŋ dosy-türık » degen söz türıktı baqqa, Kemaldı «taqqa» jetkızdı.
Russonyŋ «Aryluy» Burbondardyŋ basyn jūlyp, Terrorda «halyq dos» J.P. Maratt öz gazetasy arqyly küşeittı. Sondyqtan da N.Buanoporte «ökımettık emes gazetanyŋ»bärın japtyrdy.
Mäskeude şyqqan bır maqala bızdıkı sekıldı esın ären jinaǧan eldıŋ tabanyn şaŋ, maŋdaiyn qan jasai alady. Aǧylşyn tıldı, fransuz tıldı, ispan tıldı soŋǧy kezde kıtap tıldı aqparat közderı üşın-bügın tüske kırmes teŋgeler qambalap qūiyluda. Al eşkım oqymaityn, auyldan ūzap şyqpaǧan, ärı ketse atasyn, berı ketse batasyn aitar qazaq tıldı jurnal, gazet, saittar kımge kerek.
Uysynan nūr, tuysynan kır ızdegen, tynysy tynǧan, şynysy synǧan köŋılder, soraq sözder qai qazaqty ūşpaqqa şyǧarmaq. Qai özbek, qai şeşen, qai äzırbaijan özara orysşa söileidı. «Qazaq pen qazaq qazaqşş söilesın» degen söz - Bızdıŋ soraqylyǧymyzdyŋ super, nadandyǧymyzdyŋ nar ülgısı.
Tauyqty tauyqşa şaqyr, itke kısıneme degen sözdei. İt mysyqtan qanşa qoryqsa da, tyşqan mysyqtan qanşa şoşysa da mysyq miiaulaidy, tyşqan şiqyldaidy.
Kınä kımde? Jirenşelesek: «sūraǧan men aqymaq pa, sūratqan han aqymaq pa?». Demek bırınşı tüiın, qazaq ädebietı endı damymaidy. Sebebı qazaq tılınıŋ qūny joq.
Tıldı qūdai beredı. Halyq jasaidy. Aqyn-jazuşy körkemdeidı, ärleidı, jöndeidı. Halyqtyŋ aitqany folklorǧa ketse, jekenıŋ ısı jetekke jürmeidı. Bız keşegı keŋestık künımızden bügınge köşe saldyq. D.İsabekovtyŋ «Bonaparttyŋ üilenuınde» el jaǧdaiy osy turaly aitady. Keşegı alaş erlerın, keŋes kerlerın öltırgen qalam ielerı öz jūrty aldynda keşırım sūraǧan joq.
Bır halyq ekınşı halyqtan keşırım sūramaidy. Baskıler Rolland üşın ispandardan keşırım sūramaidy, aborigender Guk üşın, qyrǧyzdar Kenesary üşın, qytailar Sadyr paluan üşın, ūiǧyrlardan, amerikalyqtar japondardan keşırım sūramaidy. Ärine bırlı -ekılı qairatkerler bolar, bıraq būl halyq emes. Al sol eldıŋ ūldary tuǧan jūrttan keşırım sūrauǧa bata almady. (Būl turaly «Bodan ädebiette» aittyq).
Jebırei jūrtynda «jylau, joqtau qabyrǧasy » degen jer bar. Olar sol jerde jebırei ūltyn satqan jandar üşın keşırım sūrap egıledı. Qazaqty satqandardy «şırıgen jūmyrtqa» dep jek körmeu kerek. Olardy tüsınu kerek. Keiınge tüsındıru kerek. Orys tıldı qazaqtar jaqsy ömır sürgısı keledı. Jaqsy ömırlerıne qazaq tılınıŋ qatysy joq.Osy jolda qandastaryn Abyl men Qabyldai taptap, öltırude. Olar tırı. Aman. Bırge jür, tek qazaqşa emes, basqaşa jat kün keşedı. Fars. Nonsens. Sondyqtan da qazaq jazuşylarymyz elden bölek. Bıreulerı odaqty tastap ketıp jatyr. Al bıreulerınıŋ jiynda söileu, aldyŋǧy qatarda otyru sekıldı taraqan tırlık, mänsız mäselemen basy qatuda. Ūlys ūmyt, el este joq. Ädebiet maidanynda bız joqpyz. Kelıstı keŋes uaqytynda İsa, Qasym, Berdıbek, Mūqaǧalilar «tar aiaǧa» siia almady...
Būrynǧy ötken aqyndardai «aqaŋdatyp» jürgender qoidy. Şetelge ketıp qalǧan ülken jazuşymyz taŋsyq emes, «disidenttık» orystardan Bunin, Soljenisin, Brodskiiden qalǧan. Mesima sekıldı «harakiri» jasasaŋda jaŋalyǧy joq. Säuletşı Von Gogtei qūlaq beru de el bıler ıs. Sal- serılerden basqa eşkımdı engıze almadyq. Qazaq jazuşysy sözımen de ısımen de aqparat tasqynyndaǧy tobyrdan bölınıp tūlǧa bola almady. Täuelsızdık alǧannan berı qazaq qalamgerı oimen, sözben, körkem şyǧarmamen tıptı būrynǧy keŋestes elder ışınen boi ozdyryp şyǧa almady. Fentezi, bestiller, detektiv sekıldı taqyryp ışınde tyŋ tūiaq eşkım tanymady. Ejelden tanys lirika, tragediia, drama ışınde bäige almady. Bızdıŋ atymyzdan bır keiıpker şyǧyp myna älemge söilei almady. Bos jerge borat kelıp,boratty. Būrynǧydai «mūsylman men käuırdıŋ arasyn būzyp dındı aşa almadyq»
Dınde dırıldek, saiasatta «şyryldap» bolyp şyqtyq.
Türıktı qorǧap eşkım SÖZ aita almady! Jazuşylar odaǧynyŋ basşysy tek deputat qana emes, ministrler kabinetınıŋ müşesı boluǧa tiıstı. Qazaq jazuşysy qazaqtyŋ ǧana mūnyn aitady. Basqa eşkım būǧan barmaq emes. Eger «Alaş orystary» töŋkerıstıŋ tetıgın bılıp Kerenskii, Lenin, Stalindermen «iyq teŋestırıp» ūlt azattyǧynyŋ konsepsiiasyn ūsyna almady. Tıptı tübırlı, qaqyra qazyna pıkır şyqpady. Dın taqyryby jazuşysy S.A.Nilus (1862 - 1929) «Bliz est, pri dvereh: O tom, chemu ne jelaiut verit i chto tak blizko», Sergiev Posad. 1917 jylǧy eŋbegınde jeke şyǧarǧan. 1905 jyly «Velikoe o malom» kıtabynda, 1905 jylǧy kıtabynda «Sion danyşpandarynyŋ jinaǧyn» jariialady. Öz kezegınde däl osy «qauly» 1917 jylǧy jebırei töŋkerısıne alyp keldı. «Jebırei jūrty» jaǧdaiy jaily «Qazaq» gazetasy da mäsele kötergen bolatyn. |1906 jyly qaulymen tanysqan II Nikolai «eŋbek» şetıne «Ne mojet byt somnenii v ih podlennosti », « glubina mysli», «kakaia predusmotritelnost», sekıldı «eskertpeler» jazǧan edı. Qarsy reaksiia köp küttırmedı. Jebırei Parvus arqyly «orystyŋ soŋǧy soldaty qalǧanşa, nemıstıŋ soŋǧy aqşasy qalǧanşa» ūly sauda bastalyp kettı. Aqşasynan, bailyǧynan aiyrlǧan nemıs jūrty «Versal»kelısımı sebebınen ökpelı jūrtqa ainalyp, qolyna qaita qaru aldy. Älemde bolmaǧan «ekınşı älemdık soǧys» adamzat balasyn, atom bombasymen, «etıgımen qan keşırıp» toqtatty. Būnyŋ soŋy Semeidegı synaqqa ūlasty. Bıraq osy sūmdyqtar, ırı özgerıster orys jazuşysy S.A.Nilustan bastalǧanyn orystardyŋ özı ūmytty. Qalam qaida aparary oqyǧandy körınedı.
Taǧy bır janǧa batar jaiy, qazaq ūltynyŋ baǧasy joq. Jetpıs jyl ūrkökpe, jyltyrşyl, jalǧan maqtaumen azamatyn oidan, qazanatyn qoidan şyǧarmaǧan saiasat degenın ıstedı. Basqa ūlttyŋ bärı bızge kelgende «qoldarynda dın kıtaptary, bızde jer bar edı». Endı bızde myŋ kıtap, olarda jer qaldy. Qazaq qolynda zauyt, ösken öndırıs, kemel ken joq. Esesıne dünie jüzınıŋ barlyq dıni aǧymy, bar ūlty, bar tılı bızde.
Betke şyqqan bar qaimaqtardy «salafit», «qūranit», «vahabbit», «sopy», «täŋırşıl , «şala qazaq», «ūly jüz», «orta jüz», «kışı jüz», «oralman», «töre», «qoja» t.b. attar, esımder taŋbalanyp salyndy. Basqa ūlt, diaspara bauyry bütın, jamausyz, qūrausyz, bütın. Tıptı ötken otyzynşy jyldary, qazaqtyŋ qariiasy, ardager aqsaqaly J.Jabaevty ädebietke aralastyrylyp, buyny qatpaǧan balǧyn jüienıŋ batagöiıne ainaldyryldy. Ol ejelgı Grektıŋ sosializmge jetken aedy, rapsody jolyn jalǧauşy beinesınde körındı. (Sokolov Iý.M Ruskii folklor.M. 1941. 539-540 better)
Būl sol kezde ekınşı baǧaly, tömen tūrdy degen elge qanşa män bergenın körsetedı. Al öz qūny joq ūlttyŋ ädebietı şyǧanǧa şyqpaq emes. Aǧylşynnyŋ «Robin Gudyn», «Örmekşı adamyn», Meksikanyŋ «Zorrosyn» bıler jūrt, qazaqtyŋ, evenkidıŋ, buriattyŋ,halhanyŋ, şordyŋ, chukchanyŋ, borigennıŋ, pigmeidıŋ, sary ūiǧyrdyŋ bır keiıpkerın atap bere almaidy. Öitkenı, keiıngı atalǧandar sybaǧasyz qalǧan mūhitqa jelkensız şyqqandar. Şyndyq osy.Aqiqat osy. Demek üşınşı tüiın qūnsyz jūrttyŋ ädebietınıŋ qadırı bolmaidy.
Äzırge bary osy... «Sözımdı toqtataiyn» alymdy pıkır, nanymdy pıkır bolsa kelısuge äzırmın ..
Serık Elıkbai
