Zeinep AHMETOVA, Batyr Baukeŋnıŋ kelını:
– Bız egemendık alǧan alǧaşqy jyldarda ūlttyq qūndylyqtarǧa jaqsy köŋıl bölındı. Tıptı memlekettık deŋgeide halyq pedagogikasyna arnalǧan «Atameken» atty ülken baǧdarlama aşyldy. «Atameken» – memlekettık, ūlttyq deŋgeige köterıluge tūratyn, memleket tarapynan qamqorlyqqa alynǧan auqymdy dünie edı. Öitkenı ol ärbır salany qamtityn ūzaq jyldarǧa arnalǧan keŋ tynysty baǧdarlama bolatyn. Ökınıştısı sol, ol ary qarai qanatyn keŋge jaia almady. Osy tūsta men Qazaqstan ūlttyq telearnasynyŋ «Taŋşolpan» baǧdarlamasynda aptasyna bır ret ekı jyl üzbei «Käusar būlaq» halyq pedagogikasyna arnalǧan baǧdarlamany jürgızdım. Onyŋ maqsaty – tamyry tereŋge ketken tarihy men özındık bolmys-bıtımı bar halqymyzdyŋ salt-dästür, ädet-ǧūryp, tabiǧat-tanymyndaǧy aluan qyrly ruhani mūrasyn bügıngı künmen jalǧastyra otyryp, ony jas ūrpaq boiyna jūǧysty etuge küş salu bolatyn. Būl ūstazdarǧa öte qajet dünie edı. Ondaǧy köterılgen mäselelerdı talai mektepter igılıgıne jaratty. Tıptı Almatydaǧy №131 B.Momyşūly atyndaǧy mektepte mūny täjıribe retınde engızıp, arnaiy «Ädep» atty sabaq retınde oqytyldy. Oǧan marqūm Zamanbek Nūrqadılov qoldau körsetıp, qalalyq äkımşılıkten qarjy bölgızdı. Men halyqtyq pedagogikaǧa qatysty mätınderdı mūǧalımderge berdım, al olar onyŋ ädıstemesın jasap, tömengı jäne joǧarǧy synyptarǧa qalai sabaq jürgızu kerektıgın jazyp şyqty. Osy rette bız Qazaqstannyŋ barlyq derlık aimaqtarynan şaqyrtu aldyq. Sonda är aimaqtaǧy mūǧalımderdıŋ bılımın jetıldıru instituttaryna baryp, bır aptadan seminar sabaqtar ötkızdık. Osy kezde halyqtyq pedagogikany mektepterde engızuge ädemı üderıs boldy. Tıptı Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne deiın hat jazdyq. Ökınışke qarai, ol jaqtan qoldau bolmaǧan soŋ, būl ıs taǧy da aiaqsyz qaldy. Esesıne orta oqu oryndarynda amerikalyq ädıs, europalyq ädıs degen sekıldı baǧdarlamalar jappai engızılıp kettı.
– Mektepterge şeteldık täjıribenı engızu eş negızsız dep oilaisyz ba?
– Şyndap kelgende, europalyq ädısterdıŋ eşqandai negızı joq deuge bolady. Ol qūmnyŋ üstıne soǧylǧan qamalmen bırdei. Qazır şetelden neşe türlı taǧamdar aǧylyp jatyr. Olardyŋ barlyǧy bızdıŋ tektık qasietımızge säikes kelmeidı, bızdıŋ jaratylysymyzǧa jat. Qazaqtyŋ taǧamdarynyŋ köbı – aşymaityn, būzylmaityn tamaqtar. Aitalyq, qūrt, ırımşık, jent, sürlengen et būzylmaidy. Mūnyŋ barlyǧy köşpendı halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgıne yŋǧailanǧan. Mıne, osylar anau ata-babalarymyzdan bastap bızdıŋ gendık qasietımızge sıŋgen.
Orystyŋ ǧalymdary «geneticheskaia pamiat» degendı köp aitady. Ol – tektık es, tektık jad degen söz. Kompiuterde saqtalǧan aqparat sekıldı bälenbai myŋ jyl būrynǧy närseler bızdıŋ miymyzdyŋ talşyqtarynda da saqtalyp tūrady. Oǧan qalai qozǧau tiedı, ol bırden būrq etıp şyǧady. Menıŋ ūlttyq tärbienı qaitadan jaŋǧyrtu kerek deitınım sodan. Eger jaŋǧyrtsaq, ol özınıŋ arǧy jaǧynan būrqyrap şyǧa beredı.Negızı, ärbır halyqtyŋ özınıŋ salt-dästürı, ädet-ǧūryptary bar. Ol ärbır halyqtyŋ özıne ǧana tän. Onyŋ barlyǧy, qazırgı tılmen aitsaq, ärbır halyqtyŋ energetikalyq joly. Ol jyldan-jylǧa qaitalana-qaitalana ülken ūly küşke ainalǧan. Osy ǧasyrdan-ǧasyrǧa ötıp kele jatqan energetikalyq joldan şyǧyp qalatyn bolsaq, bız basqalardyŋ energetikalyq jolyna eşqaşan tüse almaimyz. Öitkenı onda genetikalyq es joq. Adamdardyŋ dübära, mäŋgürt bolyp ketetını osydan. Taǧy da qaitalap aitamyn, bır ūlttyŋ yrym-tyiymy ekınşı ūltqa jūǧysty emes. Bızdıŋ dästür tek özımızge ǧana tän. Mysaly, Europanyŋ etikasy men bızdıŋ etika säikes kele me? Joq. Olar äke-şeşesıne «sen» dep söilep, salǧylasa beredı. Tıptı sottasuǧa deiın barady. Olar ony söket körmeidı, tabiǧi närse dep qaraidy. Al qazaqtyŋ dästürınde äke-şeşesıne qarsy şyǧu bar ma? Qai qazaqtyŋ balasyn kördıŋ äke-şeşesımen janjaldasqan? Al europalyq ädıs qazırgı jastarymyzdyŋ sanasyna sıŋse, erteŋ solardyŋ jaǧymsyz äreketterın boilaryna jinap almai ma? Mūnyŋ barlyǧy közge körınbeitın energetikalyq jol bolyp ketken, qanǧa sıŋgen qasiet. Europa nemese Resei ädıstemelerınıŋ bız üşın negızı joq dep otyrǧanym osydan. – Halyqtyq pedagogikany mektepterge pän retınde engızu kerek pe? – Ärine, kerek. Men mūny qos qolymdy köterıp tūryp qoldaimyn. Sebebı halyq pedagogikasy — qazaq halqynyŋ san ǧasyrdan bergı ata-babadan ūrpaqqa ölmes miras, ömırlık mūra bolyp kele jatqan tälım-tärbie jönındegı täjıribesı. Iаǧni ata buyn ökılderınıŋ tärbie tūrǧysyndaǧy jinaqtalǧan bai täjıribelerıne süiene otyryp, öskeleŋ ūrpaqty adal eŋbekke, ūltjandylyqqa, öner-bılımge baulu, salauatty ömırge beiımdeu, adamgerşılık qasietterge tärbieleu. Mūny ūstazdyq täjıribede tiımdı qoldana alsaq, igı maqsatqa qol jetkıze alǧanymyz. Qazır bızde qazaq mektepterı köp. Alaida onyŋ bırde-bıreuı ūlttyq negızde tärbie bermeidı. Bır sözben aitqanda, qazır mektepter men joǧary oqu oryndary jastarymyzdy adam boluǧa emes, maman boluǧa tärbielep jatyr. Onymen qosa, Amerikanyŋ, Europanyŋ, Reseidıŋ oqulyqtarynan köşırıp, solardyŋ tälım-tärbiesı ülgısınde oqytyp jatyrmyz. Onymen qoimai, şeteldıŋ ädısterı dep maqtanamyz. Osylaişa ūlttyq önege, ūlttyq namys, ūlttyq ädep degennen qazırgı jastar maqrūm qalyp barady. Bır jaǧynan, jastardy kınälaudyŋ da qajetı joq. Bız özımız solarǧa ūlttyq tälım-tärbie berıp, olardy ūlttyq önegenıŋ uyzyna jaryta alyp otyrmyz ba? Joq! «Bızde qazaqşa mektepter men balabaqşalar köbeiıp jatyr» dep maqtanamyz. Bıraq bızde şynaiy ūlttyq mektep, ūlttyq balabaqşa joqtyŋ qasy. Sondyqtan būl jerde, eŋ bastysy, ūlttyq dünielerge basymdyq beruımız qajet. Tıptı bılım oşaqtarynda ūlttyq dästürdı nasihattaityn, ūlttyq tıl, dın, dıl degen sekıldı asyl qasietterımızdı jastardyŋ boiyna sıŋıretın arnaiy pän engızsek te, artyqtyq etpeidı. Ärbır aurudyŋ özınıŋ emı bolatyny sekıldı osyndai batystyq ındetke ūlttyq önegemızben, qazaqi bolmysymyzben qarsy tūruymyz kerek. Äitpese jahandanu dep janūşyrǧan zamanda özgenıŋ öŋeşıne jūtylyp ketuımız ǧajap emes. – Sızdıŋşe, halyqtyq pedagogikany qalai engızuımız kerek, qandai ūsynystar aitar edıŋız? – Bızde özı qyzyq, eger joǧarǧy jaqtan halyq pedagogikasyna köŋıl bölınuı kerek dep tapsyrma berılse, osyny ısteitınder tabylady. Sondyqtan būǧan, eŋ bırınşı, Ükımet tarapynan qoldau qajet. Mūny mektepterge jeke pän retınde engızgennen keiın onyŋ ärbır saǧatyna qarjy bölınuı kerek. Odan keiın arnaiy ūlttyq baǧdarlama jasap, oǧan ǧalymdardy emes, būryn mektepterde ūzaq jyl jūmys ıstegen, täjıribesı mol pedagogterdı tartu qajet. Negızgı ūlttyq baǧdarlamanyŋ ädıstemelerın solar jasaǧany jön. Onymen qosa, elımızde myqty-myqty nebır etnograftar bar, közı aşyq, kökıregı oiau aqsaqal qarttarymyz ben aq samaily äjelerımız bar, osylardan üirenerımız köp. Olardan ūmytylyp bara jatqan ūlttyq qūndylyqtarymyzdy alyp qaluymyz qajet. Būl jerde basqa jaqtan bırdeŋe aludyŋ keregı joq. Barlyq önege qazaqtyŋ özınde tūr. Ärbır maqal-mätel, ärbır öleŋ-jyr, qara sözge şeiın – tūnyp tūrǧan tärbie. Qazaqy dästürdı ǧylymmen bailanystyru kerek. Ärbır yrym-nanymnyŋ, tyiymnyŋ astaryn aşyp, jastardyŋ sanasyna sıŋıruge tiıspız. Sonda jastarymyz jaqsy qabyldaidy. Halyq tälımınıŋ taǧylymdaryn paidalanyp ötkızgen sabaq oquşynyŋ pänge qyzyǧuşylyǧyn arttyryp, belsendılıgın nyǧaitady. Sonymen bırge oquşynyŋ oiyn damytyp, özındık pıkır aituǧa üiretedı, derbes oilap, äreket etuge jeteleidı. Naqty mysaldar arqyly tüsındırılgen sabaq oquşy bılımın ünemı tolyqtyryp otyrady. Bırınşıden, tärbie beru ūtymdy ärı ūtqyr türde jürgızıledı. Ekınşıden, sabaqtyŋ mazmūny baiyp, qūndylyǧy artady, oquşylardyŋ bılımı molaiady. Eger mūǧalım kezektı sabaǧynda şäkırtterdıŋ bılımın tolyqtyruǧa, tūlǧalyq mädenietın damytuǧa köŋıl audarsa, kelesı bır sabaqty halqymyzdyŋ dästür-tūrmys, salt-sana körınısterıne negızdep, qazırgı jetkınşek jete bıle bermeitın halyqtyq ūǧym-tüsınıkterdı, jön-joralǧylardy tüsındıruge arnauy tiıs. Onyŋ üstıne qazır jastarymyzdyŋ barlyǧy internettı jaqsy meŋgerdı.
İnternetke qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyqtaryn taratyp, qazaqy dästürdı därıpteitındei jaqsy dünielerdı kırgızsek, ol da ülken septıgın tigızer edı.Tegı, basqany aitpai-aq qoiaiyq, qazaqtyŋ maqal-mätelderı men öleŋ-jyrlaryn alyp qaraiyqşy, barlyǧy – tūnyp tūrǧan tärbie. Osy arqyly ǧana sabaq beruge, jastardyŋ boiyna ūlttyq qūndylyqtardy sıŋıruge, tälım beruge bolady. Mäselen, «tıkendı jolda jatqan alyp tasta, kırmesın özıŋe de, özgege de…» deidı. Osy tört taǧandy qara öleŋnıŋ özınde qanşama män jatyr. Sebebı qazaq jolǧa kül-qoqys tastamaǧan. Ony körgen adam mındettı türde alyp tastaidy. Öitkenı ülken de, kışı de, jaqsy da, jaman da jüretūǧyn, är adamnyŋ armanyn alǧa qarai jetelep tūratyn jol qasiettı sanalǧan. Mıne, bır auyz öleŋnıŋ özınde qanşama tärbie jatyr. Osylardy jastardyŋ qūlaǧyna sıŋıru arqyly tärbieleuge bolmai ma? Bolady. Būǧan tek qūzyrly organdar tarapynan qūlyq kerek. Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ būdan qaşqaqtaityn sebebı — osyny özderı tüsınbeidı. Mūny qalai jasau kerektıgın bılmegen soŋ, şeteldıŋ köşırmelerın tyqpalap otyr. – Joǧary oqu oryndarynda halyqtyq pedagogika mamandaryn daiyndaityn arnaiy kafedralar, zerthanalar aşu kerek degenge qalai qaraisyz? – Bızde keibır joǧary oqu oryndarynda etnopedagogika fakultetterı bar. Alaida olardyŋ qazırgı jūmystary halyq pedagogikasynan alşaq jatyr. Etnopedagogika deidı de, basqa jaqtyŋ neşe türlı, tıptı ǧalymdardyŋ jazǧan dünielerın köşırıp alady. Olai bolmauy kerek. Men qaitalap aitamyn, bızdıŋ maqal-mätelderımızde, tıptı qarapaiym qara öleŋderımızde, jyr-tolǧaular, şeşendık sözderımız halyq pedagogikasyna tūnyp tūr. Tek ata-babamyzdan qalǧan sol asyl mūrany özımız igere almai otyrmyz. Ärine, halyqtyq pedagogika dästürınde bılım berudı qazaq mektepterınıŋ oqu baǧdarlamasyna engıze salu bır künde şeşıletın şarua emes. Būǧan kezeŋ-kezeŋımen köşe otyryp, mäselenıŋ tüiının şeşudıŋ bırneşe jolyn qarastyru qajet. Bırınşıden, oqu-ädıstemelık qūraldar äzırleu jäne ǧylymi-täjıribelık konferensiialar ötkızu; ekınşıden, joǧary oqu oryndarynda naǧyz halyqtyq pedagogika mamandaryn daiyndaityn fakultetter aşu; üşınşıden, BAQ arqyly nasihat jūmystaryn jürgızu; törtınşıden, halyq pedagogikasy dästürınde bılım berudı oŋtailandyru üşın onyŋ būqaralyq boluy, arnaiy veb-portal qūru; besınşıden, oqu-tärbie prosesın halyq tälımı negızınde jürgızetın mūǧalımderdıŋ şyǧarmaşylyǧyn arttyru, yntalandyru maqsatynda arnaiy oqu kurstaryn ūiymdastyru; altynşydan, mektep oquşylary arasynda halyq pedagogikasyna negızdelgen pän boiynşa arnaiy olimpiadalar ötkızu siiaqty ıs-şaralardyŋ bügınnen bastau aluyna jol aşuymyz kerek. Atalǧan mäselelerdıŋ tüiının tarqatsaq, bılım beru men tärbieleudıŋ ūlttyq jaŋa jüiesın qalyptastyra alǧan bolar edık. – Qazır jastardyŋ arasynda araq ışu, temekı tartu, SPİD, naşaqorlyq, qyzdarymyz tūrmysqa şyqpai jatyp balaly bolu degen sekıldı jaǧymsyz qylyqtardyŋ köbeiıp ketuınıŋ bır ūşy osy halyqtyq pedagogikadan ajyrap qalǧandyǧymyzdyŋ saldarynan emes pe? – Ärine, būryndary ūlttyq qūndylyqtarymyz, ūlttyq tärbie közı auylda jaqsy saqtalǧan bolatyn. Alaida qazır auyldyŋ da toz-tozy şyqty. Barlyǧy da janbaǧystyŋ qamymen ala qorjyn arqalap, qalaǧa aǧyldy. Jastarymyz da batystyŋ jaǧymsyz qylyqtaryna elıktep, onyŋ üstıne mektepterde de dūrys tärbie berılmegen soŋ, mūnyŋ aqyry jasöspırımder arasyndaǧy qylmystyŋ örşuıne, jaman ädetterge boi aldyruyna alyp keldı.
Mäselen, özbekter, täjıkter, tıptı ǧylym men tehnikasy jaqsy damyǧan japondardyŋ özı qandai?! Olar ūlttyq qūndylyqtarynan aiyrylyp jatyr ma? Joq. Al bız şe?.. Qalai desek te, qazaq deitın ırgelı elde, bır kezdegı tektı elde, tamyry tereŋge ketken ūlttyq önegesı bar salauatty elde jetımder üiınıŋ köptep aşyluy, onda qazaq balalarynyŋ köbeigenı eldıŋ eldıgıne, halyqtyŋ halyqtyǧyna syn. Äsırese, qyz balanyŋ tärbiesıne jıtı köŋıl bölmesek, erteŋ san soǧyp qaluymyz ǧajap emes. Öitkenı qyzdary tärbiesız eldıŋ ırgesınen yrys ketedı, tūnyǧy lailanady. Būl – būltartpas tarihi şyndyq. Bız jastardyŋ boiyna ūlttyq tärbienı sıŋıru arqyly ǧana joǧarydaǧy jaǧymsyz äreketterge tosqauyl qoia alamyz.Alaşqa aitar Datym… Qazırgı qarttar – keşegı Keŋes ökımetınıŋ kommunisterı. Olar keŋestık qaǧidalarmen tärbielendı, olardyŋ basyna qūdaisyzdyqty sıŋırdı, ortaq erejege baǧyndyrdy. Osylaişa erıktı-erıksız türde ūlttyq qūndylyqtarymyzdan köz jazyp qaldyq. Olardyŋ qazırgı jastarǧa körseter ūlttyq tärbiesı de, aitary da az. Jaraidy deiık. Endı ol kezde bır saiasatqa baǧyndyq. Saptyaiaqqa as qūiyp, sabyna qarauyl qoiǧan zamandy bastan ötkerdık. Ras, börkımızdı Mäskeuge qarap tüzedık. Al qazır bızge ne kedergı? Özımızdıŋ ūlttyq qasietımızdı, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, būrynǧy jaqsy men bügıngı jaŋany ūştastyryp, ūrpaǧymyzdy tärbieleuge kım kedergı bolyp otyr? Ainalyp kelgende, būǧan taǧy da özımız kınälımız. Qazır demokratiianyŋ arqasynda jahandanu dep esıgımızdı aiqara aşyp jıberdık. Bızge qazır kımder, neler kelmei jatyr? Özgenıŋ jaqsysy men jasyǧy da, adaly men aramy da kırdı. Ökınışke qarai, bız talǧap otyrǧanymyz joq. Özgenıŋ qaŋsyǧyn taŋsyq körıp, sonyŋ bärın mädenietke balap jatyrmyz. Tıptı myna körşı otyrǧan Özbekstanda «Atalar sözı – aqyldyŋ közı» degen jaqsy baǧdarlama bar. Ol Keŋes ökımetınen berı qarai älı künge deiın toqtamai jürıp keledı. Onda aq saqaldy qariialar, köptı körgen kısıler adamgerşılık, tektılık, ızettılık jaily ünemı äŋgıme aityp otyrady. Al bızde şe? Qaptaǧan şoular men jastardy qatygezdıkke, teksızdıkke baulityn filmderden köz aşa almai qaldyq. Nege telearnalardan halyqtyq pedagogikadan därıs beretın, salt-dästürımızdı keŋınen nasihattaityn, ony naqtylap ūǧyndyruǧa küş salatyn habarlar aşpasqa?!
Serık Jūmabaev
«Alaş ainasy».
