Biyl KSRO-nyŋ ydyrauyn jedeldetken Jeltoqsan oqiǧasyna 33 jyl tolyp otyr. 1986 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda Almatydaǧy būrynǧy Brejnev alaŋyna myŋdaǧan jas jinalyp, "qazaqty qazaq basqarsyn" dep, Kolbinnıŋ ornynan ketuın talap etken bolatyn. Keŋes bilıgı jastardy alaŋnan küşpen quyp, asqan qatıgezdıkpen basyp-janyştady. Ūltynyŋ azattyǧy men teŋdıgı jolynda şybyn janyn qūrban etken atpal azamattyŋ bırı Qairat Rysqūlbekov bolatyn.

Bala Qairat qandai edı?

Qairat Rysqūlbekov 1966 jyly 13 nauryzda Jambyl oblysy Moiynqūm audanyna qarasty Bırlık degen şaǧyn auylda düniege keldı. 1973-1981 jyldary Şu audany, Töle bi auylyndaǧy Sädu Şäkırov atyndaǧy mektep-internatta bılım alǧan. Bala kezınde kürespen şūǧyldanǧan. Bauyrmal, şyndyqty betke tura aitatyn tık mınezdı, köpşıl, şynşyl edı. Sabaqtan qoly bosai qalsa, kıtaphanaǧa asyǧyp, kıtap oqityn. Sözge şeşen bolatyn. "Onyŋ taǧy bır qasietı – qolynda baryn bölıp beretın jomarttyǧy men aq köŋıldıgı. Bır jaǧynan, Qairat adam balasyna, äsırese japa şekken, zäbır körgenderge jany aşyp, qolynan kelgen järdemın aiamaityn. Özım kışkentaiymnan äkemnıŋ tuǧan apaiynyŋ qolynda östım. Ol kısınıŋ qaitys bolǧanyna köp uaqyt bola qoiǧan joq edı. Mektep-internattyŋ basşylary bır künı oquşylarǧa kiım ülestıre bastaǧanda, maǧan palto men etık tidı. Sonda mūǧalımder menı şeşesı joq dep, müsırkep berıp otyrǧan şyǧar dep, köŋılım äbden qūlazyp, mūŋaiyp qaldym. Būl 6-synypta bolatyn. Sol kezde Qairat menıŋ qasyma kelıp: "Sälima, sen būǧan renjıme, būl kiımderdı tüsıne bılseŋ, ata-anaŋa kömek retınde berıp otyr ǧoi", dep jūbatqany älı esımnen keter emes", - degen edı bır estelıgınde Qairattyŋ synyptas qūrbysy Sälima İsaeva. Qairattyŋ anasy Dämetken Asanbaeva sauynşy, al äkesı Noǧaibai baqtaşylyq jūmystarmen ainalysty.

"Qairattyŋ mınezınıŋ qaŋdai ekenın tuǧan anasy men tūrmaq, jora-joldastary jäne ūstazdarmen qatar bükıl auylymyzdyŋ halqy bes sausaqtai bıledı. Basqa ūl-qyzdarymnan erekşelıgı: ol aq jarqyn da aq peiıldı, eşkımnıŋ köŋılı qalmasa eken dep ösken ūl edı. Onyŋ üstıne öz zamandastarynyŋ arasyŋda ülgılı de qadırlı bolatyn", - degen edı Qairattyŋ anasy Dämetken Asanbaeva.

Qairat mektep-internatta segız jyl oqyp, üzdık bıtırdı. Osydan keiın 1981 – 83 jyly Bırlık auylyndaǧy orta mektepke keldı. On jyldyqty tämamdaǧan soŋ, bır jyl Kökterek sovhozynda mal baqty. Al 1984 jyly äsker qataryna şaqyrylady.  Äskeri boryşyn ekı jyl Amur ölkesındegı Belogor qalasynda ötedı. 1986 jyly mamyrda äskerden auylyna oralady. Sol jyldyŋ tamyzynda äskeri bölımşenıŋ joldamasymen Almatydaǧy Säulet-qūrylys institutyna oquǧa tüstı.

Soqqyǧa jyǧylǧan qazaq qyzdaryna araşa tüstı

1986 jyldyŋ 18 jeltoqsany, saǧat taŋǧy segız jarym. Qairat Rysqūlbekov ekı myŋǧa juyq studentpen alaŋǧa keldı. 15 minuttan keiın polisiia jasaǧy jastarǧa şabuyl jasaidy. Jinalǧandar jan-jaqqa bytyrap qaşqan.  Qairat Rysqūlbekov bastaǧan top Baiseiıtova köşesınıŋ boiymen Abai daŋǧylyna tüsedı. Jastar qoldaryna taiaq ūstaidy, Qairat ta jerde jatqan bır būtaqty köterıp alady. Qolyna taiaq ūstaǧan Qairatty bäzbıreuler suretke tüsırıp alǧan. Arada bırneşe uaqyt ötkennen keiın, Qairat agrarlyq universitettıŋ jataqhanasynda tūratyn tuysyna baryp, tamaqtanyp almaq bolady. Qairat jataqhana aldyna kelgende, saǧat tüskı on bırden asqan. Däl sol kezde bır polisei qazaq qyzyn soqqynyŋ astyna alǧanyn köredı. Qairat dostarymen qūtqaruǧa jügırgende, ol qaşyp ketıptı.18 jeltoqsan, Abai-Lenin daŋǧyldarynyŋ qiylysy, saǧat 12.00. Qairat pen Ertai (Jeltoqsan oqiǧasyna qatysqan) saǧat on ekıde bırge jürgen dostarynan adasyp, Lenin daŋǧylymen soltüstıkke qarai jürıp kele jatqan. Sol sätte bıreulerdı aŋdyp tūrǧan poliseidı körıp, bas salady. Ony bırınşı Qairat ūrady, artynan Ertai da tepkılegen. Taiaq jegen saqşy tek jeŋıl jaraqat alǧan. Qairattyŋ Jeltoqsan köterılısı kezınde jasaǧan bar qylmysy osy ǧana edı.

Qairat Rysqūlbekovke qandai jala jabyldy

1987 jyly 1 qaŋtar künı tüs kezınde polisiia Qairatty naǧaşy aǧasy Mäidıbek Asanbaevtyŋ üiınen ūstap äketedı. Kuäger retınde sūralady degen jeleumen ony sol künı Almatyǧa alyp ketken. "Üiden şyǧyp bara jatqanda, orazasyn aşsyn dep, airan berdım. Sonyŋ jartysyn ıştı de, şyǧyp kettı", - dep eske aldy naǧaşy jeŋgesı Räzken Asanbaeva. 1987 jyldyŋ 25 mamyrynda Qairat Rysqūlbekov, Jambyl Taijūmaev, Tügelbai Täşenov pen Qaiyrkeldı Küzembaevqa qatysty sot prosesı bastaldy. 16 mausymda bır-aq aiaqtaldy. Qairat Rysqūlbekov otbasyna jazǧan hatynda bır milisionerdı qazaq qyzyn jyǧyp, şaşynan süiregenı üşın jabyla sabaǧandaryn jazǧan. Bıraq, tergeuşıler zymiian äreketterımen Rysqūlbekovke neşe türlı aila-şarǧy qoldanyp, ony adam öltırdı dep aiyptaidy. 18 jeltoqsan künı tüskı on bır jarym men on ekınıŋ aralyǧynda memlekettık teleortalyqtyŋ jas injenerı Sergei Saviskii auyr soqqy alyp, 19 jeltoqsanda auruhanada köz jūmdy. Kuägerler būǧan Qairatty kınälaǧan. Tergeuşılerdıŋ aiyptau qorytyndysy boiynşa Qairat Rysqūlbekov 18 jeltoqsan künı tüskı on ekıler şamasynda Saviskii degen jasaqşyny bır top balamen tepkınıŋ astyna alyp, aiausyz öltırgen. Bıraq Qairat soŋǧy demı şyqqanşa özınıŋ aqtyǧyn aityp, sözınen tanǧan emes. 1987 jyly 16 mausymda Almatyda sot şeşımı şyǧady. Sottyŋ şeşımı boiynşa Qairat Rysqūlbekov 18 jeltoqsan künı qalyŋ toppen bırge 9 avtokölıktı örtep, 152 maşinany zaqymdaǧan. Taǧy 326 milisioner men 196 soldatty jaralap, auruhanaǧa tüsıruge qatysqan. Memleketke 302 myŋ 644 som ziian keltırgen. Qairat Rysqūlbekov ölım jazasyna kesıldı. Sotta soŋǧy söz berılgende: "Künädan taza basym bar, Jiyrma bırde jasym bar, Qasqaldaqtai qanym bar, Boztorǧaidai janym bar Alam deseŋ, alyŋdar. Qairat degen atym bar, Qazaq degen zatym bar, Erkek toqty qūrbandyq. Atam deseŋ atyŋdar!" - dep sot ükımın qasqaiyp qarsy alǧan. Artynşa 1988 jyly 23 säuırde atu jazasy özgerıp, 20 jylǧa bas bostandyǧynan aiyru jazasyna auystyryldy.

Türmedegı jūmbaq ölım

Qairat Rysqūlbekov 1988 jyly 21 mamyrda Semei türmesınde köz jūmdy. Sot ükımınen keiın Qairat Rysqūlbekov sol kezdegı auyr qylmys jasaǧandar jazasyn öteitın Sverdlovskıdegı türmege bet alady. Alaida belgısız sebeptermen Semeidıŋ türmesıne jetkızılgen. Qairattyŋ Semei türmesınde qalai köz jūmǧany älı künge deiın qūpiia bolyp keledı. Keŋes tergeuşılerı Qairat üşın 20 jyl türmede otyru atu jazasymen para-par körınıp, ol özımen kameralas qylmyskerdıŋ jeidesıne asylyp öldı dep sendırdı. Bıraq keibır saiasatkerler Qairat öz-özıne qol saldy degenge älı künge deiın kümänmen qaraidy. "Kamerada ölıp jatqan balany eŋ alǧaşqy körgen – milisioner. Kameranyŋ esıgınde kışkentai terezeşe bolady. Sol terezeşeden qaraǧanda Qairat bük tüsıp jatyr eken. Al adam asylatyn bolsa ol qatyp qalady, sereiıp. Al ol bala ekı tızesın qūşaqtap, bürısıp jatyr degen edı. Al endı sol adam sol kezdegı sözınen ainyp qaldy", - degen edı sūqbattarynyŋ bırınde Qairat Rysqūlbekovtyŋ ömırı men ölımın zertteuşılerdıŋ bırı Seiıtkerım Qojanazar. Qairat Rysqūlbekov Semeide jerlengen. Jeltoqsan köterılısınıŋ qūrbany elımız egemendık alǧannan keiın 1992 jyly tolyǧymen aqtaldy. Oǧan "Halyq qaharmany" ataǧy berıldı.

Qairat Rysqūlbekovtıŋ haty

"…İä, men sizderden eş jasyrmaimyn, men 18 jeltoqsan 1986 jyly alaŋǧa bardym, köpşilikpen birge. Barǧanda da Qonaevtyŋ küiin küittep barǧan joqpyn. Tek qana, ol jerge barǧan sebebim, bar maqsatym, birinşiden, ol jerde ne bolyp, ne istep, ne qoiyp jatqanyn öz közimmen köru boldy. Ekinşiden, alaŋda qazaqtyŋ uyzdai jas qyzdaryn ūryp-soǧyp, öltirip jatyr degendi elden estigen soŋ, öz basym qolymdy jaiyp "kül bolmasaŋ, bül bol" dep otyruǧa erkektik ar-namysym eş jetpedi. Er qatarynda er qara bop, sany bar, sapasy joq bop, erbeŋdep jürgen namyssyz erkek men emespin, qūdaiǧa şükirşilik, meniŋ de körkeigen keudemde naǧyz erge laiyq "namys" barşylyq. Onyŋ üstine "qyzdyŋ joly jiŋişke" degen. Meniŋ tüsinigimşe, äiel adamǧa er adamdar tūrmaq, aŋ ekeş aŋdardyŋ, haiuandardyŋ erkegi de ūrǧaşysyna müiiz, ia bolmasa tūiaǧyn kötermeidi. Al, biz bärimiz de aŋ emes, adamzattyŋ ūly – adambyz, sondyqtan, er adam äiel zatyna qol köterip, qol jūmsauǧa tiis emes, äueli eş pravosy joq. Mine, qysqaşa aitqanda, osyndai tüsinikpen, äiel zatyna er bolyp öz qolūşymdy berip, kömektesuge, olardy araşalap-qorǧau üşin barǧanym ras. Sol jerde qolymnan kelgenşe bir kömegimdi bergenim de ras. Ol üşin äli künge deiin eş ökinbeimin, kerisinşe, ülken maqtanyş tūtamyn. Taǧy oqyŋyz: Alaş ideiasy tyǧyryqqa tıreldı: Baitūrsynūly keŋes ökımetı jaǧyna ne üşın öttı Biraq ta, bir Qūdai özi kuä, adam balasyn eş öltirgenim joq. Mūndai aiuandyq jasaudyŋ özi, sormaŋdai meniŋ qolymnan kelmeidi. Eş uaqytta, eşqaşan da… Al, äiel zatyna aiuandyqpen qol köterip, şaşynan tartyp, kökparşa süiregeni üşin bir milisiiany ūryp-soqqanym öte ras. Ol adam küni büginge deiin aman-esen zyr jügirip jür. Öz qolymmen jasaǧan bar teris qylyq, bar qylmysym osy ǧana".