Tarihtyŋ saryn joly ekıge bölınedı: bır bölek tarihtyŋ paidalanǧany soǧys ısterı… Tarihtyŋ ekınşı türlısınıŋ (mūny orys tılınde istoriia kultury deidı) paidalanǧany — jūrttyŋ bolmys-salty, ruhani mädenietınıŋ därejesı. Būlardyŋ bärı sol jūrttyŋ sol zamandaǧy tıkken üiınen, kigen kiımınen, ūstaǧan aspaptarynan, sözderınen bılınedı. Anyq tarih — osy ekınşısı.
Ä. Bökeihanov.
Maqalaǧa köz jügırtken oqyrmannyŋ tarapynan ūlt etnonimıne ainalǧan «qazaq» sözınıŋ saltqa qandai bailanysy bar degen saual tuyndauy äbden mümkın. Bızdıŋ jūrtymyzdyŋ «qazaq» atanuy qazaqylyq saltqa bailanysty ornyqqan. Būl tūjyrymymyz söz barysynda aiqyndalatynyn eskere otyryp, «sonardaǧy ız kesudı» (būl jerde sonar dep salt mäselesın qarastyrudy atap otyrmyz) qazaq atau sözınıŋ tübırlık maǧynasyn qazaq etnografiiasy men folklorynyŋ materialdary arqyly aşuǧa ūmtylmaqpyz. Mūnymyz oqyrmannyŋ oi düniesıne özgeşe jol aşpaq bolǧan talpynysymyzdan tuyndap otyrǧan äreket ekenın de jasyrmaimyz.
Älqissa, «qazaq» etnonimınıŋ etimologiiasy turaly ǧylymda ärbır kezeŋde, ärbır ǧasyrlarda aitylǧan, közı qaraqty oqyrman qauymnyŋ köpşılıgıne tanys san-aluan pıkırler bar. Solardyŋ ışınde qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy tūtynǧan tūrmys saltynyŋ körınısın, ömır süru mentalitetınıŋ nobaiyn beinelei alatyn pıkır — Euraziianyŋ keŋ dalasynda negızınen köşpelı tırşılık qūrǧan bızdıŋ jūrtqa «qazaq» atauynyŋ ornyǧuy «belgılı bır kısınıŋ nemese toptyŋ elden bölek ketıp, erkın, azat ömır süruı» degen maǧynaǧa bailanysty ekenın tılge tiek etetın tanym. Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynda qazaqtyŋ talantty filolog ǧalymy Q. Ömıräliev «qazaq» atauyn köne türkılık «qaz» etıstıgınen şyǧaryp, onyŋ maǧynasyn «öz betınşe kün köru» degen ūǧymǧa sai keletının jazǧan bolatyn. Ǧalymnyŋ pıkırı öte oryndy aitylǧan edı. Ökınışke qarai, qaisybır «qiialşyl» zertteuşılerdıŋ qazaq etnonimın saq däuırıne aparyp, «naǧyz saq» degen maǧyna beretın «qaisaq» («qai» sūrau esımdıgınen «naǧyz» degen maǧynanyŋ qalai qiysatynyn tüsınu öte qiyn!) atauynan tuǧan degen siiaqty «äsıreşıldıkterınen» ol pıkır ärı qarai öz örısın keŋeite almady. Şyntuaityna kelgende, «qaisaq» — qazaq atauynyŋ qalmaq-oirat tılderındegı dybystaluy. Būl atau qalmaq-oirat informatorlarynan orys, qytai derekterıne tüsken.
Joǧaryda atalǧan «qaz» etestıgıne qatysty Q. Ömırälievtıŋ däiegı köne türkı jazba eskertkışterı men türkılerge qatysty arab-parsy jazba derekterınen quat alǧan edı. Ǧalym köne türkı jazbalarynda kezdesetın «qadaq budun» tırkesındegı «qadaqty» bügıngı «qazaq» sözınıŋ köne tübırı dep sanaidy. Onda «d» dybysy «z»-nyŋ balamasy. Qazaq tılınde «d, z» dybystarynyŋ özara auysuy tübır sözderde jeke dara saqtalǧan. Mysaly, «qada qaǧu» men «qazyq qaǧu» nemese «qadalyp sūrau men qazbalap sūrau» degen tırkesterdıŋ maǧynalary qazaq üşın bır-bırınen alys emes. Köne tübır sözdegı «d» dybysynyŋ «z» syŋaryndaǧy jaŋa balamasy HIII ǧasyrdan bastap türkı tılıne äbden ornyǧady. Sebebı HIII ǧasyrda jazylǧan arab-qypşaq sözdıgınde «qazaq» atauy «el-jūrtynan aiyrylǧan, jalǧyz qalǧan kısı» degen maǧynada tırkelgen. Olai bolsa, köne türkılerdegı «qadaq» pen orta ǧasyrlardaǧy qypşaq türıkterındegı «qazaq» atauynyŋ alǧaşqy maǧynalary «erkın, öz betınşe kün köru» degen ūǧymda saqtalǧan. Al qazaq (qazaqylyq) «qaz» etıstıktı tübırden örbidı. Būl etıstıktı tübırdıŋ köne bastauyndaǧy «bölek ketu, bölek şyǧu» degen ūǧymdarynyŋ qazaq arasynda saqtalǧan jekelegen sözderde saqtalǧanyn baiqauǧa bolady. Jalpy, söz etimologiiasyn keşendı (komplekstı) türde zertteuge küş salu — belgılı bır nätijege qol jetkızudıŋ oŋtaily ädısterınıŋ bırı. Osy oraida bız «qaz» tübırınıŋ tüpkı maǧynasyn halqymyzdyŋ otbasylyq ǧūryptarynyŋ körınısterı men tüsınıkterı negızınde aşuǧa ūmtylamyz.
«Qaz» tübırınen tuyndaityn jekelegen sözder halyqtyŋ köne dünietanymynyŋ ızderı saqtalǧan otbasylyq ǧūryptarda saqtalǧan. Otbasylyq ǧūryp — halyqtyŋ köne nanym-senımderı, dünietanymy, tüsınıkterı saqtalǧan ruhani qazyna. Keŋ maǧynada belgılı bır ǧūrypty bırneşe räsımnıŋ basy bırıkken, bıryŋǧailanǧan jiyntyq dep sanauǧa bolady. Ol ömır talabynyŋ özgerısıne öte baiau boi beredı. Būl oraida, Ä.Bökeihannyŋ «Qūdaidan keiıngı özgermeitın närse — räsım» degen sözın qaperde ūstaǧan läzım.
Sonymen qaz tübırı otbasylyq ǧūryptardyŋ şeŋberınde ekı sözde kezdesedı. Bırı — «qaza bolu», ekınşısı - «qaz, qaz basu».
Halqymyz dünieden ozǧan kısını «qaz+a boldy» dep ataidy. Mūnda «qaza» etıstıgı marqūmnyŋ būl dünieden o düniege (basqa, bölek düniege) ketıp, jūrttan bölıngenın bıldırıp tūr. Müldem joq bolyp ketu emes, bırtūtas keŋıstıktıŋ bır bölıgıne bölınıp ketu. Jer jüzınıŋ är tarapyndaǧy halyqtardyŋ köne mifologiialyq dünietanymy ertedegı adamdardyŋ dünienı tūtas, bölınbes kosmos dep qabyldap, ony joǧary, orta, tömengı dünie dep üşke bölgendıgın baiqatady. Mūndai mifologiialyq tüsınık qazaq arasynda da bolǧan. Mäselen, Ş.Uälihanov jazyp alǧan «Ölı men tırınıŋ dostyǧy» atty qazaq ertegısı:«Aspanda da adamdar ömır süredı. Olar beldıktı tamaǧyna taǧynady, jerde, ortada ömır süretınder bızder belımızdı buynamyz, özderınıŋ bızdegıdei kün men aiy, jūldyzy bar jer astyndaǧylar beldıktı aiaqtaryna bailaidy», — deidı.
Ejelgı adamdar barlyq jan ielerı (adam, maqūlyq) atalmyş üştık kosmosta bır dünieden ekınşı bır düniege basqa formalamen auysyp jüre beredı dep tüsıngen. Sondyqtan ölım — bır türden ekınşı türge auysudyŋ belgısı nemese bır dünieden ekınşı bır bölek düniege köşken keruen. Qazaqtyŋ mifologiialyq tüsınıgı beinelengen sözben aitsaq, ölım degenımız «qaitys bolu», iaǧni qandai bır bolmasyn kısınıŋ kelgen jaǧyna qaita ketuı.
Qaitqan kısınıŋ qaita oraluy — düniege kelgen näreste. Naqtylap aitsaq, jaŋa tuǧan bala -ötken (qaitqan) kısınıŋ jalǧasy. Qaitu men kelu tūtas kosmos älemınde ainalmaly, iaǧni üzdıksız qūbylysty tüzeidı. Sondyqtan jaŋa tuǧan balaǧa esım bergende qaitqan kısı būrynǧy dünieden kısınıŋ jaŋa jalǧasy degen syndy tüsınıktı yrymdap (Jaŋabai (bek), Jalǧas(bai, bek) nemese ol bala dünieden ketken kısınıŋ ornyna kelıp tūrǧan töleuı men ötemı [Ötegen (Ötebai, Öteulı), Töleu (han, jan, bek, bai), Tölegen (Töle, Tölengen), Ömırbek (bai, han), Qalqaman (Qalqa+man)]degen syndy esımderdı qoiady. Būl esımder bır jaǧynan qaitqan kısınıŋ soŋynda ötuge tiıs qazanamalyq ǧūryptardyŋ atqarylǧanyn, ötelgenın de aişyqtaidy.
Jaŋa tuǧan säbidıŋ bır jasqa tolǧanǧa deiıngı kezeŋderde onyŋ tıleuın tıleitın räsımder jiyntyǧy (ǧūryptar) qaitqan kısınıŋ artynan oryndalatyn azalau (qazalau) räsımderınıŋ kerı oryndau belgılerın saqtaǧan [Salystyryŋyz: besıkke (aǧaşqa) salu (tabytty eske tüsıredı), qyrqynan şyǧaru (qyrqyn beru), tūsaukeser (jyly, iaǧni qaitqan kısınıŋ erkın ruhqa ainaluy (Ş.Uälihanovtyŋ jazbalaryna qazaq arasynda qaitqan kısı bır jyldan keiın tek öz otbasynyŋ maŋaiynda jürmei, keŋıstıktı emın-erkın şarlaityn ruhqa ainalady degen tüsınık tırkelgen)].
Al sol jas närestenıŋ aiaǧyn apyl-tapyl basyp (ädette būl säbidıŋ 1 jasqa jaqyndaǧanynda oryn alatyn fiziologiialyq qūbylys), öz erkınşe tūryp-jüruge ūmtylǧanyn yrymdaityn otbasylyq räsımder jiyntyǧy — tūsaukeser ǧūrpy. Mūny qaitqan kısınıŋ o düniege ketkende aiaǧyna bailanǧan baudy nemese qaitqan kısını üiden şyǧararda kerılgen arqandy (jıptı) qaita kesu dep te atauǧa bolady. Sol ǧūryp üstınde oryndalatyn jyrda tūraqty qaitalanatyn «Qaz, qaz, qaz balam// Qadamyŋa mäz bolam» degen joldardaǧy aq tılekte öz betımen jüruge talpynǧan säbidıŋ talabyna quanu sezımı «qaz» etıstıgımen berılgen (Bızde tūsaukeserdegı «qaz» etıstıgın qazaq arasyna keiın auysqan asyrandy qūstyŋ bır türı qazdyŋ jürısıne balau oryn alǧan. Qazaqtar qazdy asyrandy qūs etıp baqpaǧan. Bız üşın qaz «aspanda äuelep ūşqan» jyl qūsy).
Säbidıŋ alǧaşqy ūmtylysyna riza bolǧan būl quanyş sezımınde «qaz» etıstıgınıŋ oryn aluy tegınen-tegın emes, öitkenı būl düniege tylsym küşterdıŋ (täŋırı, aruaq, äulie) qoldauymen kelıp, qaz tūryp, alǧaşqy qadamyn täi-täi basqan bala halyq tanymynda böten dünieden bergı düniege (būl düniege) öttı degen quanyşty bıldıredı. Tūsaukeser räsımınen keiın ol — özge dünie bailauynan bosaǧan, täuelsız, öz erkımen jüretın jan iesı. Būl tüsınık qaitqan kısınıŋ 1 jyldan soŋ erkın ruhqa ainalady degen ūǧymmen paralell.
Halyqtyŋ «qaz tūrǧan» jas balany būl düniege öttı dep baǧalau qazaqtyŋ müşel qaiyru sanaǧyna da engen. On ekı jyldyq müşeldıŋ alǧaşqy kezeŋı qazaqta 13 jyl dep esepteledı. Sebebı bır jasqa deiın, iaǧni tūsauy keselgenge deiıngı jas säbidıŋ ömırı būl dünienıŋ esebıne kırmeidı. Onyŋ būl düniedegı ömırınıŋ jaŋa esebı öz aiaǧynan tūryp, «qaz basqannan», iaǧni erkın, öz betınşe jürıp-tūrǧannan keiın bastalady.
Al sol bala erjetıp, baliǧatqa tolǧan uaqytta (on üşten asqan soŋ) «azamat» boldy dep, üilendırıp, bölek şyǧarady. Bızdıŋşe, būl sözdıŋ de alǧaşqy dybystalu ülgısı de «qaz» etıstıgınen(«qazamat») tarasa kerek. Juan dauysty «a» dybysynyŋ kerı yqpalynan dauyssyz «q» älsırep, tüsıp qalǧandai körınedı. Öitkenı mūndai tıldık qūbylys tılımızde jiı kezdesedı. Mysaly, Hasan-Asan, hakım-äkım, Haişa-Aişa, haiuan-aiuan, haqy-aqy, hal-äl t.b. («H» dybystalu jaǧynan «q»-ǧa jaqyn dybys).
Bölektık maǧyna beretın «qaz» etıstıgı Qazaqbai, Qazybek, Qazybai, Qazymbek, Qaz+tuǧan dep keletın kısı esımderınde oryn alyp otyrady. Būl esımderdı ata-ana balasyna «erkın, azat bolyp össın» degen nietpen qoiǧan. «Qazaqbai, Qazybek, Qaztuǧandardyŋ» qazırgı kündegı balamasy — «Erkın, Erık, Azat» dep keletın esımder.
Ötken tarihta öz esımımen erkındık simvolyndai bolǧan tūlǧa — noǧaily-qazaq jyrauy Qaztuǧan. HÜI ǧasyrdan bastap otyryqşy Resei patşalyǧy basyp alyp, jappai qala, bekınıs salyp ornalasa bastaǧan Edıl boiyndaǧy qonystardan:
Men salmadym, sen saldyŋ,
Qaiyrly bolsyn sızderge
Menen qalǧan mynau Edıl jūrt, — dep, özge ölkege qonys audaryp, erkın, azat ömır sürudı qalaǧan ataqty jyrau Qarǧalyboilyq («Qarǧaly» -Aqtöbe ölkesındegı özen atauy. Qarǧaly+boilyq sözı bırıkkende «ly» qosymşasy tüsıp qalyp, jyrau «Qarǧaboilyq» dep atanyp ketken. Salystyryŋyz: Syrboilyq, Jemboilylyq t.b.) Qaztuǧannyŋ esımı de onyŋ qonystan, jūrttan bölek ketuı ıs-äreketıne bailanysty qoiylǧan laqap esım boluy da ǧajap emes. Qarǧaboilylyq Qaztuǧan turaly batyrlyq jyr da, jyrau aitty degen tolǧau da onyŋ osy äreketın därıpteidı. Noǧaily zertteuşısı A. Sikalievtıŋ körsetuınşe, Qaztuǧan — Edıldıŋ sol jaq betındegı Ülken Noǧai Ordasynan (qazırgı Qazaqstannyŋ batys ölkesınen) Edıldıŋ oŋ jaǧyndaǧy Kışı Noǧai Ordasyna köşıp, Kavkaz etegıne qonystanǧan jūrtty bilegen kısı.
«Qaz» tübırı toponimikalyq ataularda da bar. Aitalyq, Kavkazdaǧy taulardyŋ bır bölıgın «Qazbek» dep ataidy. Būl atau taudyŋ ornalasu sipatyna bailanysty qoiyluy äbden mümkın. Jylqy malynyŋ etınıŋ syrtyna bölek bıtetın maidy qazaqtar «qazy» dep belgıleidı. Būl da kezdeisoq bolmasa kerek. Sondai-aq qazaqtar daulasuşy kısıler kelıp jügınetın, dauǧa qatysy joq bölek kısını, iaǧni töreşını de «qazy» dep ataidy.
HIH ǧasyrdyŋ soŋynda jazbaǧa tüsken qazaq aŋyzdarynyŋ bırınde noǧai-qazaqqa orys äielderın qosyp jaŋadan jasalǧan taipanyŋ ışınde bilıgıne aq, ädıl qazylyq etıp közge tüsken kısıge «qazy+aq» dep at qoiyp, sodan jūrt «qazaq» atalyp ketedı. Sondai-aq qalmaq qolyna tūtqynǧa tüsken qazaq tūtqyndaryn jau bileuşısınıŋ aldynda şeşendık tapqyr söz arqyly bosatyp alǧan, Täuke hannyŋ «Jetı Jarǧysyn» qabyldauǧa qatysqan Üş jüzdıŋ ataqty biınıŋ bırı Qarakesek Qazybekke «qaz dauysty» degen laqap esım berılgen. Bızdıŋşe, būl laqap «qaz» tübırınen tuyndaityn ädıldık, erkındık, azat degen ūǧymdardy «ünmen, sözben jaqtauşy kısı» degen maǧynany bıldıretın syndy. Būlai dep joramaldaityn sebebımız:bırınşıden, «dauys» ertede «söz» degen maǧynada qoldanylǧan. Ekınşıden,Qazybek bi joŋǧar qoŋtaişysynyŋ aldynda qazaq halqynyŋ ejelden azattyqty, erkındıktı süigen el ekenın aityp, ses körsetedı. Qazaq ökılınıŋ qoŋtaişyǧa aitqan sözıne ıŋ audaraiyq:
«Qazaq degen mal baqqan, Saryarqada qazdai qalqyp, üirektei jüzıp, teŋızdei kölderdı, ūzyn, ūzaq özendı, kök maisa kökorai şalǧynda, sahara salqynda el jailap şalqyp jatqan elımız. «Elımızden qaşpasyn!»- dep, «Jerımızdı jau şappasyn!»- dep, naizamyzǧa ükı taqqan elmız. Jau aiaǧyna basylmaǧan el bolamyz. Dosymyzdy saqtai bılgen, däm-tūzyn aqtai bılgen el bolamyz. Ūl tusa, atadan: «Qūl bolam!»-dep tumaidy. Anadan qyz tusa: «Küŋ bolam!»-dep tumaidy. Ūl menen qyz senıŋ tūtqynyŋda otyrsa, olardy azat etpei tynbaidy», dei kele:
Sen temır bolsaŋ, men — kömır,
Erıtkelı kelgenmın.
Ekı eldıŋ arasyn
Telıtkelı kelgenmın!
Sen köktegı qūs bolsaŋ,
Men ılıp tastar sūŋqarmyn.
Sen jerdegı aŋnyŋ jüirıgı qūlan bolsaŋ,
Men quyp jetıp soǧar tūlparmyn!
Sen qabylan bolsaŋ, men-jolbarys,
Alysqaly kelgenmın!
Jau tılegenge
Jasyl tusa edı, — degen,
El bolyp, şabysqaly kelgenmın!
Elımnıŋ şetıne oiran salǧan özıŋ:
Bıtım beretın bolsaŋ,
Aiybyŋdy moiyndap, bıtım ber!
Bolmasa, tūrysatyn jerıŋdı ait,
Şabysqaly kelgenmın! -deidı.
Qazybek bidıŋ būl sözderınde qazaqtardyŋ erkındık pen täuelsızdıktı ardaqtaǧan azat ärı jauynger halyq ekenı «samaldai» esıp tūr. Aitpaqşy, ataqty bige «qaz dauysty» degen laqap esımdı joŋǧar qontaişysy beredı. Ol Qazybek aitqan sözderdıŋ maǧynasyna (bıtımgerşılıkte dauystyŋ sipatyna emes, sözdıŋ maǧynasyna män berıletını sözsız) täntı bolǧany anyq.
Erkındık, azattylyq, täuılsızdık ūǧymy bar «qaz» etıstıgınen «qazaq», «qazaqylyq» syndy äu basta jauyngerşılık maǧyna bergen atau esımderı tuyndaǧan. Qazaqylyqtyŋ tüp bastauy köne ru-taipalyq qoǧamdaǧy er kısılerdıŋ alǧaşqy qosyndar qūryp, äskeri demokratiia qūndylyǧyn qalyptastyrǧan kezeŋge boilaityny sözsız. Türkı halyqtarynyŋ tarihynda jauyngerlık qosyndardyŋ jinaluynan jaŋa el paida bolǧan körınısterı bar. Mysaly, köne Türkı qaǧanatynyŋ jazba eskertkışı-Orhon-Enisei jazbalaryndaǧy jyr joldarynda Bılge qaǧan men Kültegınnıŋ arǧy atalary elden bölıngen erlerdıŋ basyn qosyp, ülken äskeri qosyn jasaqtap, türkı halyqtaryn qaita el qylǧany baiandalady.
Al sol äskeri qosyndardyŋ tırlıgınen ömır süru salty bolyp qalyptasqan qazaqylyq HIÜ-HÜI ǧasyrlarda türkılık keŋestıkke äleumettık institut bolyp ornyǧa bastaidy. Būl äleumettık institut äskeri qyzmettıŋ damuynan tuyndaǧan qūbylys bolatyn. Atalmyş ǧasyrlarda jazylǧan tarihi jazba eŋbekterde «qazaq» atanu nemese «qazaqylyq qūru» elden bölınıp ketıp, äskeri qosyn qūryp eşkımge baǧynbai jeke tırşılık keşu saltyn bıldıretın maǧynaǧa ie bola bastaǧany aiqyn körınedı. Mysaly, tolyq küireuge bet alyp, bırneşe ūlysqa bölıne bastaǧan Altyn Ordanyŋ bır pūşpaǧy köşpelı Özbek ūlysynan «qazaq şyǧyp», körşıles Şaǧatai ūlysynyŋ şekarasyna şabuyl, joryqtar jasaǧan äskeri qosyndar turaly derekter HÜ ǧasyrdyŋ orta şenınende timuridter tarihşylarynyŋ jazbalaryna tırkelgen. Aitalyq, Ämır Temırdıŋ balasy Şahruhtyŋ qyzmetınde bolǧan Abd ar-Razzak ibn İshak Samarqanidıŋ baianynda 1440-1441 jyldary Özbek äskerınen «qazaq şyǧyp» ketken top Temır ielıgınıŋ şetkerı aimaǧy Mazandaranǧa şabuyl jasaǧandyǧy turaly oqiǧa tırkelgen. Şahruh būl ölkenı qorǧau üşın jyl saiyn tümen (on myŋ) basqarǧan ämırlerdı ūstap, sol jaqta qystap şyǧyp otyruǧa mäjbür bolady.
Sonymen bırge, orta ǧasyrlarda «qazaq» atauy nemes «qazaqylyq etu» jekelegen kısılerdıŋ ıs-äreketterıne de qoldanylatyn bolǧan. Aitalyq, köşpelı Özbek ūlysynyŋ negızın qalaǧan Şaiban Äbılqaiyr han taǧyna köterılgenge deiın özın qoldaǧan bır top ämır-bilermen qazaqylyq ömır keşedı. Moǧolstan handarynyŋ ışınde «şyn peiıldı mūsylman, otanşyl, ısker jäne erjürek» qasietımen erekşelengen Uäiıs han äkenıŋ taǧyna otyrǧan nemere aǧasy Şir Mūhammedpen baqtalas bolyp, aqyrynda aǧasynyŋ janynan ketıp qazaqylyqty serık qylady. Onyŋ janyna özderın batyr (bahadür) sanaǧan moǧol ūlysynyŋ jastary qosylady. Qosyny köbeigen Uäiıs han özıne tiesılı mūragerlık han taǧyn özıne qaitaryp alady. HÜI ǧasyrda ömır sürgen Ämır Temırdıŋ ūrpaǧy ataqty Babyr da bırşama uaqyt qazaqylyq etedı. Olai bolsa, orta ǧasyrlyq köşpelılerdıŋ arasynda erkın, azat, täuelsız tırlık balamasyna baǧalanaǧan qazaqylyq ömır süru saltynyŋ orny erekşe bolǧan. Sol saltqa qūrmet pen süiıspenşılıktı HIH ǧasyrǧa deiın üzbei saqtaǧan bırden-bır halyq — qazaq. Mūny kezınde ǧalym Ş. Uälihanov erekşe atap ötken bolatyn. «Kochevoi stepniak, dlia otlichiia ot svoih gorodskih rodovichei-sosedei, uzbekov i nogaisev, gordilsia imenem kazaka — svbodnogo stepniaka, kochevogo cheloveka», — dep jazady ol.
«Qazaq» atauynda «erkın jürgen, täuelsız el degen» maǧyna barlyǧyn oqymysty aqyn Şäkärım Qūdaiberdıūly da atap ötken:
Qūralǧan är rudan qazaq basy,
Anda bop qan qosylǧan qaryndasy.
«El bolyp, öz erkımen erkın jürgen»
Degen söz qazaqtyqtyŋ maǧynasy,- dep jazady şejıreşı aqyn.
Qazaqylyqqa degen qūrmet türkı tıldes noǧai halqynda da saqtalǧan. Olarda «qazaqylyq» baqytty syrt ölkeden ızdeu, qysastyqqa kek alu degen ūǧymdy beredı. Tıptı, noǧailardyŋ auyz ädebietınde arnaiy sala bolyp qalyptasqan «qazaq jyrlary» degen jyr şoǧyry (siklı) bar. Onda adam boiyndaǧy täkapparlyq, qorqaqtyq, saraŋdyqtar synalyp, ädılettı, erkın ömır, sözde tūru syndy qasietter airyqşa därıpteledı. Mūndai qasiettı qazaq halqynyŋ boiynan köruge bolady.
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının aitatyn bolsaq, bızdıŋ halqymyzdyŋ da jeke ūlt bolyp qalyptasuyna ata-babalarymyzdyŋ keŋ dalany meridian boiynşa jaz jailau (soltüstık), qys qystau (oŋtüstık) arasynda erkın köşıp-qonyp, azat el boluǧa ūmtylǧan qazaqylyq salt-sanasy äser etken. Tarihtan belgılı, HÜ ǧasyrdyŋ orta şenınde Kerei men Jänıbek handar basqarǧan ru-taipalar Joşy ūlysyndaǧy köşpelı Özbek ūlysynan bölınıp, şyǧystaǧy Şaǧatai ūlysyndaǧy Moǧolstan jerınde jeke handyqtyŋ negızın qalaidy. El-jūrtan bölınıp ketken būl taipalar odaǧyna «qazaq» degen laqap atau taǧylady. Būl derek M. H. Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi» eŋbegınde taiǧa taŋba basylǧandai jazylǧan. Ol bylai dep jazady: «Kerei han, Jänıbek sūltan siiaqty keibır sūltandar men basqalar az ǧana toppen Äbılqaiyr hannan qaşyp, Moǧolstanǧa keldı. …Basynda östıp elden qaşyp, olardan bölınıp jyrylyp qalyp, bıraz uaqyt taryǧyp ärı sergeldeŋde bolǧandyqtan olardy «qazaq» dep atady. Būl laqap at qazaqtarǧa osylai taŋyldy».
Al Joşy ūlysynyŋ batys bölıgınde el-jūrttan bölek etıp, äskeri qosyn qūrǧan, tonauşylyq pen qaraqşylyqty käsıp etken topqa da «qazaq» atauy berıledı. Ol qazırgı «kazaktar». Būlardy orys patşalyǧy qamqorlyǧyna alyp, qorǧauşy, jazalauşy äskeri qosyn retınde ūstaidy. Ol kazaktar hristian dının ūstap, orys arasyna sıŋıp ketedı.
Qazaqtyŋ au basta jūrttan bölek ketıp, jeke el bolǧandyǧyn halyqtyŋ auyzşa aitylǧan körkem tarihyna baǧalanatyn aŋyz äŋgımeler de jetkızedı. Aŋyzdar mazmūnynda azǧana toppen (otyz, qyryq, jüz) elden jyraq ketıp, körşı elderge joryq jasau ıstermen ainalysqan erjürek, öjet kısılerdıŋ ıs-äreketterı körkem surettelıp, därıpteledı. Türlı sebeptermen el-jūrttan-bırde Qyrym, bırde Būqara handyqtarynan, endı bırde Türkıstannan(būl atalǧandar otyryqşy ölke ekenıne nazar audaryŋyz)- bölınıp şyqqan şaǧyn top (qyryq jıgıt, otyz üş, jüz jıgıt) «ūiqyny būzyp jylqy, küime būzyp qyz alyp», «köş eldı köş jönekei şauyp, eru eldı otyrǧan jerınde şauyp», mal-jandy bolyp, öz aldyna el bolady. Erkındık pen azattyqty qalaǧan bır top jıgıtterdıŋ qalai el bolyp qalyptasuyn halyq şyǧarmaşylyǧy zaŋdylyǧymen beineleitın būl mazmūndar — orta ǧasyrlardaǧy «qazaqylyq qūru» saltynyŋ körkem şyǧarmaşylyǧyndaǧy jaŋǧyryǧy ekenı sözsız. Demek, jazba tarihi jazba derek közderı men aŋyzdar mazmūnynyŋ toǧysatyn jerı dep qazaq halqynyŋ jeke ūlt bolyp qalyptasuyna azat, täuelsız, erkın tırlıktı qalaǧan «qazaqylyq salt» tıkelei äser etken degen uäjdı auyz toltyra aituǧa bolady.
Bügıngı täuelsız Qazaqstan memleketınıŋ Altaidan Atyrauǧa, Syr boiynan Sıbır ölkesıne deiın sozylǧan keŋ-baitaq jerge ie bolyp qaluyna ata-babalarymyzdyŋ köşpelı-qazaqylyq saltty ūstanuy da öz septıgın tigızgen. Azatşyldyq ūǧymy sıŋgen qazaqylyq saltty mūrat tūtyp, sonyŋ negızınde tarihta bırneşe ret jeke memleket qūrǧan (qazaqylyq salt negızınde basy qūralǧan jūrttan jeke memleket qūra bılgen Şyŋǧys han tūqymdarynyŋ saiasi qyzmetterı özınşe bölek bır äŋgıme) qazaq ūltynyŋ şyn mänındegı azat, täuelsız tırlıgı bügıngı taŋda jüzege asuda. Erkındık, azattyq, täuelsızdık — QAZAQ atauynyŋ sinonimı. Bız — tabiǧatymyzdan erkındıktı aŋsap tuǧan jūrtpyz. Mūny ūlt ruhynyŋ basty dıŋgegı dep sanauǧa bolady.
HHI ǧasyrdaǧy täuelsızdık ūǧymy da özgerdı. Täuelsızdık belgılı bır territoriia tūtastyǧy, etnikalyq bırızdılık şeŋberınde ǧana emes, äleumettık bırlık, intellektık (tehnologiialyq) basymdylyq, ekonomikalyq üstemdılıkke degen talas-tartys ürdısınde aiqyndalatyn ūǧymǧa ainaldy. Qai ūlt äleumettık bırlıkte älsız, tehnologiia men ekonomikalyq damuda tömen bolsa, ol jūrt täueldı ärı erkın emes dep esepteuge bolady. Öitkenı ol jūrt jahandanu däuırınde tūtastai damyǧan eldıŋ qas-qabaǧyn baǧumen bolyp, solardyŋ jai-küiıne jıpsız bailanady. Bızdıŋ ükımettıŋ kelesı jyly älemdık daǧdarystyŋ ekınşı tolqyny kelıp qaluy mümkın dep dabyra qaǧyp, parlamenttıŋ aiaq asty tarap jatqany da osy sebepten. Saiasattyŋ ırı oiynşylary öz oiynyn, ädette, qoǧamnyŋ eŋ küştı nemese älsız tūstarynda jürgızedı. Irgesı bütın, ekonoikalyq küş-quaty mol eldıŋ saiasaty da tūraqty, aqylǧa syiymdy, köŋılge qonymdy bolyp jürgızıledı, sebebı ırgenıŋ berıktıgı men küş-quattyŋ salmaǧy saiasat alaŋyndaǧy oiynşylardy tärtıpke salyp otyrady.
Tüiındei kelgende, TÄUELSIZDIKTI jaŋa zaman talabyna sai üilestıre bılu, ony saqtap, ardaqtap, damyta bılu — är QAZAQTYŊ, äsırese, HHI ǧasyrdaǧy QAZAQTYŊ basty paryzy.
P.S. Sonarda ız keskendei bolǧan äreketımızdıŋ qaiyrly aqyry qanjyǧaǧa bailanatyn osy oilar bolsa, maqsatymyzdyŋ oryndalǧany dep esepteimız.
Almas ÄBDISADYQOV
