Derbes elge ainalǧan Qazaq handyǧynyŋ nyǧaia tüsuıne şyǧysta 1635 jyly Batys Moŋǧoliiany mekendeitın, Oirat odaǧyna kıretın taipalardyŋ bırıgıp, Joŋǧar (Sol qanat) handyǧyn qūruy jäne būl memlekettıŋ o bastan-aq qazaq jerıne köz tıguı Qazaq handyǧynyŋ täuelsızdıgıne ülken qauıp töndırdı. Būl tūsta qoŋyrat Alatau, alşyn Jiembet, şapyraşty Janai men Qarasai, Äitei, arǧyn Qompai jäne Aǧyntai, naiman Kökserek, qaŋly Sarbūqa, dulat Qūdaiberdı, Jaqsyǧūl, suan Eltındı batyrlardyŋ taipalyq jasaqtary qazaq hany Esımnıŋ körsetken ülgısımen qazaq jerın qorǧauǧa bel şeşe kırıstı.
Qazaqqa qatty öşıkken köşpelı memlekettıŋ alǧaşqy bileuşısı Batyr qoŋtaişy boldy. Ol Tarbaǧatai tauynyŋ bökterınde 1640 jyly qūryltai şaqyryp, onda barlyq Oirat taipalaryna ortaq «Saadjin bichig» (Dala erejesı) dep atalatyn zaŋ qabyldady. Batyr körşı jatqan Qazaq handyǧynyŋ tamyryn basyp köru üşın sol tūstaǧy qazaqtyŋ naiman Toqymtai (Törtqara) bi, arǧyn Nūrqoja bi, şapyraşty Däulet bi tärızdı ırı bilerın de osy qūryltaiǧa qonaqqa şaqyryp, olardyŋ iyqtaryna ekıjüzdılıkpen şapan japty da, köp keşıkpei-aq tas qūdaiǧa tabynuşylardyŋ qazaq jerıne qandy joryqtaryn qaita bastap berdı. 1643 jyly eŋsegei boily er Esımnıŋ ūly Jäŋgır asyǧys jinalǧan azǧana qolmen Orbūlaqta Batyr qoŋtaişynyŋ 50 myŋdyq äskerıne qarsy soǧysuǧa mäjbür boldy. Alşyn Jalaŋtös batyrdyŋ bastauymen Alty ata Älım rularynan jasaqtalǧan 20 myŋ sarbaz kelıp jetpegende, qazaqtar qiyn jaǧdaida qalatyn edı.
Bırbetkei de qaisar Jäŋgırdı halyq qūrmettep «Salqam Jäŋgır» atandyrdy. Alaida Jäŋgırdıŋ qalmaqpen jekpe-jekte qaitys boluy jaǧdaidy uşyqtyryp jıberdı. 1653 jyly qaitys bolǧan Batur qoŋtaişynyŋ ornyna taqqa talasqandar arasynan jeŋıske jetken Qaldan Boşoqty qazaqtarǧa qarsy jaŋa soǧysty jalǧastyrdy. Ol 1680 jyly Jarkent qalasyn basyp alyp, batysqa jyljydy. Alaida 1681 jäne 1683 jyldary onyŋ äskerlerı Sairam qalasyn jantalasyp qorǧaǧan qojalar men dulattyŋ Siqym, Botbai tärızdı atalarynan jasaqtalǧan sarbazdardan oŋbai jeŋıldı.
Osy tūsta joŋǧarlardyŋ özara alauyzdyǧy örşi tüsıp, olardyŋ bırazy batysqa qonys audaryp, Edıl men Jaiyq arasyn qonys ettı. Mūnyŋ özı qalmaqtardyŋ batystaǧy qazaqtarǧa jortuyldarynyŋ bastaluyna jol aşty. Osylaişa, qazaqtar ekı jaqty qyspaqta qaldy. 1685 jyly Qaldan Boşoqtynyŋ qolbasşysy Seuan Rabdan Sairam qalasyna üşınşı ret joryq jasap, qalany basyp alyp, halqyn aiausyz qyrdy. Būl joly qalmaqtar aitarlyqtai tabystarǧa jete tūrsa da, şapyraşty Qarasai, arǧyn Aǧyntai, naiman Kökserek, qaŋly Sarbūqa batyrlardyŋ taipalyq jasaqtaryna kezdesıp qaludan qaimyǧyp, Täuke han otyrǧan Türkıstan qalasyn maŋailauǧa bata almai qaityp kettı.
Joŋǧarlarǧa qoŋtaişy bolǧan soŋ Seuan Rabdan qazaq jerıne 1711-1712, 1714, 1717-1718 jyldary bırneşe dürkın auyr joryq jasady. Ärı Qazaq handyǧymen, ärı Sin imperiiasymen bolǧan katygez soǧystar aqyrynda joŋǧarlardyŋ özderın tūralatty. Onyŋ üstıne «jyǧylǧanǧa – jūdyryq» degendei, osynyŋ aldynda üş jyl būryn qatty qystyŋ saldarynan bolǧan qyrǧyn jūt olardy taǧy da oisyratyp kettı. 1717 jyly Täuke qaitys bolǧan soŋ, qazaqtyŋ töbe bilerı onyŋ ūly Bolatty taqqa otyrǧyzdy. Täukenıŋ ölımı ata jau – joŋǧarlardyŋ eŋsesın tıktep, olardy qazaqqa qarsy joryqqa qaita yntalandyrdy.
Alǧaş joŋǧarlar Qaratau baǧytynda Ūly jüz rulary mekendeitın aimaqtarǧa auyz saldy. Osy maŋda qazaqtyŋ Üş jüzınıŋ handarynyŋ (Äbılqaiyrdyŋ, Jolbarystyŋ, Bolattyŋ) aralary jaqyn ornalasqan edı. Qazaqtar osyndaǧy özender boiynda qorǧan qamaldar salyp, joŋǧar äskerlerın osyndai bekınıster maŋynda kütıp aldy. Būl şaiqastarda qazaq batyrlary erekşe erlık körsettı. Bıraq mūndai erlıkter rulyq bytyraŋqylyqty joia alǧan joq. Rulyq batyrlardyŋ soŋynan ılesken asyǧys jasaqtalǧan qazaq jasaqtary tonauşylyq soǧysqa aldyn ala daiyndalyp, zeŋbırek süiretıp, tyǧyz toptasqan qalmaq äskerlerıne tūraqty qarsylyqtar körsetude qauqarsyzdyq tanytty. Onyŋ üstıne, osyndaida Üş jüzdıŋ basyn qosyp, ortaq maqsatqa berık yntalandyratyn Täuke hannyŋ orny üŋıreiıp tūrdy. Onyŋ taǧyna otyrǧan Bolattyŋ bilıgı bosaŋ bolyp, ol qazaqtardy qanaǧattandyrmady. Osyndai älsızdık Äbılqaiyr basqarǧan qazaq qoldarynyŋ 1718 jyly Aiagöz şaiqasynda jeŋılıp qalularyna alyp keldı. 1722 jyly şyǧystaǧy Sin imperiiasynyŋ boǧdyhany Kansidıŋ qaitys boluy jäne osyǧan bailanysty olardyŋ joŋǧarlarǧa özderınıŋ saiasatyn özgertıp, bıtımge keludı ūsynulary Joŋǧar handyǧyn küşeite tüstı. Sondyqtan da qoŋtaişy Seuan Rabdannyŋ jinaǧan 30 myŋ adamnan tūratyn äskerın bastaǧan onyŋ balasy Şono Louzan 1723 jyly erte köktemde Şu men Talas öŋırıne basyp kırdı. Jau Dulat rularyn jäne olardy qoldaǧan Ysty, Oşaqty taipalaryn jappai qyrǧynǧa ūşyratyp, olar Taşkentke qarai şegınuge mäjbür boldy.
1724 jyly Äbılqaiyr men Sämeke handar basqarǧan batyrlar qasiettı Türkıstandy jau qolyna bermeu üşın jantalasa kürestı. Alaida zeŋbırekpen atqylaǧan joŋǧarlar qala qorǧanyn tas-talqan etıp qiratty. Qazaq rulary soŋdaryna tüsken qalmaq jasaqtarynan bas sauǧalap, Taşkenttıŋ ainalasyna da tūraqtai almai, Hodjent maŋyna jäne Şyǧys Būqaradaǧy Nūrataǧa deiın köşıp bardy. Būl qasıret «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» degen atpen halyq jadynda sandaǧan ǧasyrlar boiy saqtalyp qaldy. Desek te, qazaq batyrlary tuǧan jer üşın qalmaqtarmen jan aiamas soǧystarǧa bardy. Ülkendı-kışılı osyndai köptegen şaiqastar bolǧan jerler tarihqa «Qalmaqqyrylǧan» degen atpen endı. Olardyŋ ışındegı eŋ ırılerı Būlantydaǧy jäne Aŋyraqaidaǧy ūrystar boldy.
Būlarda Qabanbaidyŋ, Börıbaidyŋ, Aqtamberdınıŋ jasaqtary jaudy japyryp jeŋdı. Alaida öŋmeŋdep alǧa ūmtylǧan joŋǧarlar 1739 jyly Orta jüzge basyp kırıp, arǧyn, kerei, uaq taipalaryn edäuır qyrǧynǧa ūşyratty da, köp keşıkpei Taşkent jäne Türkıstan baǧyttaryna qarai oiysyp, Orta jüz hany Äbılmämbettı Kışı jüz aimaǧyndaǧy Elek jäne Jaiyq özenderı aralyǧyndaǧy aimaqqa şegınuge mäjbürledı. Osy tūsta Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şaqşaqūly Jänıbek, Tama Eset, Uaq Baian, Tabyn Bökenbai, Şaqşaq Bögembai, Süiındık Oljabai, Bäsentiyn Malaisary, Taraqty Baiǧozy, Tobyqty Mamai, Atyǧai Qūlsary, Qūleke, Jäpek, Andyqoja bastaǧan jasaqtar janqiiar erlıkterımen erekşe közge tüstı.
Joŋǧarlarǧa Qaldan Seren han bolǧan tūsta (1727-1745) Ūly jüz rulary qoqandyqtarmen bırıgıp, qalmaqtarǧa qarsy quatty odaq qūra bıldı. Būǧan qyrǧyzdar qosylyp, endı Ūly jüz jerın jailaǧan qalmaqtardyŋ tym-tyraqai qaşulary bastaldy. 1750 jyldan soŋ joŋǧarlardyŋ zaisaŋdarynyŋ taqqa talasqan ışkı tartystaryn Abylai han (1734-1781) eptılıkpen paidalana bıldı. Batyrlarǧa süiengen Abylai han Ūly jüz jerıne talasqan qyrǧyz rularyn da baǧyndyrdy.
Qazaq handyǧynyŋ täuelsızdıgın saqtap qaluda Asy (Türkıstan) maŋyndaǧy Kültöbedegı jiyndar, 1710 jyly şaqyrylǧan Qaraqūm keŋesı, 1726 jyly bolyp ötken Ordabasydaǧy jiyn, 1730 jylǧy Ūlytau jiyny, 1752 jylǧy Ūlytau keŋesı, 1762 jylǧy Qarqaraly qūryltaiy ülken röl atqaryp, qazaqtyŋ «etek-jeŋı» jinalǧan yntymaqşyl ūltqa ainala bastaǧanyn körsetıp berdı. Qazaqtyŋ basyn qosuda osyndai qily kezeŋde jalpyūlttyq deŋgeidegı üisın Töle bi, qarakesek Qazbek bi, alşyn Äiteke bi kösemdık, qairatkerlık tūlǧalarymen halyqtyŋ süiıspenşılıgıne bölendı. Olardy taipalyq deŋgeidegı naiman Aqylbai bi, Qaraqalpaq Jaŋgel bi, şapyraşty Qazbek bek, Qyrǧyz Tölekei bi, törtqara Tauqymet bi, ysty Nūrmambet bi, jalaiyr Jolbarys bi, alban Syrymbet bi tärızdı köptegen halyqtyq tūlǧalardyŋ qoldauy qazaqty bırıktıre tüstı.
Talas OMARBEKOV,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ Qazaqstan
tarihy kafedrasynyŋ meŋgeruşısı
