Tarihta ūly adamdar asa maŋyzdy oqiǧalar men öte kürdelı betbūrys kezeŋderde aiqyn körınetını belgılı. Öitkenı olar belgılı bır tarihi damulardaǧy ırı özgerısterge belsene qatynasa otyrp, oqiǧalardyŋ damu barysynyŋ jetegınde ketpeidı, kerısınşe, özgerısterdıŋ tez nemese baiau damuyna, oqiǧalardyŋ obektivtı barysyna, örbu baǧytyna özındık jeke rölın qosady. Olardyŋ qoǧam damuyna qosqan ülesı neǧūrlym auqymdy, neǧūrlym tereŋ bolsa, soǧūrlym olardyŋ esımı halyqtyŋ tarihi sanasynda öşpestei bolyp sıŋıp, uaqyt öte ūrpaqtar aldynda biıkke köterıle beredı. Qazaq halqynyŋ tarihynda, äsırese, handyq däuırdegı kezeŋde mūndai ūly adamdar öte köp. Olardyŋ qatarynda 1511-1521 jyldar ışınde Qazaq handyǧyn bilegen Qasym hannyŋ alatyn orny erekşe.
Qasym han turaly söz qozǧasaq, bırden oiymyzǧa eşbır jazba derekterde kezdespeitın, tek qana halyq auyz ädebietı arqyly künı bügınge deiın jetken «Qasym hannyŋ qasqa joly» degen söz tırkesı oralady. Būl sözdıŋ astarynda ülken män jatyr. Ol – bırınşıden, Qasym hannyŋ ömırı, handyq bilıgı, sol jyldardaǧy Maurennahrdaǧy şaibaniler äuletımen, Moǧolstandaǧy şaǧatailar äuletımen jürgızgen saiasattyŋ, qarym-qatynastyŋ nätijesı; ekınşıden, Qazaq handyǧyn küşeitudegı, qazaq memlekettılıgın nyǧaitudaǧy sıŋırgen eŋbegıne halyqtyŋ bergen baǧasy; üşınşıden, qazaq halqynyŋ etnikalyq, ūlttyq aumaǧyn qalyptastyru jolyndaǧy atqarǧan jūmystarynyŋ jemısı; törtınşıden, memlekettı basqaru ısındegı ūrpaqtarǧa qaldyrǧan önege joly.
Mıne, osyndai ırı tarihi tūlǧanyŋ qazaq tarihyndaǧy alatyn ornyn eskere otyryp, bız qalyŋ qazaq jūrtyna Qasym hannyŋ kım ekendıgın, qazaq halqynyŋ tarihi sanasynda qandai ısterımen qalǧandyǧyn körsetu maqsatynda osy zertteu eŋbegımızdı arnaǧaly otyrmyz.
Qasym hannyŋ jeke ömırbaianyna arnaiy jazylǧan ortaǧasyrlyq derek joq, tek qana onyŋ sūltandyq jäne handyq däuırınen üzık-üzık mälımetter Qadyrǧali Jalaiyr, Mūhammed Haidar Dulati, Babyr, Binai, Şadi, Ruzbehan İsfahani, Mahmud ben Uäli, Haidar Razi, Gafari, Abdallah Balhi, Äbılǧazy jäne taǧy basqa avtorlardyŋ eŋbekterınde kezdesedı. Orys derekterınde de ol turaly mälımetter barşylyq.
Endı Qasym han turaly mäselege tıkelei kırıspes būryn, aldymen, onyŋ atategıne qysqaşa toqtap ketelık. Qasym han — Şyŋǧys han ūrpaǧy. Şyŋǧys hannyŋ kım ekendıgı barşaǧa mälım. Qasym han onyŋ ülken ūly — Joşydan taraidy. Joşynyŋ on tört ūlynyŋ beseuı jäne olardan taraǧan ūrpaqtar HŞ-HV ǧasyrlarda Euraziianyŋ şyǧys bölıgındegı saiasi tarihta ülken röl atqarady. Orda Ejen, Batu, Şiban, Tūqai Temır ūrpaqtary Altyn Orda, Aq Orda, Kök Orda, Qazan, Qyrym, Qajytarhan, Sıbır, Horezm handyqtarynyŋ jäne Maurennahrdyŋ (XVI-XVIII ǧ.ǧ.) handary bolǧan.
Ortaǧasyrlyq keibır derek mälımetterı men solarǧa negızdep jazylǧan qazırgı tarihi zertteulerde Qasym hannyŋ Joşynyŋ qai ūlynan taraityndyǧy jönınde ekı türlı közqaras bar. Bırınşı közqaras boiynşa, qazaq handary Joşynyŋ ülken ūly Orda Ejennen taraidy, al ekınşı pıkırdegıler qazaq handaryn Joşynyŋ eŋ kenje ūly — Tūqai Temırden örbıtedı.
«Tūqaitemırlık» pıkırdı qostauşylardyŋ süienetını – XVI jäne XVII ǧasyrlarda jazylǧan «Tauarih-i guzida-ii nusrat name» men Äbılǧazynyŋ «Türık şejıresındegı» mälımetter. Osy joldardyŋ avtory būl jönınde «tūqaitemırlık» pıkırdı synap, derek mälımetterındegı qatelerdıŋ jıberılu sebepterı turaly öz däleldemelerın basqa bır ǧylymi jūmystarynda aitqan bolatyn.
«Ordaejendık» pıkırdı ūstanuşylar, negızınen, XIV jäne XV ǧasyrdyŋ basynda jazylǧan Raşid-ad Dinnıŋ «Jamiǧ at-tauarihy» men atyşuly «Eskendırdıŋ anonimı» atty derekterıne süienedı. Bız de osy pıkırdı qostai otyryp, Qasym hannyŋ şejıresın bylaişa örbıtemız: Şyŋǧys han — Joşy — Orda Ejen – Sartaqtai – Qonyşa – Sasy Būqa – Şymtai – Orys han – Qūiyrşyq han – Baraq han jäne Jänıbek han.
Körıp otyrǧanymyzdai, Qasym han jai ǧana Şyŋǧys ūrpaǧy emes, ejelden berı kele jatqan handyq äulettıŋ tıkelei jalǧasy, zaŋdy ökılı, Orda Ejennen Orys hanǧa deiın Qasym hannyŋ atalary Deştı Qypşaqtyŋ şyǧys bölıgınde bilık qūrǧan. Alǧaşynda Orda Ejen ūlysy dep atalǧan būl bölık XIV ǧasyrdyŋ basynan bastap Aq Orda dep atalady. Saiasi-äkımşılık ortalyq Syr öŋırıne köşırılıp, astana alǧaşynda Sauran, keiınnen Syǧanaq qalasynda bolady.
Sözımız däleldı boluy üşın derek mälımetterıne jügınıp körelık. Onda Orda Ejen turaly: «Joşynyŋ mūragerı jäne ekınşı ūly Batu bilıkke kelgenımen, Orda Ejen äkesınıŋ tırı kezınde jäne odan keiıngı kezderde ülken syi men qūrmette boldy. Möŋke hannyŋ olarǧa jıbergen jarlyqtarynda onyŋ esımı bırınşı jazylyp otyrǧan. …Joşy äskerlerınıŋ jartysyn Orda Ejen, al qalǧan jartysyn Batu basqardy. Orda Ejen men Batu ūlystary bır-bırınen öte qaşyqta ornalasty jäne ärkım öz ūlysynda derbes bilık jürgızdı» dep jazady Raşid ad-din. Odan ärı ol: Orda Ejennıŋ nemeresı Qonyşa «ūzaq uaqyt boiy Orda ūlysynyŋ bileuşısı boldy» deidı. Qonyşanyŋ ülken ūly Baian äkesınıŋ mūragerı jäne Raşid ad-dinnıŋ zamandasy bolǧan. Raşid ad-din: «Qazırgı uaqytta Baian äkesı Qonyşanyŋ ornynda otyr, būrynǧydai onyŋ ūlysyn basqaruda» dep jazady. Qasym hannyŋ būl babalarynyŋ bilık qūrǧan kezı 1225-1290 jyldar aralyǧy bolatyn.
Qasym hannyŋ XIV ǧasyrdaǧy bilıkte bolǧan babalary turaly Natanzi köp derek beredı. Ol: «Baiannyŋ ūly Sasy Būqa Aq Ordanyŋ bileuşısı bolyp, 30 jyl basqardy. Ol hijranyŋ 720 jyly (1320/21 j.) qaitys boldy. Qabırı Sauran qalasynda» dep jazady. Sasy Būqanyŋ ūly Erzen Altyn Orda hany Özbektıŋ jarlyǧymen äkesınıŋ ornyna otyrady. Özınıŋ ülken qabılettılıgı men köregendıgı arqasynda az uaqytta Özbek hannyŋ bedelındei därejege jettı» delınedı derekte. Erzen Aq Ordada 25 jyl bilık qūryp, 1344/45 jyly qaitys bolady. Erzen han tūsynda Syr öŋırındegı Otyrar, Sauran, Jent jäne Bar- şynkent qalalarynda köptegen ǧimarattar han jarlyǧymen salynady.
Deştı Qypşaqtaǧy Mübäräk qoja hannyŋ bülıgınen keiın Aq Orda taǧyna Altyn Orda hany Jänıbek hannyŋ arnaiy jarlyǧymen Qasym hannyŋ besınşı atasy Şymtai otyrady jäne onyŋ bilıgı 17 jylǧa sozylady. Odan keiın handyq bilık 4-şı ata Orys hanǧa (Mūhammed hanǧa) köşedı. Ol tıptı 1370 jyldar ortasynda Altyn Orda taǧyn da bileidı. Orys han turaly mälımetter ortaǧasyrlyq derekterde mol kezdesedı.
Orys hannyŋ törtınşı ūly jäne Qasym hannyŋ üşınşı atasy Qoiyrşaq 1395-96 jyldarda Joşy ūlysyn bileidı. Aqsaq Temırdıŋ Toqtamys hanǧa qarsy küresınde Qoiyrşaq alǧaşqysyn qoldap, järdem beredı. Ol turaly Haidar Razi: «Qūiyrşyq-oǧlan – Orys hannyŋ ūly. Ol da Temırdıŋ kömegımen (Aqsaq Temırdıŋ) ūlysy men elın biledı. Bırşama uaqyttan keiın qaitys boldy» dep baiandaidy. Gafari de Qoiyrşaq oǧlannyŋ Aqsaq Temırdıŋ Toqtamys hanǧa qarsy jasaǧan ekınşı joryǧyna qatynasqanyn, Toqtamys han jeŋılgennen keiın, Aqsaq Temır oǧan Joşy ūlysynyŋ bilıgın tapsyryp, Edıl boiynan Deştıge jıbergenın aitady. Qadyrǧali Jalaiyr bolsa Qoiyrşaqty «han» ataǧymen qosyp jazady.
Al Qasym hannyŋ atasy Baraq han Aq Ordanyŋ soŋǧy bileuşısı bolǧan. Ol 1425 jyly Altyn Orda taǧyn tarihta belgılı Ūlyq Mūhammed hannan tartyp alyp, sonda 1428 jylǧa deiın handyq qūrady. Zamandastary Baraq handy «Altyn Orda taǧyna ümıtkerler ışındegı «küştı buraǧa» teŋep, «batyr ärı alyp bolǧan» dep suretteidı.
Qasymnyŋ äkesı Jänıbek hannyŋ kım bolǧandyǧy köpke mälım. Qazaq handyǧynyŋ negızın qalauşy jäne Kerei hannan keiın qazaqta han bolǧan. Ol bilık qūrǧan jyldar şamamen 1460 jyldardyŋ soŋy men 1470 jyldardyŋ bas kezıne säikes keledı.
Joǧarydaǧy qysqaşa şoludan baiqaǧanymyzdai, ataqty Qasym han jai ǧana Şyŋǧys ūrpaǧy emes, Şyǧys Deştı Qypşaq aumaǧynda üzdıksız bilıkte bolǧan tektı äulettıŋ ökılı bolyp sanalady. Ata-babasynan qalǧan dästür, tektılık onyŋ boiynan da tabylady. Ol tek qana handyq äulettıŋ jolyn jalǧastyruşy emes, sonymen bırge qalyptasqan jaŋa saiasi, etnikalyq jaǧdailarǧa sai handyq bilıktı, memlekettılıktı damytuşy qairatker retınde tarihta öz ornyn alǧan tūlǧa bolyp sanalady.
Qasym han – Jänıbek hannyŋ toǧyz ūlynyŋ bırı. Onyŋ ışınde Qasym men Qambar bır anadan, Jaǧan bikeden tuylǧan. Dulatidyŋ «Tarihi-Raşidi» atty eŋbegınde Qasym hannyŋ qai jyly düniege kelgenın anyqtaityn janama mälımet bar. Onda avtor 1513 jyly şaǧatailyq Sūltan Said hannyŋ Şu boiyndaǧy Qasym han Ordasyna kelgenı jönınde jaza kelıp, «būl kezde Qasym hannyŋ jasy alpystan asyp, jetpıske jaqyndap qalǧan bolatyn» dep baiandaidy. Osyǧan süiene otyryp, 1513 jyly Qasym hannyŋ jasy 67-68-derde desek, onda ol 1445-46 jyldarda düniege kelgen bolyp şyǧady. Al ortaǧasyrlardaǧy Qazaqstan tarihynyŋ belgılı zertteuşısı T.İ.Sūltanov Qasym handy 1445 jyly şamasynda düniege kelgen dep esepteidı. Osy jyldy negızge alyp, ötken 2010 jyly Qasym hanǧa 565 jyl tolǧan deimız.
Qasym hannyŋ ömırıne bailanysty derekter 1470 jyldarǧa deiın eşbır eŋbekte kezdespeidı. Onyŋ sebebı tüsınıktı de. Qazaq handyǧy qūrylǧannan 1470 jyldar basyna deiın memlekettegı ırı saiasi tūlǧalar Kerei men Jänıbek handar boldy. Al Būryndyq, Qasym, Mahmūt, Ädık jäne t.b. sūltandar handardyŋ janynda jürıp sol kezdegı oqiǧalarǧa aralasqanymen, jazba derekter mälımetterınde negızgı handardyŋ esımderı atalyp otyrǧan. Alǧaş ret jazba derekte Būryndyq han 1470-71 jylǧy oqiǧaǧa bailanysty kezdesedı. Öitkenı būl kezde onyŋ äkesı Kerei qaitys bolǧan edı. Sol siiaqty Qasym da alǧaş ret jazba derek mälımetterınde Jänıbek han qaitys bolǧannan keiın, iaǧni 1470 jyldar basynan bastap aityla bastaidy.
XV ǧasyrdyŋ 70-şı jyldarynan bastap Qazaq handyǧynyŋ tarihynda jaŋa kezeŋ bastalady. Saiasi tarih tūrǧysynan alyp qarasaq, būl kezeŋ – Qazaq handyǧynyŋ küşeiuımen, nyǧaiuymen, etnikalyq tarih tūrǧysynan – qazaq halqynyŋ etnikalyq, ūlttyq aumaǧynyŋ bırıktırıle bastaluymen sipattalady. Mūndaǧy eŋ basty oqiǧaǧa – Kazaq handyǧynyŋ Syrdariianyŋ orta aǧysy boiyndaǧy qalalar men dalalardy qaitaru üşın Maurennahr bileuşılerımen jürgızgen küresı jatady. Būl küres 1470 jyldardyŋ ortasynan 1598 jylǧa deiın sozylady. Bır ǧasyrdan astam uaqytqa sozylǧan kürestıŋ bırneşe kezeŋı bar. Alǧaşqy kezeŋ – 1470-1520 jyldar aralyǧynda öttı. Mıne, osy alǧaşqy kezeŋde Qasym han özın ırı qolbasşy ärı ırı memleket basşysy retınde körsetıp, zamandastarynyŋ jazbalarynda ūly tūlǧa türınde körınıs tabady.
1470 jyldardyŋ bas kezınde Jänıbek hannan keiın handyq bilık Būryndyq hannyŋ qolyna ötedı. Būryndyq han tūsynda Qasym sūltandyq därejede bolyp, bükıl qazaq äskerınıŋ qolbasşysy mındetın atqarady. XVI ǧasyr basynda jazylǧan «Şaibaninama» eŋbegınıŋ avtory Kamal ad-din Binai Qasym han turaly: «Ol – Būryndyq hannyŋ äskerlerı ışındegı ataqty bahadürı jäne myqty sūltannyŋ bırı boldy» dep jazady.
Qazaq handyǧynyŋ küşeiuı 1470 jyldardyŋ ortasynan bastalady. Syr boiy üşın kürestıŋ bastaluyna Äbılqaiyr hannyŋ nemeresı Mūhammed Şaibani hannyŋ 1470 jyldardyŋ ortasynda osy aimaqqa kelıp bekınuı türtkı bolady. Qazaq handyǧy būǧan narazylyq bıldırıp, qys mezgılıne qaramastan, Syǧanaq pen Sauran töŋıregındegı şaibanilyqtarǧa soqqy beredı. Qasym sūltan basşylyq etken qazaq äskerlerı osy qalalar maŋynda şaibanilyqtardy talqandap, olardy qaşuǧa mäjbür etedı. Būl şaiqasta Qasym hannyŋ bauyrlary: Mahmūt, Jirenşe, Qambar sūltandar bastaǧan jasaqtar erlıgımen közge tüsedı. Mūhammed Şaibani han bolsa özınıŋ ataqty sūltany men bahadürınen aiyrylady.
Alǧaşqy kezeŋnıŋ ūrystary Qazaq handyǧy üşın ülken jeŋıspen aiaqtalady. Syr öŋırınen qarsylas jau quylady jäne aimaqtyŋ soltüstık jäne soltüstık batysyndaǧy Sozaq, Sauran jäne Syǧanaq aimaqtary Qazaq handyǧynyŋ qūramyna ötedı.
Kezınde Aqsaq Temırge arqa süiep Aq Ordaǧa qarsy küresken Toqtamys han sekıldı Mūhammed Şaibani han da Maurennahrdaǧy Aqsaq Temır ūrpaqtarynan äskeri järdem alyp, Qazaq handyǧyna XV ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınde bırneşe ret soǧystar jürgızedı. Onyŋ alǧaşqy joryǧy sätsızdıkke ūşyraǧannan keiın, azdaǧan uaqyttan soŋ ekınşı joryqqa daiyndalady. Şaibani hannyŋ ekınşı pet Syr öŋırıne keluı 1480 jyldarda boldy. Būl joly da Qazaq handyǧy oǧan toitarys beredı jäne Syr öŋırınıŋ qalǧan bölıkterıne yqpalyn küşeite tüsedı. Būl jolǧy küreste Qasym men onyŋ tuǧan ınılerı qazaq äskerın bastap, qarsylasyn taǧy da talqandaidy.
Kürestıŋ üşınşı kezeŋı XV ǧasyrdyŋ 90-jyldarynyŋ ekınşı jartysynda öttı. Būl Qazaq handyǧy üşın auyr bolady. Küreske Maurennahr bileuşılerımen qatar Moǧolstan hany Sūltan Mahmūt han da aralasyp, Mūhammed Şaibani hanǧa äskeri kömek beredı. Ekınşıden, Qazaq handyǧynyŋ Syr öŋırın tolyǧymen qaitarudyŋ soŋǧy kezeŋınde bileuşı toptar arasynda qaişylyq tuyp, ekı top paida bolady. Bırıne – Būryndyq han, al ekınşısıne — Qasym jäne Jänıbek hannyŋ özge ūldary basşylyq etedı.
Jänıbek han ūldarynyŋ Syr öŋırınde jaŋa ūlystardy ielenuıne, sol sebeptı olardyŋ küşeie bastauyna bailanysty qaişylyq tuyndady. Bolaşaqta öz bilıgıne qauıp tönetının sezgen Būryndyq endı Jänıbek han ūldaryn älsıretu maqsatymen keşegı jauy Mūhammed Şaibani hanmen jaqyndasa bastaidy. Şaibanilyq sūltannyŋ Syr öŋırınde bekınuıne, bırneşe qalany ielenuıne rūqsat etıledı. Būryndyqtyŋ būl äreketı Qasym han tobynyŋ Syr boiyn tolyq ielenuıne mümkındık bergızbeuge jäne qajet bolsa, keşegı jaumen Jänıbek han ūldaryna qarsy odaqtasuǧa jasaǧan baǧyty boldy.
Qasym sūltan tūiyqtan şyǧudyŋ jolyn tabady. Ol endı Būryndyq pen Şaibani han odaǧyna qarsy moǧol hanymen odaq qūryp, qarsy şabuylǧa äzırlenedı. Söitıp, 1496 jyly Syr öŋırı üşın kürestıŋ alǧaşqy däuırı aiaqtalyp, Qazaq handyǧy Qasym jäne onyŋ jaqtauşylary arqasynda Syr öŋırınıŋ soltüstık bölıgın iemdenedı.
Eger HV ǧasyrdyŋ 70-80-şı jyldary Qasym ünemı Būryndyq hannyŋ janynda jürıp, «oǧan baǧynyp, būiryqtaryn oryndap jürse», sol ǧasyrdyŋ 90-şy jyldarynan bastap, odan ırgesın aulaq sala bastaidy. Qalyptasqan saiasi jaǧdai Būryndyq pen Qasym arasyn künnen-künge salqyndata tüsedı.
XV ǧasyrdyŋ soŋǧy jyldarynda Qasymnyŋ äskeri qolbasşylyq qasietımen qatar, memleket qairatkerı, şeber diplomat retındegı qyrlary aiqyndala tüsedı. Būǧan Qasymnyŋ jeke bastyŋ müddesınen görı memlekettılık müddesın artyq qoiuy jäne osy soŋǧy müddege sai ıs-äreket jasap, şeşım qabyldauy, ony jüzege asyruy dälel bola alady.
Qasym hannyŋ qazaq halqy aldynda, qazaq memlekettılıgın nyǧaituda sıŋırgen eŋbekterınıŋ bırı – XV ǧasyr soŋynda Syr öŋırınıŋ bırtındep qazaq halqynyŋ etnikalyq aumaǧyna engıze bastauy boldy. Al XVI ǧasyr basyndaǧy hannyŋ asa bır rölı qazaq jerıne basqynşy bolyp kelgen Mūhammed Şaibani han äskerın tas-talqan etıp jeŋuden aiqyn körındı.
1496 jyly Būryndyq hanmen odaqtasu arqyly Syr öŋırınıŋ bır şetıne taban tıregen Şaibani han Maurennahrdaǧy saiasi bytyraŋqylyqty ūtymdy paidalana otyryp, 1500 jyly Samarqan taǧyn bır-bırımen üzdıksız küresıp jatqan Temır äuletınıŋ ökılderınen tartyp alady. Ol 1500-1504 jyldary Orta Aziianyŋ bırtalai aimaqtaryn baǧyndyryp, quatty memleket qūrady. Bıraq soltüstıkte Qazaq handyǧynyŋ boluy oǧan ünemı qauıp töndırıp otyrǧandai körınedı. Sondyqtan da Şaibani han XVI ǧasyrdyŋ basynda Qazaq handyǧyn özıne baǧyndyrudy basty maqsat etıp qoiady. Şaibanilyq sūltannyŋ bırı, keiınnen han bolǧan Ubaidullah XVI ǧasyr basyndaǧy qazaqtarmen soǧys turaly mäselede «bızdıŋ bükıl mūsylman älemın jaulaudaǧy alǧaşqy qadamymyz qazaqtardy baǧyndyrudan bastalady» dep jariialaidy. Būl – 1509 jyly aitylǧan söz.
Orta Aziia bileuşısı XVI ǧasyr basynda aldymen qazaqtardy ekonomikalyq täueldılıkte ūstau üşın 1505 jyly arnaiy jarlyq şyǧarady. Jarlyqta qazaqtarmen tolyq sauda-aiyrbasty toqtatu jönınde aitylady jäne Orta Aziiada jürgen qazaq saudagerlerın tonauǧa būiryq berıledı. Bıraq būl şara oǧan oŋ nätije bergızbeidı, kerısınşe, Qazaq handyǧy tarapynan qarsy äreketter tuǧyzady. Şaibani han öz äreketın oŋ körsetu üşın maurennahrlyq dınbasylaryna qazaqtardy «dınsızder» dep aitqyzyp, küreske Orta Aziianyŋ bükıl mūsylmandaryn jūmyldyruǧa küş jūmsaidy.
Söitıp, ol 1505-1509 jyldar aralyǧynda Qazaq handyǧyna qarsy üş ret joryq ūiymdastyrdy. Būl üş joryq Şaibani han üşın bırşama nätijelı aiaqtaldy. Syr öŋırındegı qazaq sūltandarynyŋ ūlystary talqandalyp, myŋdaǧan mal men jan oljaǧa tüsırıledı. Ondai ūlystardyŋ bärı Jänıbek han ūldarynyŋ ūlystary bolatyn. 1509 jyldyŋ qysynda bolǧan üşınşı joryq kezınde Būryndyq han jau şabuylyn bıle tūra, Jänıbek han ūldaryna eşqandai kömek bermei, kerısınşe, öz basyn aman saqtap, ūlysymen şegınıp ketken edı. Hannyŋ būl äreketı bükıl qazaq qoǧamynda onyŋ bedelın tömendetıp jıberedı. Osy kezden bastap barlyq küşter Qasym hannyŋ töŋıregınde toptasa bastaidy. Öitkenı Şaibani han alǧaşqy üş joryqta qazaq elın baǧyndyrudy maqsat etkenımen oǧan jete qoimaǧan edı. Sondyqtan da bolaşaqta tüpkı maqsatqa jetu üşın älı de bolsa joryqtar bolu qaupı zor bolatyn. Mıne, osy tūsta syrtqy jauǧa toitarys bere alatyn jäne bükıl qazaq elın soǧan jūmyldyra alatyn jalǧyz tūlǧa Qasym han edı. Syr öŋırı üşın bolǧan şaiqastarda jinaqtalǧan täjıribe men ataq-abyroi, qolbasşylyq pen ūlys bileuşılık däreje, han äuletınıŋ ökılı boluy Qasym handy qiyn-qystau jaǧdaida qazaq elınıŋ eŋ ırı memleket qairatkerıne ainaldyrady.
Mūny sol kezdegı tarihşylar da aŋǧarǧan. Mysaly, Mūhammed Haidar Dulati: «Qasym hannyŋ küşınıŋ öskendıgı sonşalyqty, Būryndyq han turaly eşkım de oilamady, ol handyqty basqaru men ondaǧy bükıl bilıktı qolyna aldy» dep jazady.
Şaibani hannyŋ kelesı joryqtarynan habardar bolǧan Qasym han oǧan aldyn ala äzırlenedı. 1510 jylǧy Şaibani hannyŋ soŋǧy joryǧynda Qasym han öz Ordasyn ışkerı qarai, Ūlytau maŋyna qondyryp, Ordada az küş qaldyryp, negızgı küşın keiın şegındıredı. Oŋai jeŋıske masattanǧan jau qannen-qapersız bırneşe kün boiy Ordada toilaidy. Osy tūsta Qasym han äskerın qarsy şabuylǧa şyǧarady. Qazaqtardan mūndai qarsy ärekettı kütpegen jau äskerı eşqandai qarsylyq körsete almai, bas sauǧalap qaşuǧa mäjbür bolady. Qazaqtar jauyn Ūlytaudan Syr öŋırıne deiın quyp, Syǧanaq tübınde tas-talqan etedı. Şaibani han äskerınıŋ qaldyqtary, derekterde jazylǧandai, qoryqqanynan arttaryna qarauǧa mūrşasy kelmei, Samarqanǧa deiın qaşady. Būǧan deiın eşbır jeŋılıstıŋ dämın tatpaǧan Şaibani han äskerı Qasym han äskerınen 1510 jyldyŋ qysy men köktemınde osylai masqara bolyp jeŋılıs tabady.
Orta Aziia bileuşısınıŋ būl jeŋılısın sol tūstaǧy tarihşy Balhi bylai dep baǧalaidy:«Bır sözben aitqanda, Şaibani hannyŋ ülesıne ırı jeŋılıs tidı. Özınıŋ eŋ şyrqau biıgıne jetken onyŋ bilıgı endı qūldyrai bastady». Körıp otyrǧanymyzdai, Qasym han tek qazaq elın qūtqaryp qana qoiǧan joq, sonymen bırge qarsylasy Şaibanidyŋ belın üzıp, omyrtqasyn opyrǧandai etıp soqqy beredı. Oraiy kelgende aita ketelık, Qasym hannan jeŋılgennen soŋ Şaibani han öşın ainalasyndaǧy öz sūltandarynan alyp, olardyŋ ielıkterınıŋ bärın özgertedı. Öz kezegınde sūltandar būǧan narazy bolyp, ıştei qarsylyq bıldıredı, bıraq bırden syrtqa şyǧara almaidy. Sol jyly onyŋ Badahşannyŋ tauly taipalaryna jasaǧan joryǧy sätsız aiaqtalady. Küzde Merv qalasynda İran şahy İsmaiyl şah äskerınıŋ qorşauynda qalǧanda qaramaǧyndaǧy bırde-bır sūltannan kömek kelmeidı. Söitıp, 1510 jyly küz aiynda ol qorşauda qaza tabady, al bırneşe jyl boiy Orta Aziiada saiasi bytyraŋqylyq jailaidy. Mıne, Qasym hannan jeŋılgen Mūhammed Şaibani hannyŋ taǧdyry jäne ol qūrǧan memlekettıŋ taǧdyry osylai aiaqtalady.
Qasym hannyŋ Şaibani handy jeŋuı onyŋ bedelın odan ärı ösıredı, sonymen bırge ol bilegen Qazaq handyǧynyŋ halyqaralyq jaǧdaiy arta tüsedı. Jalpy alǧanda, Şaibani han joryqtaryna qarsy küresı, ony talqandauy Qasym hannyŋ qazaq halqy aldynda sıŋırgen ülken eŋbegınıŋ bırı bolyp sanalady.
Qazaq jūrty aldynda bedelınen jūrdai bolǧanyn sezgen Būryndyq 1511 jyly Maurennahrǧa ketedı. Eşbır derekte jazylmasa da, osy jyldan bastap Qasym hannyŋ resmi handyq däuırı bastalady.
Qasym han Qazaq handyǧyn 10 jyl (1511-1521 jj.) basqarady. Qazaq halqy üşın ol osy 10 jyl ışınde bırneşe han ūrpaǧy atqaratyn ıs atqaryp kettı. Ol handyq qūrǧan jyldar ışınde qazaq elın, qazaq jūrtyn ırgesındegı körşıden alystaǧy Europa halqyna deiın tanyp-bıledı.
1510-1513 jyldary Şaibani han ölgennen keiın, Orta Aziiada saiasi bytyraŋqylyq beleŋ alyp, Syr öŋırınde onyŋ yqpaly älsıreidı. Sondai-aq Jetısu men Şyǧys Türkıstanda bır jarym ǧasyrdan astam ömır sürgen Moǧolstan memleketı de osy tūsta ydyrap ketedı. Osyndai Qazaq handyǧy üşın qalyptasqan qolaily sätterdı şeber paidalana bılgen Qasym han Jetısuda, tolyǧymen Syr öŋırınde Qazaq handyǧynyŋ bilıgın ornatady. Mūnda bır eskeretın jai, būl atalǧan aimaqtar eşbır ūryssyz qazaq halqynyŋ etnikalyq aumaǧyna enedı. Sebebı mūndaǧy taipalar qazaq halqynyŋ etnikalyq qūramynyŋ bırı bolatyn.
Salystyrmaly türde aitsaq, däl osy jyldary orys halqynyn etnikalyq aumaǧynyŋ qalyptasu ürdısı, sonymen qatar saiasi ürdısı bır ortalyqqa baǧyndyrylǧan memlekettıŋ qūrylyp jatqan kezı edı. Al XVI ǧasyr basyndaǧy Qasym hannyŋ bilıgı tūsynda qazaq halqynyŋ etnikalyq aumaǧynyŋ qalyptasu ürdısınıŋ Jetısu, Syr öŋırlerınde beibıt ötuı bırneşe män-jaidyŋ betın aşady. Bırınşıden, etnikalyq ürdıstıŋ bırtūtas etnoaumaqta jüruı etnikalyq komponentterdıŋ etnopsihologiialyq jaǧynan jaqyndasuyn tezdetedı. Sol sebeptı de Jetısu men Syr öŋırındegı etnikalyq toptar saiasi kedergıler joiylǧannan keiın özınıŋ negızgı etnikalyq ūiytqysyna qosylady. Ekınşıden, mūndai kürdelı etnoürdıstıŋ qyrǧyn-soǧyssyz, beibıt türde ötuıne öz zamanynyŋ ūly qairatkerı Qasym hannyŋ jürgızgen köregen saiasaty tūrdy. Jeke adamdardyŋ tarihi kezeŋderdegı ornyn Qasym hannyŋ atqarǧan rölı arqyly tüsınuge jäne tüsındıruge bolady. Tübınde bolatyn obektivtı tarihi ürdıs – qazaq halqynyŋ etnikalyq territoriiasynyŋ qalyptasuy mümkın basqa handar tūsynda basqaşa jürgen bolar ma edı nemese orys tarihyndaǧydai soǧystar arqyly jürgen bolar ma edı. Naqty oqiǧaly kezeŋderge jeke tūlǧalardyŋ aralasuy ol ürdıstı ne tejeidı, ne tezdetedı, bıraq toqtata almaidy. Bız būl arada qazaq halqynyŋ etnikalyq aumaǧynyŋ qalyptasuy Qasym han tūsynda beibıt türde jäne tez jürgenın kördık. Qasym hannyŋ qazaq tarihyndaǧy tarihi rölderınıŋ bırı osynda bolsa kerek.
Qasym han qazaq halqynyŋ aumaǧyn qalyptastyrumen qatar, onyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın de bar küş-jıgerın salady. Oǧan dälel – 1513 jylǧy onyŋ Taşkentke joryq jasauy boldy. Osy jyldary Taşkenttıŋ Qazaq handyǧyna ötuı bırneşe mäselenı şeşken bolar edı. Bırınşıden, Taşkenttı alu arqyly Syrdyŋ orta aǧysy boiyndaǧy qalalar men eldımekenderdıŋ beibıt ömırın saqtau, handyqtyŋ oŋtüstık şekarasyn qauıpsızdendıru jäne bır saiasi keŋıstıktegı Deştı Qypşaq pen oŋtüstıgınde Sairamǧa deiın Syr öŋırınıŋ etnikalyq tūtastyǧyn qamtamasyz etu, damytu boldy. Ekınşıden, däl osyndai maqsattar Jetısuǧa da qatysty edı. Maurennahr tarapynan Jetısuǧa jäne Syr öŋırıne aparatyn qysqa jäne töte jol Taşkent arqyly öttı. Sondyqtan da qalanyŋ qazaqtarǧa ötuınıŋ äskeri-strategiialyq maŋyzy boldy. Üşınşıden, Qasym han aldynda saiasi mındet 1513 jyldyŋ basynan qaita küşeie bastaǧan şaibanilyq sūltandardyŋ küşın, olardyŋ Taşkent aimaǧyndaǧy yqpalyn älsıretu boldy. Mıne, osyndai maŋyzdy maqsattar Qasym handy Taşkenttı aluǧa itermeleidı. Joryqtyŋ bastaluyna Sairam qalasyn öz erkımen Qasym hanǧa bergen Qatta-bektıŋ ūsynysy türtkı boldy. Bıraq ta Qasym hannyŋ Taşkentke jasaǧan 1513 jylǧy joryǧy sätsız aiaqtalady. Keiın şegıngen qazaq äskerı Taşkenttıŋ soltüstıgındegı qala – Sairamǧa kelıp toqtaidy. Uaqytşa bolsa da būl qala äskeri, strategiialyq maŋyzǧa ie boldy.
1513 jyldan keiın qaita bırıgıp, küşeigen Maurennahrdaǧy şaibanilyq sūltandar Qazaq handyǧynyŋ Syr öŋırındegı yqpalyn joiu maqsatymen 1516-1517 jyldyŋ qysynda joryq ūiymdastyrady. Şaibanilyq tarihşylar joryqtyŋ ūiymdastyryluyn qanşa marapattasa, joryqtyŋ nemen aiaqtalǧandyǧy turaly sonşa auzyn aşpaidy, iaǧni, bızdıŋ oiymyzşa, şaibanilyqtardyŋ taǧy da bır ırı jeŋılısın jazuǧa olardyŋ dätı barmaǧan. Būl joly da qazaq hany Qasym han jaudan ailasyn asyryp, şaibanilyqtarǧa küirete soqqy beredı. 1516-1517 jylǧy oqiǧadan soŋ Qasym han qaitys bolǧanǧa deiın Syr öŋırı men Jetısu aimaǧyndaǧy saiasi talas-tartys aiaqtalyp, beibıt ömır qalyptasady.
Qazaq handyǧynyŋ oŋtüstık pen oŋtüstık-şyǧys baǧyttardaǧy syrtqy saiasatyn sättı aiaqtaǧan Qasym han 1517 jyldan bastap küş-jıgerın batysqa – Edıl, Jaiyq baǧytyna qarai jūmsaidy. XVI ǧasyr basynda ekı özen aralyǧyndaǧy Noǧai Ordasy auyr saiasi daǧdarysta bolatyn. Ru-taipa kösemderı bilık üşın özara küreste memlekettı tolyǧymen ydyratyp, bır-bırıne baǧynbaityn, derbes ielıkterge bölınıp ketken edı. Noǧai myrzalarynyŋ özara küresınen äbden şarşaǧan ru-taipalar özderınıŋ etnikalyq ortasy, etnikalyq keŋıstıktegı qūramdas bölıgı – qazaq etnosyna qosyla bastaidy. Etnikalyq bırıgu saiasi tūrǧydan qoldauǧa ie boldy. Qazaq hany Qasym han mūnda da köregendık tanytyp, qazaq halqynyŋ etnikalyq aumaǧynyŋ qalyptasu ürdısın soǧyssyz, beibıt türde jüzege asyrady. Tarihşy A.İsinnıŋ zertteulerınde keibır noǧai myrzalarynyŋ 1519 jyly Edıldıŋ oŋ jaǧalauyna yǧystyrylǧandyǧy jönınde aitylady. Al sol jaǧalauda Qazaq handyǧynyŋ bilıgı jüre bastaidy da, ol endı Astrahan handyǧymen şektesedı. Öz kezınde būl jaǧdai Qazaq handyǧyna Altyn Orda ydyraǧannan keiın, onyŋ batys bölıgındegı saiasi qarym-qatynastarǧa belsene aralasuǧa mümkındık beredı. Sondai-aq Qazan, Qajytarhan, Qyrym handyqtary jäne Moskva kniazdyqtarymen Qasym han kezınde diplomatiialyq qatynastar ornatylady.
Altyn Ordanyŋ mūragerı boluǧa ūmtylǧan Qazan, Qyrym jäne Qajytarhan handyqtary bır-bırımen küreste özderıne myqty odaqtas ızdestıredı. Moskva kniazdyǧy būl kezde älı de bolsa quatty emes edı. Sondyqtan da küştı odaqtas Qasym han dep tanylady. Orys derekterınde 1520 jyly Qyrym handyǧynda qazaqtardan elşı kelgendıgı aitylady. Jazba derekter būl jönınde mardymdy eşteŋe aitpasa da, osy jyldardaǧy üzdıksız bolǧan bailanystar halyq auyz ädebietınde jaqsy saqtalǧan. Tarihi batyrlyk jyrlarda Qyrym, Kazan handyqtaryna bailanysty, jekelegen batyrlarǧa bailanysty köptegen oqiǧalar baiandalady.
Būrynǧy Joşy ūlysy, odan keiıngı Altyn Orda jerınde XVI ǧasyrdyŋ basyndaǧy eŋ quatty memleket – Qazaq handyǧy boldy. Onyŋ hany – Qasym han edı. Däl osy kezde Moskva kniazdyǧy Qazaq handyǧymen bailanys ornatuǧa ūmtylady. Būl bailanys arqyly Moskva qazaqtar turaly, Qazaq handyǧy jäne Qasym han turaly köp mälımet aluǧa tyrysty. Öitkenı endı-endı Altyn Orda ezgısınen qūtylǧan Moskva kniazdarynyŋ esınde keşegı kün elesterı köp edı. Olar Altyn Orda aumaǧynda jaŋa quatty memlekettıŋ paida boluynan qatty seskendı. Mūragerlıkke talasqan üş handyqtyŋ özara küresı Moskvaǧa öte tiımdı bolatyn. Bıraq ta 1519 jyldan bastap Qazaq handyǧynyŋ būl ıske aralasuy Moskvaǧa öte qauıp tuǧyza bastaidy. Sondyqtan da Moskva qazaqtarmen bailanys ornatu arqyly olar turaly köp bılmek boldy. XVI ǧasyrdyn 70-şı jyldarynda qūrastyrylǧan patşa arhivınıŋ tızımınde: «38-jäşık. Onda Qasym han tūsyndaǧy qazaqtar turaly qaǧazdar bar» dep jazylǧan. Ökınışke orai, būl qaǧazdar bızge deiın jetpei, örtenıp kettı. Moskvanyŋ Qasym hanǧa jeke köŋıl audaruy, bırınşıden, Qazaq handyǧynyŋ quattylyǧyna bailanysty bolsa, ekınşıden, onyŋ memleket qairatkerı retındegı rölıne bailanysty tuyndaǧan dep sanaimyz.
Ortaǧasyrlyq tarihşylar qazaq handary ışınde Qasym hannan basqa eşkımge köp baǧa bergen emes. Būl jai onyŋ tarihi tūlǧasyn sol kezdıŋ özınde-aq köpşılıktıŋ tanyǧandyǧyn körsetedı. Al ol turaly qalyŋ qazaq jūrty bıle me eken? Irı tarihi tūlǧa turaly zamandastarynyŋ pıkırın tyŋdap körelık.
Zahir ad-din Babyr: «Jūrttyŋ aituyna qaraǧanda, qazaq handary men sūltandarynyŋ bırde-bırı būl halyqty däl osy Qasym han siiaqty baǧyndyra almasa kerek. Onyŋ äskerınde 300 myŋ adam bolǧan» dese, Mūhammed Haidar Dulati: «Ol Deştı Qypşaqqa tolyq bilıgın taratty, onyŋ halqy millionnan asty. Joşy hannan keiın būl jūrtta däl mūndai küştı han bolǧan joq» dep jazady. Al Qadyrǧali Jalaiyr bolsa, «Jänıbek han ūldary ışınde asa belgılı bolǧany Qasym han edı. Ūzaq uaqyt atasynyŋ ūlysyna patşalyq ettı. Töŋıregındegı uälaiattardy özıne qaratty» deidı. «Qasym han Deştı Qypşaq aimaqtarynda öz bilıgın küşeitkenı sonşalyq, onyŋ äskerınde 200 myŋnan asa adam boldy» dep Mahmud ibn Uäli baiandasa, Haidar Razi: «1515-16 jyldary Qasym han Joşy ūlysyn tärtıpke keltırgendıgı sondai, būdan artyqty köz aldyŋyzǧa elestetu mümkın emes, onyŋ halqynyŋ sany millionǧa deiın jettı» dep habar beredı. Al Gafari degen tarihşy «Qasym han Deştınıŋ hany boldy. Şaibani han ekeuınıŋ arasynda kikıljıŋder bolyp, 1509-10 jyly Şaibani han oǧan qarsy attandy, bıraq jeŋılıs tapty» dep aitady.
Qasym han tūsyndaǧy Qazaq handyǧy jaiyndaǧy habarlar Europa elderıne de jetedı. 1525 jyly Moskva kniazdyǧy turaly kıtap jazǧan italiandyq ädebietşı İovii Moskoviianyŋ şyǧysyndaǧy körşılerdı jalpy ataumen «tatarlar» dep, «olardyŋ territoriiasy Qytaiǧa deiın sozylyp jatyr» dep tüsındıredı. Al 1516 jäne 1526 jyldary Moskvada ekı ret bolǧan avstriialyq elşı Sigizmund Gerberştein «Volga boiyndaǧy būl patşalyq (Qazan handyǧyn aityp otyr – B.K.) oŋtüstıkte jäne şyǧysta dalalyq aimaqpen şektesedı. Şyǧysta olar şaibanilar jäne qazaqtar dep atalatyn tatarlarmen aralasyp tūrady» dep baiandaidy. Būl tūŋǧyş ret qazaq degen halyqtyŋ Europa halyqtaryna tanystyryluy, belgılı boluy edı.
Qasym hannyŋ tarihi rölı joǧaryda aitylǧan oilarmen şektelmeidı. Qasym hannyŋ bilıgı tūsynda būrynnan qoldanylyp kele jatqan «Deştı Qypşaq», «köşpelı özbekter», «özbek-qazaq» degen ärtürlı mänı bar ataulardyŋ ornyna bır ortaq etnonim – «qazaq» jäne etnosaiasi termin – «Qazaqstan» qoldanyla bastaidy.
1512-13 jyldardaǧy oqiǧalardy baiandaityn Mūhammed Talibtyŋ «Matlab at-talibin» atty şyǧarmalarynda alǧaş ret «Qazaqstan» terminı aitylady. Odan keiın 1537 jylǧy oqiǧalarǧa bailanysty Zain ad-din Vasifidyŋ «Badai al-vakai» eŋbegınde de būl termin tılge tiek bolady. «Qazaq», «Qazaqstan» ataularynyŋ körşıles elderınıŋ tarihyna enuı de Qasym han tūsyndaǧy Qazaq handyǧynyŋ nyǧaiǧandyǧyna bailanysty bolsa kerek. Joǧaryda keltırgen ortaǧasyrlyq avtorlar mälımetterınen bız osyndai oilardy tabamyz.
«Qasqa jol» dep atalatyn zaŋ – qazaq arasynda būrynnan qalyptasqan ädet-ǧūryp erejelerı negızınde Qasym han tūsynda jasalǧan. Onyŋ jasaluyna sebep bolǧan jaǧdailar mynalar:
1. Qasym hannyŋ bilıgı tūsynda Kerei, Jänıbek jäne Būryndyq handar kezındegı qazaq qoǧamy anaǧūrlym joǧary satyǧa köterıledı;
2. Qazaq halqynyŋ etnikalyq aumaǧy tolyǧymen bırıktırıledı;
3. Handyq bilık etnikalyq aumaqqa tolyq tarap, rölı artady;
4. Halyqtyŋ sany Qasym han tūsynda bırneşe ese ösedı;
5. Qazaq handyǧynyŋ jaŋa qalyptasqan jaǧdaiyna būrynǧy ädet-ǧūryp zaŋy sai kelmeitındıkten, ony jaŋa däuır talaptaryna sai beiımdeu qajettılıgı tuady.
Mıne, osy atalǧan sebepter «Qasqa joldy» düniege äkeledı. Būl zaŋnyŋ jazbaşa mätını bolmasa da, qazaq halqynyŋ sanasynda zaŋ atauynyŋ jarty myŋ jyl boiy saqtaluy «Qasqa joldyŋ» qazaqqa öte qonymdy, qoǧamdyq qatynastarǧa üilesımdı bolǧanyn köremız.
Endıgı aitar bırer söz Qasym hannyŋ qai jyly qaitys bolǧandyǧy jönınde. Şyǧys jazba derekterındegı mälımetter ärtürlı jyldardy aitady. Dulati men Haidar Razi 1518-19 jyl dese, Gafari jäne basqalar 1523-24 jyldy körsetedı. Qazırgı kezdegı oqulyqtar men keibır zertteu eŋbekterınde ūly tūlǧanyŋ qaitys bolǧan jylyn 1518-23 jyldar aralyǧyndaǧy kez kelgen jyldy körsetude. Onyŋ qaitys bolǧan jylyn anyqtauda orys derekterın zerttegen tarihşy A. İsinnıŋ materialdary järdemdesedı.
Joǧaryda 1519 jyly Qazaq handyǧynyŋ şekarasy Edılge deiın jetıp, Astrahanmen şektesedı dedık. 1520-21 jyldyŋ qys ailarynda Astrahanda Zanko Zudov degen riazandyq 3-4 ai tūtqynda bolady. Qazaq handyǧynda bolyp jatqan oqiǧalardyŋ bırtalaiyn ol tūtqynda jürıp estidı. 1521 jyldyŋ säuırınde onyŋ Moskvanyŋ ūly kniazı III Vasiliige jıbergen habarlamasynda «Osy jyly qysta qazaq patşasy qaitys boldy» dep jazady. Būdan basqa közder arqyly da Moskvaǧa Qasym hannyŋ qaitys bolǧandyǧy turaly habarlar jetse kerek. 1521 jyly mausym aiynda Türkiiaǧa bara jatqan boiar ūly Vasilii Mihailovich Tretiak-Gubinge III Vasilii «Qazaq Ordasy turaly anyqtau, qazırgı kezdegı qazaqtardyŋ patşasy kım jäne olar qai jerde köşıp-qonyp jürgenın anyqta» dep tapsyrma beredı. Būdan körıp otyrǧanymyzdai, Qasym han 1518 jyly ne 1523 jyly emes, 1521 jyldyŋ qysynda qaitys bolǧan. Qadyrǧali Jalaiyri Qasym han Saraişyqta jerlengen dep jazady. Ol tüsınıktı de, öitkenı Qasym hannyŋ soŋǧy 3-4 jyl ömırı Edıl-Jaiyq boiynda ötedı. Qaitys bolǧanda Ūly han 75-76 jastar şamasynda bolady.
Qoryta aitqanda, XVI ǧasyrdyŋ bırınşı şiregınde qazaq atyn jer jüzıne jetkızgen Qasym han esımı qazaq halqynyŋ tarihi sanasynda mäŋgı oryn alyp, jarty myŋ jyldan asa saqtalyp kele jatyr. Qasym hannyŋ qazaq bileuşılerınıŋ bolaşaq ökılderıne qaldyrǧan önege joly – eldıŋ saiasi bırlıgın saqtauy men memlekettılıktıŋ eŋ basty körsetkışı handyq bilıktı nyǧaituy, ony moiyndatuy edı. Qasym hannyŋ ömırı men qazaq tarihynda alatyn orny, mıne, osyndai.
Bereket KÄRIBAEV,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ Qazaq halqynyŋ ejelgı jäne
orta ǧasyrlardaǧy tarihy kafedrasynyŋ dosentı,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory
