Qasietımız de, qasterımız de - Qazaq handyǧy

«Ana tılı» gazetınıŋ 2011 jyldyŋ №22 (1070) sanynda tarih ǧylymynyŋ doktory Bereket Kärıbaevtyŋ «Kerei men Jänıbek handar «Qazaq memleketınıŋ negızın qalauşylar boldy» atty zertteu maqalasy jaryq körgen bolatyn. Qazaq handyǧy turaly taqyrypqa köpten qalam tartyp kele jatqan avtor bolǧandyqtan, bır demmen oqyp şyqtym. Desek te, maqalada Qazaq memleketınıŋ qalyptasuyna qatysty qaişylyqtardyŋ bar ekenın de atap ötpeuge bolmas.

Kezınde Qazaq handyǧy turaly köptegen tarihşylar, zertteuşıler öz pıkırın bıldırgen, oi aitqan. Mäselen, Qazaq handyǧy taqyrybyna qalam tartqan Mūhamedjan Tynyşbaev 1923 jyly Taşkent qalasynan jaryq körgen «Sana» jurnalynda «Türık-moŋǧol tarihy» atty eŋbegın jariialap, ony «1.Eŋ eskı zamannan bastap 1456 jylǧa şeiın (Özbek-qazaq aiyrylǧan jyl)» dep bölımge böledı. Söi­tıp, 1456 jyldyŋ qazaq memlekettıgınıŋ al­tyn tabaldyryǧy ekenın aŋǧartyp ötedı. Al Bereket Kärıbaevtyŋ paiymynşa, Ke­rei men Jänıbektıŋ «ūly köşı» bır jyl ke­iın, 1457 jyly qara küzde bastalǧan. 1458 jy­ly Kerei hany sailanǧan. «Al tolyǧymen derbes memlekettıŋ qūryluynyŋ aiaqtaluy 1470-71 jyly jüzege asqan». Bıraq Qazaq handyǧynyŋ qūryluy 1456 jyly bolǧany turasynda köptegen derekter bar.
Mäselen, 1964 jyly jaryq körgen «Orta Aziia men Qazaqstannyŋ ūly ǧalymdary» toptama kıtabyna «Mūhammed Haidar Dulati» atty zertteu maqalasyn jazǧan akademik Älkei Marǧūlan osy 1456 jyldy bırneşe märte şegelei aitady. Däl osy kıtapqa «Qadyrǧali Qosynūly Jalairi» atty eŋbegın bastyrǧan ǧalym Qadyrbek Jünısbaev ta osy 1456 jylǧa toqtalady. 1983 jyly jaryq körgen «Qazaq SSR tarihy» 5 tomdyqtyŋ 2-tomynda Viliaminov-Zernov, A.A.Abuseiıtova, V.A.Moiseev, Älkei Marǧūlan jäne t.b. ǧalymdar Qazaq handyǧynyŋ bas­taluyn 1456 jyl dep körsetedı (188-bet).
Qazaq SSR ensiklopediiasy, Qazaq Ūlt­tyq ensiklopediiasy, sondai-aq Oŋtüstık Qazaqstan ensiklopediiasy «Qazaq handyǧy şamamen 1456-1847 jyldar aralyǧynda ömır sürdı» dep anyqtama beredı.
1983 jyly «Qazaq SSR tarihy» kıtaby 5 tom bolyp şyqty. Sonyŋ 2-tomy «Köne zamannan bügınge deiın» dep atalady. Osy kıtaptyŋ 188-betınde «Äbılqaiyr hannyŋ äskerlerı men Üz Temır taişy basqarǧan oirattardyŋ şaiqasy «Kökqaşan» (Syǧanaq töŋıregınde) tūsynda 1456-1457 jyly boldy» dep aişyqtalyp jazylyp qoiǧan.
Būdan keiın taiǧa taŋba basqandai etıp: «Osy jeŋılısten keiın Äbılqaiyr handyǧynyŋ köşpelı halqynyŋ bır bölıgı bölındı de, Kerei men Jänıbek sūltandardyŋ basşylyǧymen Moǧolstan­ǧa köşıp, Şu men Qozybas özenderınıŋ jazyǧyna qonys teptı» deidı. Qazaq jerınen alysta, 1987 jyly Qytaida, Şyŋjaŋda şyqqan «Qazaqtyŋ köne tarihy» kıtabynda belgılı tarihşy Nyǧymet Myŋjan däl osy 1456 jylǧa toqtalady. Osy 1456 jyldy Mūhtar Maǧauin özınıŋ «Qazaq tarihynyŋ älıppesı» («Jūldyz» jurnaly 1993. №12.83-151 better) «Qazaq handarynyŋ ǧūmyrnamasy» atty kıtaptarynda tolyqtai taldaǧan-dy.
Taǧy bır aita keterlık jait, «Jänıbek han turaly aitylatyn şejırelık mälımetterde onyŋ şyn esımı – Äbu Said, al laqap esımı Jänıbek ekenın bılemız» dep şegeleidı avtor. Ärine, airyqşa äspettelıp, «Äz Jänıbek» dep te atanǧanyn avtor qalys qaldyrypty. Bıraq Bereket Kärıbaev ūly han Kereige kelgende eptep müdıredı. Mıne, qaraŋyz: «Jazba derekter men tarihi zertteulerde alǧaşqy qazaq hanynyŋ esımı – Girei, Gerei, Kirai, Kerei türınde kezdesedı», – deidı ol.
Būl, ärine, dūrys emes. Onyŋ azan şaqyryp qoiǧan şyn aty – Şahkerei bolǧan. Mūny qazaqtyŋ ūly aqyndarynyŋ bırı Şäkärım Qūdaiberdıūly jazǧan şejıreden tabuǧa bolady. Tıptı sol Şäkärımnıŋ özınıŋ esımı «Şah kerım» degen sözden şyqqan.
Būl erekşe ataudyŋ qazaqşalanǧan nūsqasyn:
Qūiryq atyp qūliia,
Tülkıdei qaşqan jylmiia.
Bızden de ötıp barasyŋ,
Qairan da, qairan sūm düniia, – dep tolǧanǧan Şäŋgerei Bökeevten tabasyz. Şäŋgerei esımı sol Şahkerei hannan qalǧan.
B.Kärıbaev atalmyş maqalasynda: «1428 jyly Baraq han ölıp, handyq bilık şaibanilyq Äbılqaiyrǧa köşkenımen, Aq Orda handarynyŋ ūrpaqtary Syr öŋırınde qala bergen. Olardyŋ ışınde Kerei de, Jänıbek te jäne basqalar da bar. 1446 jyly Äbılqaiyr han Syr öŋırın Maurenahrdy qaitaryp, öz astanasyn Syǧanaqqa köşıredı» dep jazady.
Syr-anamyz Özbekstan şekarasyn Şynazdyŋ maŋynda basyp ötkennen keiın, soltüstıkke qarai qūldilaidy. Jolai Arnasaida, Şardara su qoimasynda kıdıredı. Arys qalasynan künbatysqa taman «Köksarai» su rettegışınde de az-kem demın basady. Osydan keiın Şäuıldırdıŋ tūsynda, Otyrartöbeden on şaqty şaqyrym tömenırek, Arystyŋ suyn qosyp alyp, Türkıstan qalasyna qarai jöŋkidı. Ūly qalaǧa 15-20 şaqyrymdai künbatys tūstan orap ötıp, Şielıge qarai jaqyndaidy.Jaŋaqorǧannyŋ tūsynda dariiasu bırte-bırte künbatysqa – Aralǧa qarai bırjolata būrylady.
Tarihqa taŋbalanǧan ūly oqiǧalardyŋ bärı de Kir-Tūmar hanym şaiqasy, keşegı Äbılqaiyr-Üz Temır taişy qaqtyǧysy osy oramda bolǧan. Ämır Temırdıŋ Aqsümbe-Ūlytau joryǧy da osy jerden bastalǧan. Bır ǧajaby, Qazaq handyǧynyŋ da «kındıgı» osy maŋdaǧy «Kökkesene» (Kökqaşan) degen jerde kesılgen…
Aityp-aitpai, ne kerek, qazır bız Qazaq handyǧynyŋ 1456 jyly qūrylǧandyǧyn Ūlttyq bıryŋǧai testtıŋ (emtihan) sūraǧyna endıre almai otyrmyz. Äzırge memleketımızdıŋ tarihy attai 10 jylǧa keiın şegerılıp, «1465-66» jyl körsetılıp jür. Sonda Kerei men Jänıbek handardyŋ 10 jyl boiǧy qairatkerlıgı qaida?
Osyndai berekesızdıktı boldyrmau üşın, atyzǧa şym salǧandai, eŋ bolmasa, «köz üirenıp, köŋıl sene bersın» degen tılekpen, Kerei men Jänıbekke Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Sozaq audanynyŋ ortalyǧy Şolaqqorǧanda «Jastar saiabaǧynda» eskertkış-monument 2007 jyly 14 jeltoqsanda äzer degende osy maqalanyŋ avtorynyŋ mūryndyq boluymen el Täuelsızdıgınıŋ 15 jyldyǧy qarsaŋynda qoiyldy. Al 2010 jyly Astana qalasynda, ol da ülken dau-damaimen, Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş Prezidentınıŋ mūrajaiynyŋ aldyna ornatyldy.
«Qazaq handyǧy, bolmasa «Kerei men jänıbektanu» köşı endıgı jerde dūrys baǧytpen qozǧala ma» degen ükılı ümıtımız bar. Qasiettımız de, qasterlımız de Qazaq handyǧy bolǧan soŋ, bır auyz pıkır aitqandy jön kördık…

Jarylqasyn BORANBAI,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı,

«Qazaq handyǧy» qoǧamdyq qorynyŋ töraǧasy